Gwara kociewska
Gwary kociewskie – gwary regionalne używane na Kociewiu. Należą do dialektu wielkopolskiego, chociaż zawierają też bardzo wiele cech typowych dla dialektu mazowieckiego i kaszubszczyzny[1]. Duże znaczenie mają germanizmy, pochodzące nie tylko z języka niemieckiego, ale również z niderlandzkiego, od osadników sprowadzonych tu w XVI w. dla regulacji koryta Wisły. W systemach wyróżniających dialekt chełmińsko-kociewsko-warmiński gwara ta uznawana jest za jego część.
Gwarze kociewskiej przypisano identyfikator języka IETF pl-kociewie[2].
Charakterystyka
- brak mazurzenia
- fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca
- brak a pochylonego
- brak polskich samogłosek nosowych ę i ą.
- zachowanie grupy TarT – Starogard (Starogród)
- zachowanie staropolskiej litery é
Cechy fonetyczne
- an, am > ón, óm – dóm (dom)
- ę > a, an, am, ań
- ę wym. nosowo > a gaś (gęś)
- ę wym. en, eń > an, ań – Swiantyjón (daw. Kościół św. Jana, dziś: nazwa terenowa w Starogardzie Gd.), piańć (pięć)
- ę wym. em > am – tampy (tępy)
- ę wym. e > a – robja (robię)
- ą > ó, ón, óm, óń
- ą wym. nosowo > ó – wywiózać sia (wywiązać się)
- ą wym. on > ón – spsiónca (śpiąca)
- ą wym om > óm – trómba (trąba)
- ą wym on > ón – wycióngnóńć (wyciągnąć)
- p’ > ps – psiésać (pisać)
- f’ > fs – profsit (z niem. zysk)
- m’ > mn – mniantki (miękki)
- -ja, -ia > -yja, -ija – ceremónija (ceremonia)
- w’, wi > (często) wj – wywjijać (wywijać)
- b’, bi > (często) bj – robjić (robić)
- zw- > w- – wjérciadło (zwierciadło)
- jd, jt > ńd, ńt – wyńda (wyjdę)
- kt > cht – chto (kto)
- -ej > i albo y – mały (małej), lepi (lepiej)
Wymowa
- y – (prawie zawsze) y zbliżone do i
- é – y
- ó – głoska pomiędzy o a u
- ó (na końcu wyrazu) – o
Alfabet
Nie ma jednolitego alfabetu kociewskiego. Bajki Kociewskie Bernarda Janowicza są zapisane następującymi literami: a, b, c, ć, d, e, é, f, g, h, i, j, k, l, ł, m, n, ń, o, ó, p, r, s, ś, t, u, w, y, z, ź, ż
W innych tekstach można alternatywnie zamiast é spotkać literę ē lub y
Gramatyka
Czasowniki
Przy odmianie czasowników można używać słowo żeś, które jest odmieniane w czasie przeszłym i teraźniejszym. Charakterystyczna jest końcówka –ón w 3 os. l.poj. czasu przeszłego zamiast polskiej –ął oraz końcówka –eli/ -elim w l.mn. czasu przeszłego zamiast polskiej -ali/-aliśmy. Za pomocą przyrostka –kaj tworzy się zdrobiałe formy czasowników (idźkaj)
Odmiana czasownika być
| Odmiana przez osoby | Czas przeszły | Czas teraźniejszy | Czas przyszły |
|---|---|---|---|
| Liczba pojedyncza | |||
| 1. os. | ja żam był / ja byłóm | ja żam je / ja jestóm | ja banda |
| 2. os. | ty żeś był(a) / ty byłeś(aś) | ty żeś je / ty jezdeś | ty bandziesz |
| 3. os. | ón był / óna była / óno było | ón/óna/óno je | ón/óna/óno bandzie |
| Liczba mnoga | |||
| 1. os. | my żeśmy byli / my byliśmy | my żam só / my jestómy | my bandzim |
| 2. os. | wy żeśta byli / wy byliśta | wy żeśta só / wy jesteśta / wy sóta | wy bandzieta |
| 3. os. | óni byli | óni só | óni bandó |
Rzeczowniki
Znaczące różnice w stosunku do języka polskiego:
- Celownik 1 poj. rodz. m.: końcówka –owiu zamiast –u
- Końcówka –y w mianowniku l.mn. rodz. m. zamiast –owie (pany)
- Końcówka –ów w dopełniaczu l. mn. wszystkich rodzajów (chłopów, kurów, jajów)
- Przyrostek –ón dla form zgrubiałych np. prosión (od prosiak)
- Forma dóma zamiast w dómu (miejscownik l.poj.)
Rzeczowniki rodzaju męskiego
Odmiana rzeczownika trygel (garnek)
| Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
|---|---|---|
| 1. Mianownik | trygel | trygle |
| 2. Dopełniacz | trygla | tryglów |
| 3. Celownik | tryglowiu | tryglóm |
| 4. Biernik | trygla | trygle |
| 5. Narzędnik | tryglam | tryglami |
| 6. Miejscownik | tryglu | tryglach |
| 7. Wołacz | tryglu | trygle |
Odmiana rzeczownika dochtór (doktor)
| Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
|---|---|---|
| 1. Mianownik | dochtór | dochtory |
| 2. Dopełniacz | dochtora | dochtorów |
| 3. Celownik | dochtorowiu | dochtoróm |
| 4. Biernik | dochtora | dochtorów |
| 5. Narzędnik | dochtoram | dochtorami |
| 6. Miejscownik | dochtorze | dochtorach |
| 7. Wołacz | dochtorze | dochtory |
Rzeczowniki rodzaju żeńskiego
Odmiana rzeczownika jaglija (świerk)
| Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
|---|---|---|
| 1. Mianownik | jaglija | jaglije |
| 2. Dopełniacz | jagliji | jaglijów |
| 3. Celownik | jagliji | jaglijóm |
| 4. Biernik | jaglija | jaglije |
| 5. Narzędnik | jaglijó | jaglijami |
| 6. Miejscownik | jagliji | jaglijach |
| 7. Wołacz | jaglijo | jaglije |
Odmiana rzeczownika kulka (dół; grób)
| Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
|---|---|---|
| 1. Mianownik | kulka | kulki |
| 2. Dopełniacz | kulki | kulków |
| 3. Celownik | kulce | kulkóm |
| 4. Biernik | kulka | kulki |
| 5. Narzędnik | kulkó | kulkami |
| 6. Miejscownik | kulce | kulkach |
| 7. Wołacz | kulko | kulki |
Rzeczowniki rodzaju nijakiego
Odmiana rzeczownika wjérciadło (zwierciadło, lustro)
| Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
|---|---|---|
| 1. Mianownik | wjérciadło | wjérciadła |
| 2. Dopełniacz | wjérciadła | wjérciadłów |
| 3. Celownik | wjérciadłu | wjérciadłóm |
| 4. Biernik | wjérciadło | wjérciadła |
| 5. Narzędnik | wjérciadłam | wjérciadłami |
| 6. Miejscownik | wjérciadle | wjérciadłach |
| (7. Wołacz) | (wjérciadło) | (wjérciadła) |
Odmiana rzeczownika morze
| Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
|---|---|---|
| 1. Mianownik | morze | morza |
| 2. Dopełniacz | morza | morzów |
| 3. Celownik | morzu | morzóm |
| 4. Biernik | morze | morza |
| 5. Narzędnik | morzam | morzami |
| 6. Miejscownik | morzu | morzach |
| (7. Wołacz) | (morze) | (morza) |
Odmiana przymiotnikowa rzeczowników
Przykład: godziały (poważny, odpowiedzialny)
(w nawiasach są podane końcówki dla rodz. żeńskiego/nijakiego jeśli są inne niż końcówki dla rodz. męskiego)
| Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
|---|---|---|
| 1. Mianownik | godziały (a/e) | godziałe |
| 2. Dopełniacz | godziałégo (y/égo) | godziałych |
| 3. Celownik | godziałamu (y/’amu) | godziałym |
| 4. Biernik | godziałégo (ó/e) | godziałe |
| 5. Narzędnik | godziałym (ó/ym) | godziałymji |
| 6. Miejscownik | godziałym (y/ym) | godziałych |
| 7. Wołacz | godziały (a/e) | godziałe |
Przypisy
Bibliografia
- Bernard Janowicz, Bajki Kociewskie, wyd. Wyd. 4 rozszerz. i popr, Starogard Gdański: Starogardzkie Centrum Kultury, 1994, ISBN 83-902935-0-1, OCLC 948851434.
- Elementarz Gwary Kociewskiej – Red. Mirosława Möller, Grzegorz Oller; Starogard Gdański 2008, ISBN 978-83-928733-0-3.
- Gazeta Kociewska artykuły: Nasza kociewska mowa, Gadki Babci Rozaliji, Po kociewsku
- Opowiadania (Każmnirza) Antoniego Górskiego