Gwary szwajcarskie

Schwyzertüütsch

Obszar	Szwajcaria, Austria – Vorarlberg, Liechtenstein
Liczba mówiących	ok. 4,5 miliona
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki indoeuropejskie Języki germańskie Języki zachodniogermańskie Język niemiecki Dialekt alemański Gwary szwajcarskie
Status oficjalny
język urzędowy	Szwajcaria – de facto jako język mówiony w urzędach
Organ regulujący	?
Kody języka
Kod ISO 639-1↗	-
Kod ISO 639-2↗	gsw
Kod ISO 639-3↗	gsw
IETF	gsw
Glottolog	swis1247
SIL	GSW
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku alemańskim
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Ten artykuł od 2021-02 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do wiarygodnych źródeł. (Dodanie listy źródeł bibliograficznych lub linków zewnętrznych nie jest wystarczające). Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

(c) Marco Zanoli, CC BY-SA 4.0

Języki w Szwajcarii (gwary Schwyzertüütsch występują tylko na terenie strefy niemieckojęzycznej).

Gwary szwajcarskie, zbiorcza nazwa własna Schwyzertüütsch (także: Schwyzerdütsch i Schweizerdeutsch) – grupa gwar alemańskich języka niemieckiego używanych na terenie Szwajcarii i Księstwa Liechtenstein. Etnolekty te dominują w komunikacji ustnej, podczas gdy funkcję języka literackiego pełni standardowa niemczyzna (jednakże na terenie kantonów: Sankt Gallen, Berno i Zurych wydawane są książki w miejscowych gwarach alemańskich).

Między gwarami Schwyzertüütsch istnieją znaczne różnice: składają się z 3 głównych zespołów gwarowych: dolnoalemańskiego (w mieście Bazylea), górnoalemańskiego (większość terytorium Szwajcarii z odrębnymi gwarami Berna i Zurychu) oraz wysokoalemańskiego (wschodnia część kantonu Valais, Oberland w kantonie Berno oraz wschodnia część kantonu Fryburg). Użytkownicy języka niemieckiego często nie rozumieją szwajcarskich gwar alemańskich. W gwarach wszystkie swoje programy nadają lokalne stacje radiowe i telewizje TeleZüri, TeleBärn i Telebasel, także telewizja publiczna Schweizer Fernsehen nadaje szwajcarskie wiadomości w schwyzertüütsch (Schweiz aktuell).

W odróżnieniu od gwar w Niemczech szwajcarskie gwary są używane przez wszystkie grupy społeczne.

Gramatyka

Zasady wymowy

W wielu gwarach szwajcarskich bardzo często zanika nieakcentowane „e”. Przykład:

• ich habe gefunden – i ha gfunde
• ich bin gegangen – i bi gange
• ich habe gesagt – i ha gseit

Często z „eu” tworzy się „ü” (jest to archaizm – nie zaszła dyftongizacja). Przykład:

• freundlich – fründlich
• Feuer – Füür
• Steuer – Stüür (Lenkrad)
  • lecz: i mues Stüre zale (Steuern)
• Abenteuer – Abentüür
• Teufel – Tüüfel

Z „äu” też często tworzy się „ü”. Przykład:

• läuten – lüüte
• häuten – hüüte

ale:

• gläubig – glöibig

Z niemieckiego „ei” powstaje „i”. Przykład:

• gleich – glych
• Feier – Fyr
• fein – fyn
• Zeit – Zyt

ale:

• zeigen – zäige lub zeige
• reisen – räise lub reise
• Schleier – Schläier lub Schleier

Jeśli na początku zdania pojawia się „ei”, nie zostaje ono przekształcone w inną formę.

• Eier – Äier
• eins – Äis
• Eigentor – Äigegoal

Często „ie” pojawia się z przegłosem

• liebe Kinder – liebi Chind

Z „au” tworzy się „u”. Przykład:

• auf – uf
• Aufgaben – Uufgabe
• Ausländer – Uusländer
• brauchen – bruuche

ale:

• kaufen – chaufe
• laufen – laufe
• glauben – glaube

Z „a” często powstaje „o”. „ä” wymawiane jest jako [æ]. Przykład:

• Ich sage – i säge
• manchmal – mängsmal oder mängisch
• ich frage – i froge
• ich wage es – i woge es

Z „ü” często tworzy się „üe”.

• ich übe – i üebe
• die Wunde blutet – d Wunde blüetet
• die Prüfung – d Prüefig

Z niemieckiego „k” tworzy się „ch”. Przykład:

• ich bin krank – i bi chrank
• das Kleid – s Chleid
• das Kind – s Chind
• der Krieg – de Chrieg

Deklinacja (Rodzajnik)

Rodzajniki określone w narzeczach szwajcarskich najczęściej ulegają zmianie np.

der Vater – de Vatter

die Mutter – d Mueter

das Kind – s Chind

die Menschen – d Mänsche

a tak wyglądają rodzajniki nieokreślone:

ein Mann – en Maa

eine Frau – e Frau

ein Kind – es Chind

A oto kilka przykładów dotyczących deklinacji:

der Vater ruft – de Vatter rüeft

der Beruf des Vaters – em Vatter sin Bruef

das Buch gehört dem Vater – s Buech ghört em Vatter

der Sohn überredet den Vater – de Sohn überredt de Vatter

die Mutter ruft – d Mueter rüeft

der Beruf der Mutter – de Mueter iren Bruef

das Buch gehört der Mutter – s Buech ghört de Mueter

der Sohn überredet die Mutter – de Sohn überredt dMueter

das Kind ruft – s Chind rüeft

die Schule des Kindes – im Chind sini Schuel

das Buch gehört dem Kind – s Buech ghört em Chind

die Mutter überredet das Kind – d Mueter überredt s Chind

Przypadki

Wołacz

W szwajcarskich gwarach rozróżnia się przypadek wołacza od innych przypadków przez opuszczenie rodzajnika, który w innych przypadkach jest obowiązkowy.

Przykład:

Mianownik (obowiązkowo z rodzajnikiem, inaczej niż po niemiecku):

Dr Vatter geit hei - Ojciec idzie do domu

D'Mueter lismet - Matka robi na drutach

Ds Ching gränet - Dziecko płacze

Wołacz (bez rodzajnika):

Vatter, gang hei - Tato, idź do domu

Mueter, tue lisme - Mamo, rób na drutach

Ching, tue nid gräne - Dziecko, nie płacz

Koniugacja (Czasownik)

Bezokoliczniki

W szwajcarskich gwarach pojawia się dodatek „go”.

Przykład:

Wir gehen einkaufen – Mer gönd go ychaufe.

Wir gehen heute im Restaurant essen. – Mer gönd hüt im Restooràà go ässe.

Ich gehe spazieren – I gaa go spaziere.

ale: (czasowniki modalne)

Ich muss noch viel lernen. – I mues no vil lerne.

Ich soll aufräumen. – I sött ufrume.

Ich kann lesen. – i cha läse.

Czasowniki

Również w gwarach szwajcarskich występuje koniugacja. Te przykłady dotyczą wysokoalemańskich narzeczy.

ich gehe – i gaane (też i gang)

du gehst – du gaasch

er geht – er gaat

wir gehen – mir gönd (zachodnie dialekty: mir gaa)

ihr geht – ir gönd (zach. dir gaat)

sie gehen – si gönd (zach. si gaa)

ich frage – i frage

du fragst – du fragsch

er fragt – er fragt

wir fragen – mir fraged (zach. mir frage)

ihr fragt – ir fraged (zach. dir fragt)

sie fragen – si froged (zach. si frage)

ich bin – i bi

du bist – du bisch

er ist – er isch

wir sind – mir sind (zach. mir sy)

ihr seid – ir sind (zach. dir syt)

sie sind – si sind (zach. si sy)

Czasy

W gwarach szwajcarskich bardzo często pomija się niektóre czasy występujące w języku niemieckim. Dotyczy to przede wszystkim: Präteritum, Plusquamperfektu i Futur II.

ich sage – ich säge

ich sagte – nie istnieje

ich werde sagen – ich (wird) säge

ich habe gesagt – ich ha gsäit (zach. gseit)

ich hatte gesagt – nie istnieje

ich werde gesagt haben – nie istnieje

Czas „Perfekt” jest tworzony razem z: sein i haben.

ich ha gseit – ich bi gsprunge

ich ha grüeft – ich bi gange

ich ha gsuecht – ich bi gloffe

Zaimki osobowe

Również zaimki osobowe w wielu regionach Szwajcarii są wymawiane inaczej np:

ich – ich (i na terenie Szwajcarii wschodniej)

du – du (czasami dü)

er, sie, es – er, sie, s

wir – mir

ihr – ir (dir na wschodzie)

sie – si

Sie – Si (Dir w kantonie Bern)

mein – mis

dein – dis

sein – sis

unser – öisers

euer – öiers

ihr – ires

Konjunktiv

Konjunktiv I mowa bezpośrednia

I sägi

Du sägisch

Är, Sy, Äs sägi

Mir sägi

Dir sägit

Sy sägi

Konjunktiv II

I sägti

Du sägtisch

Är, Sy, Äs sägti

Mir sägti

Dir sägtit

Sy sägtä

Koniunktiv tworzony razem z „würde“:

Ich würd säge – (i wür säge)

Ich würd bruche – (i wür bruche)

Mir würded säge – (mer würid säge)

Mir würded bruche – (mer würid bruche)

Wyrazy łączone

Bardzo często w gwarach szwajcarskich tworzy się wyrazy łączone

Przykład:

Gehen wir? – Gömer?

Das kann man nicht sagen. – Das chame(r) nid säge.

Müssen wir das machen? – Müemmer das mache?

Literatura szwajcarskojęzyczna

Do dziś na terenie Szwajcarii pojawiają się książki pisane w „schwyzertüütsch”. Najczęściej pochodzą one z kantonu Zurych reprezentując miejscową gwarę – züritüütsch. Niemniej jednak w dolinie Toggenburg są pisane w miejscowej gwarze sagi i baśnie.

Zobacz też

• Dialekt alemański
• Gwara zuryska

Bibliografia

• Werner Marti (1985): Berndeutsch-Grammatik. Bern: Francke. ISBN 3-305-00073-2 (niem.).
• Rudolf Suter (1992): Baseldeutsch-Grammatik. Basel: Merian. ISBN 3-85616-048-5 (niem.).

Linki zewnętrzne

• Wiadomosci24.pl, Szwajcarzy nie chcą mówić po niemiecku