Gwiazdozbiór Rzeźbiarza

Rzeźbiarz

Nazwa łacińska	Sculptor
Dopełniacz łaciński	Sculptoris
Skrót nazwy łacińskiej	Scl
Dane obserwacyjne (J2000)
Rektascensja	0 h 30 m
Deklinacja	-30°
Charakterystyka
Powierzchnia	475 stopnie kw.
Liczba gwiazd o obserwowanej wielkości gwiazdowej < 3	0
Najjaśniejsza gwiazda	α Scl (4,30m)
Gwiazdozbiory sąsiadujące	Wieloryb Wodnik Ryba Południowa Żuraw Feniks Piec
Roje meteorów	brak[1]
Widoczny na szerokościach geograficznych pomiędzy 90° S a 47[2]° N.

Rzeźbiarz (łac. Sculptor, dop. Sculptoris, skrót Scl) – słabo widoczny gwiazdozbiór nieba południowego, w całości widoczny na południe od równoleżnika 51°N, wprowadzony w 1752 roku przez francuskiego astronoma, kartografa i duchownego Nicolasa Louisa de Lacaille′a podczas pobytu w obserwatorium na Przylądku Dobrej Nadziei^[2]. Jest to 36. co do wielkości gwiazdozbiór na niebie. Teoretycznie pozostaje w zasięgu obserwatorów z Polski, w praktyce żadna jego gwiazda nie wschodzi wyżej niż kilkanaście stopni nad horyzont. Najlepszy czas do obserwacji to początek października, wówczas góruje o północy czasu polskiego. W północnej części gwiazdozbioru, w pobliżu gwiazdy α Sculptoris, znajduje się południowy biegun Galaktyki, jeden z dwóch punktów, w których oś obrotu naszej Galaktyki przecina sferę niebieską (jego współrzędne α₂₀₀₀ = 0h 51,4m; δ = −27,13°)^[3].

Pochodzenie nazwy

Nawet gdyby starożytni astronomowie mogli zobaczyć blade gwiazdy Rzeźbiarza, to i tak nie stworzyliby z nich konstelacji. Lacaille wypełnił miejsce pomiędzy Wielorybem a Feniksem. Początkowo nazwał tę konstelację po francusku:L'Atelier du Sculpteur (Pracownia Rzeźbiarza)^[2]. Astronom widział pośród gwiazd popiersie w trakcie obrabiania na trójnogu, natomiast na stojącym obok bloku marmuru młotek oraz dwa dłuta. Niedługo później gwiazdozbiór otrzymał łacińską nazwę Apparatus Sculptoris, która znalazła się w dziele „Uranographia” Johanna Bodego. Bode zrezygnował z bloku skalnego, przenosząc narzędzia na stół artysty. Angielski zwyczaj skracania nazw nie ominął również tego gwiazdozbioru i aktualnie ta konstelacja nosi nazwę Rzeźbiarz (Sculptor)^[4]. Od czasów Lacaille’a nie poczyniono znaczących zmian w gwiazdach tej konstelacji^[2].

Gwiazdy Rzeźbiarza

Gwiazdy Rzeźbiarza wyglądają jak przypadkowy zbiór bladych światełek, nie przypominający żadnego wizerunku. Alfa, Beta i Gamma są czwartej wielkości, a Delta prezentuje sobą gwiazdę piątej wielkości.

• Najjaśniejsza gwiazda – Alfa Sculptoris (α Scl) ma zaledwie 4,3^m i jest odległa od Słońca o 780 lat świetlnych. Jest to niebiesko-biały olbrzym typu B7, gwiazda zmienna typu SX Arietis o wysokim polu magnetycznym. Amplituda zmian jej blasku to zaledwie 0,01^m[4].
• Druga co do jasności - Beta Sculptoris (β Scl); 4,38^m), to z kolei podolbrzym, w którym obserwuje się znaczne pole magnetyczne oraz nadwyżkę takich metali, jak rtęć i magnez^[4].
• Trzecia co do jasności - Gamma Sculptoris (γ Scl:4,41^m), to pomarańczowy olbrzym typu K oddalony od nas o 179 lat świetlnych^[4].
• Kolejna gwiazda – Delta (δ Scl) to niebieskobiała gwiazda ciągu głównego. Znajduje się w odległości 143 lat świetlnych^[5].
• Epsilon (ε Scl) położona w odległości 89 lat świetlnych jest gwiazdą podwójną, której składniki można rozdzielić za pomocą małego teleskopu. Wzajemny okres obiegu wynosi 1200 lat^[5].
• Najbardziej znaną gwiazdą zmienna jest R Sculptoris (R Scl). Jest to czerwony olbrzym na skraju swojego istnienia. Wyrzuca z siebie gaz i pył w zjawisku pulsów termicznych. Każde takie zdarzenie trwa kilkaset lat i ma miejsce co 10-50 tysięcy lat. W przypadku R Scl ostatni puls termiczny miał miejsce zaledwie 1800 lat temu i trwał około 200 lat. Obserwacje wykonane w obserwatorium ALMA pokazały skomplikowaną strukturę materii wokół gwiazdy. Gwiazda w ostatniej dekadzie zmieniała jasność w przedziale 5,5–10^m z okresem około 370 dni. W związku z tym jest to idealny obiekt do obserwacji przez lornetkę^[4].
• S Scl jest czerwonym olbrzymem, gwiazdą zmienną Mira Ceti o jasności zmieniającą się w czasie około jednego roku. Położona jest w odległości 1500 lat świetlnych^[5].
• Układ wielokrotny - Kappa Sculptoris (κ Scl) składa się z pięciu gwiazd. Para żółtych olbrzymów w podukładzie κ¹ Scl o jasności 6,2 i 6,3^m jest dostępna dla obserwatorów. Same składniki κ¹ i κ² są oddalone od siebie o 32 minuty łuku^[4].
• Mniejszy dystans dzieli gwiazdy λ¹ i λ² z układu wielokrotnego Lambda Sculptoris (λ Scl), bo tylko 17 minut łuku. Bardziej interesujący jest układ λ¹ Scl, w którym znajduje się niebieskobiały karzeł o jasności 6,7^m w towarzystwie gwiazdy o jasności 7^m[4].

Interesujące obiekty

• Grupa Rzeźbiarza, najbliższa, nieliczna gromada galaktyk, odległa o 11,4 mln lat świetlnych, zawiera głównie galaktyki spiralne, pośród których najjaśniejszą jest NGC 253, zwana Srebrną Monetą, ze względu na swój charakterystyczny kształt^[3]. Obiekt został odkryty przez Caroline Herschel podczas poszukiwania komety w 1783 roku. W tej galaktyce zachodzą gwałtowne procesy gwiazdotwórcze^[4]. Galaktyka jest skierowana do nas krawędzią dysku, toteż wydaje się mieć kształt eliptyczny. Długość kątowa wynosi prawie jeden stopień. Nie ma centralnego wybrzuszenia, za to jej ramiona obfitują w gwiazdy i pył^[5]. NGC 253 jest widoczna przez lornetkę w dobrych warunkach atmosferycznych. Znajduje się w odległości 11,4 milionów lat świetlnych od Słońca^[5].
• Na granicy z Feniksem leży galaktyka karłowata NGC 55. Należy do klasy galaktyk karłowatych z pojedynczym ramieniem spiralnym^[4]. Galaktyka ósmej wielkości jest skierowana do nas krawędzią dysku. Wielkością i kształtem przypomina NGC 253, ale jest nieco słabsza.Znajduje się w odległości sześciu milionów lat świetlnych^[5].
• Blisko NGC 253 mieści się gromada kulista NGC 288. W 15-centymetrowym teleskopie można zobaczyć średniej wielkości pasemko mgły z wieloma wbudowanymi gwiazdami, ale z niedużą koncentracją do środka^[2]. Dość słaba koncentracja gwiazd ku środkowi wskazuje, że część gwiazd może po jakimś czasie ulec rozproszeniu w przestrzeni kosmicznej^[1].
• W pobliżu gwiazdy ksi Sculptoris (ξ Scl) znajduje się galaktyka spiralna NGC 300 (9^m). Wydaje się być blada, bo jej światło jest rozproszone na wielkim obszarze. Potrzebne są sprzyjające warunki, by w 20-centymetrowym teleskopie zobaczyć owalne pasemko o rozmiarach połowy średnicy Księżyca^[2].
• Teleskop Hubble'a przekazał na Ziemię fotografie galaktyki Koło Wozu (PGC 2248). Symetryczny kształt obiektu, z jasnym centrum, delikatnie zarysowane szprychy materii i pierścienie wokół niego tłumaczą potoczną nazwę. Wyjątkowy kształt galaktyki jest pozostałością po odległej kolizji z inną, która prostopadle przeszła przez jej dysk^[1].

Przypisy

Zobacz też

• lista gwiazd w gwiazdozbiorze Rzeźbiarza
• lista najjaśniejszych gwiazd w poszczególnych gwiazdozbiorach
• The clickable Sculptor