Gwiazdozbiór Strzelca

Strzelec

Nazwa łacińska	Sagittarius
Dopełniacz łaciński	Sagittarii
Skrót nazwy łacińskiej	Sgr
Dane obserwacyjne (J2000)
Rektascensja	19 h
Deklinacja	−25°
Charakterystyka
Powierzchnia	867 stopni kw.
Liczba gwiazd o obserwowanej wielkości gwiazdowej < 3	7
Najjaśniejsza gwiazda	Kaus Australis (ε Sagittarii - 1,79m)
Gwiazdozbiory sąsiadujące	Orzeł Tarcza Wężownik Skorpion Korona Południowa Luneta Mikroskop Koziorożec
Roje meteorów	Antyhelion (Sagittarydy)
Widoczny na szerokościach geograficznych pomiędzy 90° S a 40[1]° N.

Strzelec (łac. Sagittarius, dop. Sagittarii, skrót Sgr) – konstelacja zodiakalna, piętnasty co do wielkości gwiazdozbiór na sferze niebieskiej, znany już w starożytności. Położony na południowej półkuli nieba, stosunkowo blisko równika niebieskiego. W Polsce gwiazdozbiór częściowo widoczny latem, w całości widoczny na południe od równoleżnika 45°N. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem: około 115^[2].

Mity i legendy

Najwcześniejsze informacje o grupie gwiazd znanej dzisiaj jako Strzelec pochodzą od Sumerów, którzy identyfikowali ją z Nergalem. Był to bóg zsyłający zarazę, który władał światem podziemnym^[1]. Przedstawiany był jako postać z dwiema głowami. Jedna to głowa pantery, druga była głową człowieka, a zamiast końskiego ogona miał żądło skorpiona. Sumeryjczycy nazywali tę postać Pablisag (w wolnym tłumaczeniu „najważniejszy przodek”)^[3].

Grecy przejęli ten gwiazdozbiór, ale w czasach hellenistycznych istniały rozbieżności co te konstelacje przedstawiają. Aratus opisał je jako dwa oddzielne gwiazdozbiory, Strzały i Łucznika. Inni grecy wiązali ich kształt z centaurem Chironem, umieszczonym na niebie, by prowadził argonautów do Kolchidy. Ta interpretacja powodowała omyłkową identyfikację Strzelca z samym Chironem, który był już na niebie jako Centaur. Eratostenes z kolei argumentował, że gwiazdy Strzelca nie mogły przedstawiać Centaura dlatego, że centaury nie używały łuków^[1]. Wyobraża jednego z mitologicznych pół koni, pół ludzi, mądrego i przyjaznego ludziom centaura Krotosa, syna Pana i nimfy Eufemii, ulubieńca muz, umieszczonego na niebie przez bogów Olimpu m.in. za wynalezienie łuku. Przedstawiany z napiętym łukiem wycelowanym w serce sąsiedniego Skorpiona^[2]. Konstelacja Strzelca jest starsza od gwiazdozbioru Centaura, wyobrażającego mądrego i pokojowo nastawionego Chirona; Strzelec ma w tradycyjnych przedstawieniach wyraźnie groźny wygląd^[4]. Na starych mapach gwiazdozbiór ten jest nazywany Centaurem, ale w mitologii greckiej funkcjonuje jako satyr. Na niektórych mapach nieba u przednich nogach Strzelca gwiazdy zaznaczone są w postaci wieńca na pamiątkę jednej z gier rozgrywanych przez Krotosa^[3]. Grecy wyobrażali sobie Krotosa jako stworzenie dwunożne, podobne do Pana, ale z końskim ogonem. Uważano go za wynalazcę łucznictwa, często polującego konno i mieszkającego razem z muzami na górze Helikon.

Strzelec nie zawsze i nie wszędzie kojarzył się z postacią centaura. W atlasach chińskich w jego miejscu znajdował się tygrys, od którego został nazwany jeden z gwiazdozbiorów chińskiego zodiaku^[5]. Hebrajczycy widzieli w znaku Strzelca Goga, wroga Izraela. Natomiast Julius Schiller, główny orędownik nieudanej „chrystianizacji” nieba, zastąpił Strzelca Apostołem Mateuszem^[5]. Wreszcie Rzymianie zdecydowali się na interpretację, że jest to centaur, ale taki, który strzelał z łuku. Współczesna nazwa ma korzenie w czasach starożytnego Rzymu: Sagitta po łacinie oznacza „strzałę”^[1].

Gwiazdy Strzelca

asteryzm „imbryk”

Osiem najjaśniejszych gwiazd tej konstelacji tworzą rozpoznawalny asteryzm zwany Imbrykiem, kształtem przypominający czajnik^[4]. Można go zobaczyć bez trudu nawet przy niezbyt czystym niebie. Rączkę imbryka tworzą Tau (τ), Fi (φ), Zeta (ζ) i Sigma (σ), jego wieczko Fi, Lambda (λ) i Delta (δ), podstawę Zeta i Epsilon (ε), natomiast dziobek Epsilon i Gamma (γ)^[1].

Gwiazdy Lambda, Delta i Epsilon tworzą łuk. Natomiast Gamma wyznacza grot strzały^[4].

• Niebieskobiała gwiazda ciągu głównego Alfa (α) Sagittarii (Rukbat) znajduje się w odległości 170 lat świetlnych. Mimo oznaczenia literą Alfa (α) nie jest najjaśniejszą gwiazdą konstelacji^[4]. Ten niezbyt jasny niebieski karzeł czwartej wielkości leżący w południowej części gwiazdozbioru, daleko od jej głównego motywu, zajmuje czternaste miejsce pod względem jasności^[1].
• Beta (β) Sagittarii (Arkab) to para gwiazd czwartej wielkości, widoczna nieuzbrojonym okiem. Jedna z nich, ta bardziej wysunięta na północ i nieco jaśniejsza, ma towarzysza siódmej wielkości. Te trzy gwiazdy leżą w różnych odległościach i nie są ze sobą związane fizycznie^[6]. Optyczny układ podwójny widoczny nieuzbrojonym okiem. β¹ Sgr (Arkab Prior)^[7] jest niebieskobiałą gwiazdą czwartej wielkości położona w odległości 378 lat świetlnych. Przez mały teleskop można zobaczyć jej towarzysza siódmej wielkości gwiazdowej. Natomiast β² Sgr (Arkab Posterior)^[7] jest białą gwiazdą o jasności obserwowanej około 4,3^m leżącą od nas w odległości 139 lat świetlnych^[4].
• Gamma (γ) Sgr (Alnasl) jest pomarańczowym olbrzymem znajdującym się w odległości 96 lat świetlnych^[4]. Gwiazda nosi nazwę Alnasl („czubek”) i przedstawia grot strzały^[1].
• Delta (δ) Sgr to pomarańczowy olbrzym znajdujący się w odległości 306 lat świetlnych od Słońca^[4]. Gwiazda znana pod nazwą Kaus Media, co jest arabsko–łacińskim połączeniem oznaczającym „środek łuku”^[7][4].
• Epsilon (ε) Sgr (Kaus Australis) to niebieskobiały olbrzym klasy B położony w odległości 145 lat świetlnych i około 400 razy jaśniejszy od Słońca^[1]. Kaus Astralis oznacza „łuk południowy” i jest najjaśniejszą gwiazdą konstelacji^[4]. Jest to ciasny układ podwójny z dominującym składnikiem, którym jest olbrzym typu B^[3].
• Kaus Borealis [Lambda (λ) Sgr] to pomarańczowy olbrzym położony w odległości 77 lat świetlnych^[4].
• Nunki [Sigma (σ) Sgr] jest niebieską gwiazdą znajdującą się w odległości 224 lat świetlnych^[4]. Druga co do jasności gwiazda konstelacji^[1]. Karzeł typu B o jasności 3300 razy większej od Słońca i oddalony o 228 lat świetlnych. Nazwę Ninki nadali dawni Asyryjczycy lub Babilończycy^[3]. Starobabilońska nazwa Nunki jest dowodem na to, że astronomia grecka pozostawała w ścisłych związkach z astronomią kultur Mezopotamii^[5].
• Mi (μ) Sgr gwiazda czwartej wielkości znana jako Polis, co po koptyjsku oznacza „źrebię”. Jest to jasny błękitny nadolbrzym klasy B. Oglądamy go z odległości około 3600 lat świetlnych. Gdyby umieścić go w miejscu Słońca to sięgałby do orbity Wenus i świecił 180 000 razy jaśniej od niego^[1].
• W Sgr to żółty nadolbrzym położony w odległości około 2100 lat świetlnych. Gwiazda zmienna z grupy cefeid, której jasność obserwowana zmienia się w zakresie 4,3 do 5,1^m w czasie 7,6 dnia^[4].
• X Sgr znajduje się w odległości około 1100 lat świetlnych. Żółtobiały olbrzym z grupy cefeid, którego wielkość gwiazdowa zmienia się w czasie 7 dni^[4].
• Y Sgr to kolejny żółtobiały olbrzym z grupy cefeid leżący w odległości około 1300 lat świetlnych od nas. Jasność obserwowana zmienia się w czasie 5,8 dnia^[4].
• RR Sgr jest czerwonym olbrzymem, gwiazdą zmienną typu Mira Ceti. Zmiana jasności obserwowanej mieści się w przedziale 5,4 –14,0^m w okresie czternastu miesięcy. Ze względu na zbyt dużą odległość, trudno ją dokładnie określić^[4].
• RY Sgr to południowy odpowiednik R Coronae Borealis. Gwiazda, której jasność wynosząca zazwyczaj około 6^m, niekiedy gwałtownie spada do około 14^m[4].

Interesujące obiekty

W Strzelcu znajduje się najwięcej (aż 15) obiektów z katalogu Messiera.

Mgławica Laguna

• Mgławica Laguna (NGC 6523, M8) zajmuje obszar trzy razy szerszy od Księżyca w pełni. To jedna z największych mgławic na niebie. Zawiera gromadę NGC 6530, złożoną z około 25. gwiazd siódmej wielkości i ciemniejszych. Powstała stosunkowo niedawno z gazu tworzącego mgławicę. W zachodniej części Laguny widać dwie gwiazdy; jaśniejsza to 9 Sagittarii – błękitny nadolbrzym szóstej wielkości. Na fotografiach widać mgławicę w czerwonych barwach, ale oglądana nieuzbrojonym okiem sprawia wrażenie mlecznobiałej. Widać ją jako wydłużoną plamkę^[4][6]. Znajduje się w odległości około 5500 lat świetlnych. Jest jednym z najczęściej fotografowanych obiektów nieba^[7]. Szczegółowe badania ujawniły obecność globul Boka oraz gazowych struktur, jakie im towarzyszą, tak zwanych obiektów Herbiga-Haro^[3].
• Mgławica Trójlistna Koniczyna (NGC 6514, M20) zawdzięcza swą nazwę przecinającym ją ciemnym pasom pyłu, które dzielą ją na trzy części^[6]. W średniej wielkości teleskopie widać jedynie niewyraźna plamkę światła, otaczającą gwiazdę podwójną HN 40 (składniki ósmej i dziewiątej wielkości). M20 jest odległa o 5000 lat świetlnych^[4].
• Kolejny obiekt – Mgławica Omega (NGC 6618, M17) leży na granicy z Tarczą. Przypomina dużą grecką literę Omega. Niektórym kojarzy się z łabędziem, stąd jej druga nazwa – Mgławica Łabędzia. Luźna gromada gwiazd w jej obrębie jest widoczna przez lornetkę^[6]. Mgławica o średnicy kątowej zbliżonej do średnicy Księżyca leży w odległości 5000 lat świetlnych^[4]. Jest mgławicą podobną do Laguny, zachodzą w niej te same procesy gwiazdotwórcze i położona jest w podobnej odległości od nas^[7]. Jeden z najbardziej aktywnych obszarów gwiazdotwórczych w Drodze Mlecznej^[3].
• M18 (NGC 6813), kolejna gromada otwarta warta zobaczenia. Przy użyciu małego teleskopu zobaczymy tam tylko kilkadziesiąt młodych gwiazd w obszarze o rozmiarach dwunastu minut kątowych^[3].
  

  Mgławica Trójlistna Koniczyna
• M21, pająkokształtna gromada otwarta, zawierająca około 70. gwiazd siódmej wielkości i słabszych. Znajduje się w odległości 4000 lat świetlnych od Układu słonecznego^[4]. Leży na północ od M20, zbita jasna gromada otwarta bardzo dobrze widoczna w 15-centymetrowym teleskopie^[1]. Gromada składa się z młodych (w przeważającej większości), mało masywnych gwiazd liczących zaledwie 4,6 miliona lat. W 1764 roku została sklasyfikowana przez Messiera^[3].
• Gromada kulista M22 (Gromada Strzelca, NGC 6656) to jedna z ciekawszych gromad na niebie, leżąca niedaleko pokrywki Dzbana, widoczna przy dobrych warunkach nieuzbrojonym okiem. To duża, obfitująca w gwiazdy gromada piątej wielkości. Można ją dostrzec gołym okiem. Przez lornetkę wygląda jak kłębek wełny wielości 2/3 średnicy Księżyca^[6]. Za pomocą teleskopu można rozdzielić gwiazdy w zewnętrznych częściach gromady. Jądro nie jest tak skondensowane, jak w innych gromadach kulistych. Położona jest w odległości 10,6 tysięcy lat świetlnych. Jedna z najjaśniejszych gromad kulistych całego nieba została odkryta w 1665 roku przez Abrahama Ihlego i niemal wiek później dołączona do katalogu Messiera^[3]. Na skraju pola widzenia teleskopu widać mniejszą gromadę kulistą siódmej wielkości M28 (NGC 6626)^[4].
• M23 (NGC 6494) to szeroko rozproszona gromada otwarta. Ma wydłużony kształt i złożona jest z gwiazd dziesiątej i jedenastej wielkości, miejscami ułożonych w łuki. Znajduje się w odległości 2100 lat świetlnych od Słońca^[4]. W jej skład wchodzi około 150 gwiazd o wieku szacowanym na 220 do 300 milionów lat^[3].
• M24 (Chmura gwiazd Strzelca); rozległa chmura gwiazd Drogi Mlecznej na południe od M17 i M18. Chmura zajmuje obszar wielkości kątowej około 2°x 1° i jest jednym z najlepiej widocznych nieuzbrojonym okiem fragmentów Galaktyki. Niekiedy nazwą M24 określa się jedynie małą gromadę słabych gwiazd w północnej części chmury, znanej jako NGC 6603, ale jest to niezgodne z opisem Messiera^[4].
  

  Droga Mleczna
• M25 (IC 4725) jest rozproszoną gromadą około 30. gwiazd leżącą w odległości 2300 lat świetlnych od Słońca. Najjaśniejszą gwiazdą obiektu jest U Sgr – żółty nadolbrzym z grupy cefeid. M25 dobrze widoczna przez lornetkę. Najbardziej widoczne składniki układają się w dwie „poprzeczki” w centrum gromady^[4].
• M55 (NGC 6809) jest gromadą kulistą szóstej wielkości o słabo skondensowanym centrum. Znajduje się w odległości 19 tysięcy lat świetlnych od nas. Przy pomocy małego teleskopu można dostrzec pojedyncze gwiazdy i ciemne wcięcie z jednej strony^[4].
• Oprócz gromad otwartych gwiazdozbiór zawiera liczne gromady kuliste. Najważniejsze z nich to: M28 (NGC 6626), M54 (NGC 6715), M55, M69 (NGC 6637), M70 (NGC 6681) i M75 (NGC 6864). To obiekty stosunkowo jasne, o dużych średnicach kątowych. Dają się łatwo rozdzielić w amatorskich instrumentach na pojedyncze gwiazdy. Położone są w odległości o kilka do kilkudziesięciu tysięcy lat świetlnych od nas^[7].

Przez gwiazdozbiór Strzelca przebiega w naszych czasach 33,4° ekliptyki – 1/8 znaku Strzelca i niemal cały znak Koziorożca, wraz z punktem przesilenia zimowego. Słońce wędruje na tle gwiazdozbioru Strzelca pomiędzy 18 grudnia a 20 stycznia.

Przez zachodnią część gwiazdozbioru przebiega najjaśniejsza część Drogi Mlecznej, zawierająca jedno ze spiralnych ramion Galaktyki – ramię Strzelca, które przesłania znajdujące się za nim jądro galaktyczne. Punkt wskazujący kierunek ku odległemu o 28 tysięcy lat świetlnych centrum Galaktyki leży około 1° na południe od gwiazdy X Sagittarii, przy granicy Strzelca z Wężownikiem i Skorpionem^[2]. W centrum Galaktyki zidentyfikowano 4 mln razy masywniejszą od Słońca czarną dziurę opisaną jako Sagittarius A*^[8]

16 marca 2015 roku w konstelacji wybuchła nowa Nova Sagittarii 2015 No. 2 (druga w tym roku). W chwili wybuchu miała jasność 6^m, a pięć dni później osiągnęła 4,4^m[9].

Rój meteorów

Obserwatorzy meteorów powinni pamiętać o czerwcowym roju, zwanym Sagittarydami, które w pierwszym tygodniu miesiąca dają około 8 zjawisk na godzinę^[7].

Zobacz też

• lista gwiazd w gwiazdozbiorze Strzelca
• lista najjaśniejszych gwiazd w poszczególnych gwiazdozbiorach
• SGR 1806-20

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Gwiazdozbiór Strzelca w serwisie Constellation Guide (ang.)