Haberbusch i Schiele

Haberbusch i Schiele

Reklama spółki Haberbusch i Schiele (1936)
Państwo	Polska
Siedziba	Warszawa
Adres	ul. Krochmalna 59
Data założenia	1846
Data likwidacji	1948
brak współrzędnych

Barykada pod filią browaru przy ul. Żelaznej 59 we wrześniu 1939

Charakterystyczna butelka kaucyjna dawnego browaru z lat 40. XX w.

Fragment nieistniejącej wystawy poświęconej historii browaru w Muzeum Woli. Widoczne żeliwne odlewy sfinksów (znak firmowy spółki) znajdujące się do 2005 przed wejściem do słodowni przy ul. Wroniej 45

Teren dawnego browaru w 2018, widok od strony ul. Wroniej. W centralnej części zachowany budynek warzelni

Haberbusch i Schiele – istniejąca w latach 1846–1948 spółka prowadząca zakład produkcji piwa, który mieścił się przy ul. Krochmalnej 59 w Warszawie. Jego założycielami i właścicielami byli Błażej Haberbusch, Konstanty Schiele i Jan Henryk Klawe.

Historia

Piwo warzono w Warszawie od średniowiecza, jednak oprócz produkcji krajowej było ono też sprowadzane z innych krajów. W 1823 władze Królestwa Polskiego wprowadziły nowe taryfy celne i zakazano sprowadzania z zagranicy prawie wszystkiego, co można wyprodukować w kraju, m.in. wielu rodzajów piwa i wódek^[1]. Fakt ten dał impuls do produkcji w kraju. W 1840 działało w Warszawie 40 browarów^[1].

Założenie browaru

11 marca 1846 Jan Henryk Klawe (zwany Henrykiem) i Błażej Haberbusch nabyli na licytacji Banku Polskiego stary browar Ludwika Suchockiego, ostatnio będący własnością niejakiego Daniszewskiego^[2]. Błażej Haberbusch był piwowarem, a Jan Henryk Klawe byłym piekarzem z dużym zasobem finansowym po sprzedaży piekarni i kilku posesji w Warszawie. Dobrali do spółki Konstantego Schiele, z którym wcześniej Haberbusch pracował w browarze Schöffera i Glimpfa znajdującym się na skrzyżowaniu ulic Krochmalnej i Ciepłej^[3]. Powstała w ten sposób spółka rodzinna Haberbusch, Schiele i Klawe. Rodzinna, bo w 1849 roku Haberbusch ożenił się z Anną Marianną Klawe (1829–1893), córką Jana Henryka, a w roku 1851 Konstanty Schiele z jej siostrą Dorotą Karoliną Klawe (1831–1900).

Firma, która produkowała ciemne, mocne piwo w stylu bawarskim, rozwijała się prężnie. W 1849 nabyła browar znajdujący się na sąsiedniej posesji przy ul. Wroniej, a rok później kupiła browar Czarneckiego mieszczący się przy ulicy Kruczej.

Do znacznego rozwoju, oprócz udanych inwestycji, przyczyniły się m.in. licznie powstające ogródki piwne, które finansował browar. W 1865 Henryk Klawe postanowił wycofać się ze spółki, która wypłaciła mu udziały w astronomicznej na ówczesne czasy kwocie 42 tys. rubli^[4]. Od tej pory spółka nosiła nazwę Haberbusch i Schiele. Firma produkowała piwo wówczas jedynie sezonowo od późnej jesieni do wiosny. Nie posiadała własnej lodowni, korzystała więc z wynajmowanych piwnic, m.in. kościelnych. Nie przeszkodziło to jednak w znacznym rozwoju browaru, który w początkach swojej działalności produkował 80 tys. wiader (8 tys. hl) piwa, a w 1879 110 tys. wiader (11 tys. hl) o wartości 115 tys. rubli przy zatrudnieniu 38 robotników^[3].

Przekształcenia własnościowe i dalszy rozwój browaru

Dzięki wysokiej jakości piwa, ogródkom piwnym i dobrej reklamie browar szybko się rozwijał. Dochodzili nowi akcjonariusze, a firma się modernizowała, wprowadzając m.in. najnowsze maszyny parowe i nowinki techniczne. W 1877 Błażej Haberbusch na rok przed śmiercią przekazał swoje udziały synom Henrykowi, Karolowi i Aleksandrowi, a 9 lat później podobnie uczynił Konstanty Schiele odstępując swe udziały synom Feliksowi, Kazimierzowi Ludwikowi i Karolowi. Nowi właściciele przekształcili swoje przedsiębiorstwo w 1898 w Towarzystwo Akcyjne Browaru Parowego i Fabryki Sztucznego Lodu p.f. „Haberbusch i Schiele” z siedzibą przy ul. Krochmalnej 59, z kapitałem 1 500 000 rb i w dalszym ciągu rozwijali browar, który stawał się powoli liczącym się w skali europejskiej zakładem piwowarskim^[5]. Przyczyniła się do tego m.in. produkcja lodu, który umożliwiał przechowywanie zapasów piwa bez straty w jakości, a tym samym nieprzerwaną produkcję.

Piwo marki „Haberbusch” wysyłane było na krańce Królestwa Polskiego i Cesarstwa Rosyjskiego, do Niemiec i do wielu innych krajów Europy oraz na Daleki Wschód. W latach 80. XIX w. 1/3 części produkcji sprzedawana była w Warszawie, reszta na Ukrainie (zakład posiadał rozlewnię piwa w Kijowie), a także na prowincji^[6]. Przed 1900 Towarzystwo Akcyjne Browaru Parowego i Fabryki Sztucznego Lodu „Haberbusch i Schiele” dysponowało dwiema ciężarówkami, składami w Łodzi i Kaliszu, 20 wagonami kolejowymi, a także ochronką dla dzieci, szkołą elementarną, kuchnią dla pracowników, kasą oszczędnościowo-pożyczkową oraz gabinetem lekarskim ze stale dyżurującym chirurgiem^[7].

Browar Haberbusch i Schiele w XX wieku

Na początku XX w. Haberbusch i Schiele był największym browarem warszawskim i jednym z największych w Europie. W 1907 przejął browar W. Kijoka, a cztery lata później wybudowano największy w Królestwie Polskim komin mierzący 65 m^[5]. W 1908 zmarł ostatni z rodu Haberbuschów – Karol. Mimo bezpotomnej śmierci obu Haberbuschów nazwisko ich pozostało w nazwie firmy. Do zarządu z ramienia rodu Haberbuschów wszedł Jan Patzer – żonaty z siostrzenicą Karola Haberbuscha, a prezesem spółki został Feliks Schiele. Po jego śmierci stery rodzinnej firmy przejął jego młodszy brat Kazimierz.

W 1911 browar osiągnął rekordową produkcję piwa, od którego skarbowi państwa rosyjskiego zapłacił akcyzę w wysokości 328 092 rubli. Był wówczas największym producentem piwa na terenie zaboru rosyjskiego, przy czym jedna trzecia produkcji sprzedawana była w Królestwie Polskim, a reszta eksportowana na rynek Imperium Rosyjskiego. Produkowane wówczas przez browar piwa dzielono w następujący sposób:

• ze względu na opakowanie: piwa butelkowe i beczkowe
• ze względu na trwałość: piwa niepasteryzowane i pasteryzowane eksportowe
• ze względu na typ: piwa pilzneńskie jasne, bawarskie ciemne, kulmbachskie czarne przygotowywane specjalnie na eksport na Kaukaz i Daleki Wschód

Przed wybuchem I wojny światowej browar zatrudniał 220 pracowników^[8]. Jednakże działania wojenne oraz niemieckie rekwizycje rabunkowe doprowadziły do załamania produkcji piwa i strat materalnych na łączną sumę 5 milionów rubli w złocie.

Upadek Imperium Rosyjskiego po I wojnie światowej i utrata tego wielkiego rynku zbytu przesądziła o upadku wielu browarów warszawskich oraz o konieczności ich fuzji.

Od 1921 w wyniku połączenia 5 firm piwowarskich powstała Spółka Akcyjna Zjednoczonych Browarów „Haberbusch i Schiele”, która pod tą nazwą funkcjonowała do wybuchu wojny. Dyrektorem browarów był Kazimierz Bancarzewski. Udziałowcami zostali rodziny Haberbuscha, Schielego oraz Lampe, Czarkowskich, Oppenheimów, Reychów, Machlejdów, Bogusławskich, Patzerów i Jungów. Spółka zarządzała browarami w Warszawie, Białymstoku, Kaliszu, Łodzi i Ciechanowie. Produkcja wynosiła wówczas 10% całej produkcji krajowej ustępując jedynie browarom Tychy i Okocim^[1]. W 1931 zysk netto wyniósł prawie 3 mln złotych^[7]. Browar produkował także butelkowany kwas chlebowy.

W listopadzie 1932 miała miejsce katastrofa budowlana po zawaleniu ściany browaru, w wyniku której śmierć poniosło 18 osób^[9]. W 1934 sąd uznał dyrektora browaru Henryka Oppenheima za winnego nieumyślnego spowodowania śmierci kilkunastu osób oraz uszkodzenia ciała kilkunastu innych ofiar. Wymierzył mu łączną karę 1,5 roku pozbawienia wolności w zawieszeniu na trzy lata^[10].

W latach 30. zatrudnienie w przedsiębiorstwie wynosiło ok. 550–600 pracowników^[8]. Zdolność produkcyjna browaru wynosiła ok. 200 tys. hl piwa rocznie^[11].

Przedsiębiorstwo ucierpiało podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939^[12]. Studnie głębinowe zakładu zasilały w wodę uszkodzoną sieć miejską, a w budynku słodowni zakwaterowano 500 uciekinierów z zachodniej części kraju^[13]. Po zajęciu Warszawy browar znalazł się pod administracją niemiecką i funkcjonował do powstania warszawskiego^[14]. W październiku 1943 niemiecki Sąd Doraźny skazał syna współwłaściciela przedsiębiorstwa Jerzego Antoniego Schielego za działalność konspiracyjną na karę śmierci; został on rozstrzelany w grudniu tego samego roku^[15].

W czasie powstania magazyny przedsiębiorstwa przy ul. Grzybowskiej 58 (wejście od ul. Ceglanej 4/6), w których znajdowały się m.in. duże zapasy jęczmienia, stały się ważnym źródłem żywności dla mieszkańców miasta^[16]. Ze zboża przygotowywano m.in. zupę plujkę^[16].

Po wojnie zniszczenia zakładów oceniano na 70%. Z wywiezionych z Warszawy maszyn odzyskano jedynie aparaturę z Fabryki Wódek i Likierów przy ul. Ceglanej^[13]. W piwnicach zniszczonego browaru znajdowało się kilka tysięcy hl piwa, które sprzedano w marcu i kwietniu 1945^[11].

W 1946 browar został znacjonalizowany, jednocześnie podjęto decyzję, aby nie odbudowywać zakładu na dawnym miejscu^[13]. Decyzję zmieniono w 1950 i produkcję na Woli wznowiono w 1954^[6]. Spółka działała do pierwszych lat XXI w., m.in. jako Warszawskie Zakłady Piwowarskie (od 1968), a później Browary Warszawskie.

Budynki uległy rozbiórce po 2004, a od 2005 produkcja piwa została przeniesiona do Warki.

Teren dawnego browaru został sprzedany jednemu z deweloperów. Nową zabudowę, mieszkaniową pomiędzy ulicami Krochmalną i Chłodną, i biurową w części działki przy ul. Grzybowskiej, zaprojektowała pracownia JEMS Architekci^[17]. Pomiędzy budynkami zaplanowano ogólnodostępne place, a w dawnym budynku warzelni minibrowar^[17].

Upamiętnienie

W 2020 drodze wewnętrznej znajdującej się na terenie dawnego browaru między ulicami Krochmalną i Grzybowską Rada m.st. Warszawy nadała nazwę ulica Haberbuscha i Schielego^[18].

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Maria Klawe-Mazurowa, A propos Schielów, More Maiorum Nr 2 (37), 2016, s. 32, http://www.moremaiorum.pl/rocznicowy-numer-more-maiorum/ (dostęp 26-10-2017)
• Historia browaru na stronie Made in Wola. madein.waw.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-24)].