Hakapelici

Hakapelita na fińskim znaczku z okresu wojny (1940)

Hakapelici (fin. hakkapeliitat, l. poj. hakkapeliitta) – fińska jazda utworzona za panowania Gustawa II Adolfa i uczestnicząca w szwedzkich wojnach toczonych w XVII-wiecznej Europie.

Geneza i rozwój

Nazwę ich wywiedziono od zawołania bojowego Hakkaa päälle! (Rozsiekać ich), z którego zasłynęli w starciach. Kwalifikowani byli jako lżejszy rodzaj jazdy[a] z organizacją wzorowaną na kawalerii szwedzkiej (kompanie i regimenty). Zalążek stanowiły 4 kompanie sformowane w 1618 roku, które stopniowo rozwinięto do 24 w 1628. Później (1636) podzielono ich na 3 pułki rekrutowane terytorialnie, istniejące w armii szwedzkiej aż do oddzielenia Finlandii w 1809[1]. Formowane były w prowincjach: Nyland (fin. Uusimaa) i Tavastehus (fin. Hämeenlinna), Åbo (Turku) i Björneborg (Pori) oraz Viborg (Wyborg) i Nyslott (Savonlinna)[2].

Cechy szczególne

W działaniach wojennych towarzyszyła im zła sława wynikająca z okrucieństwa okazywanego zarówno nieprzyjacielskim żołnierzom (nie oszczędzali jeńców), jak i ludności cywilnej[b]. Przypisywano ją nieokiełznanemu charakterowi Finów, a także stosowaniu wschodnich metod walki przejętych na pograniczu z Rosją. Postrach budził też fakt, że posługiwali się językiem nieprzypominającym żadnej znanej szerzej mowy.

Cechowała ich niezwykła lotność i ruchliwość, co upodabniało do polskiej jazdy tatarskiej[c]. Często uzbrojeni byli w zapożyczone z kawalerii Polaków szable i nadziaki. Podobnie jak zwykli rajtarzy czy dragoni, nie korzystali z opancerzenia ochronnego; lepiej wyposażeni nosili niekiedy polskie hełmy typu szyszak. Ogólnie jednak skromna odzież i wygląd zewnętrzny nie wyróżniał oficerów od ich żołnierzy[d]. Używali zimnokrwistych, niewielkich, ale wytrzymałych i szybkich koni fińskich. Atakowali w wyciągniętym kłusie lub w galopie, najpierw strzelając na bliski dystans z pistoletów, a następnie przechodząc do walki na broń białą.

Udział w walkach

Bitwa pod Rain z przeprawą hakapelitów (po prawej)

Uczestniczyli w kolejnych szwedzkich wojnach tamtej epoki (obu wojnach szwedzko-polskich lat 20. XVII w., wojnie trzydziestoletniej, drugiej wojnie północnej). Jako formacja najpierw podlegali feldmarszałkowi J. de la Gardie, później G. Hornowi; działali też pod dowództwem A. Wittenberga. Na stopie pokojowej w kraju pozostawali pod komendą własnego „pułkownika jazdy fińskiej”. Najbardziej znanym był Torsten Stålhandske[e], który zasłynął jako dowódca ich zgrupowania (12 kompanii) w Niemczech podczas wojny trzydziestoletniej.

Uczestniczyli we wszystkich wielkich bitwach tej wojny: od Breitenfeld i Lützen aż do Jankowa i Lens, swymi brawurowymi atakami często rozstrzygając o ich ostatecznym wyniku. W bitwie pod Rain am Lech w Bawarii ich śmiała przeprawa po moście pontonowym wraz z utworzeniem przyczółka na drugim brzegu zdecydowała o zaskakującym zwycięstwie wojsk szwedzkich[3]. Pod Lützen pierwsi zaatakowali nieprzyjaciela prowadząc rozpoznanie w szwedzkiej awangardzie, a potem atakiem flankowym zepchnęli przeciwnika do defensywy i uzyskali powodzenie całego prawego skrzydła[4]. W bitwie pod Wittstock wykonali śmiały manewr okrążający na tyły wojsk cesarskich, który spowodował wśród nich panikę[5]. Skutecznie działali również pod Breitenfeld w 1631 jako „najlepsza kawaleria rozpoznawcza” Gustawa Adolfa[6], a o wyniku drugiej bitwy (1642) przesądziła ich gwałtowna szarża, która rozbiła jazdę lewego skrzydła wojsk cesarskich[7], a następnie złamała jego prawe skrzydło umożliwiając głęboki manewr na tyły nieprzyjaciela[8].

Militarna spuścizna

Hakapelici przedstawiani przez grupę rekonstrukcyjną w Tammela (2006)

Hakapelici stanowili wzór dzielności dla Finów w zaciętych walkach z Rosjanami podczas II wojny światowej, a w wojskowej tradycji współczesnej Finlandii awansowali do postaci legendarnych – pamięć o nich jest nadal żywa i znajduje odbicie nawet w sferze sportu w formie swoistego dopingu (okrzykiem hakkaa päälle). Równocześnie zainteresowanie nimi i duma z ich dokonań korzystnie zmieniły w Finlandii stosunek do Szwedów i do pamięci o Gustawie Adolfie, co po raz pierwszy przejawiło się podczas jubileuszowych obchodów w roku 1932. W świadomości dzisiejszych Finów oddziały tej kawalerii, uhonorowanej pomnikiem, stanowią kwintesencję fińskiego męstwa i odwagi. Ich działania chętnie odtwarzają rodzime wojskowo-historyczne grupy rekonstrukcyjne[9].

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Nie należy ich mylić z również rekrutowaną w Finlandii ciężką jazdą (kirasjerami) dowodzonymi przez Åke Totta (L.E. Wolke i inni: Wojna trzydziestoletnia, dz. cyt., s. 239nn).
  2. ↑ Wydaje się, że sami Szwedzi zaczęli używać określenia „hakapelici” w celach propagandowych; szwedzcy i angielscy oficerowie w służbie szwedzkiej zastosowali je pierwsi w formie pisemnej (L.E. Wolke i inni: Wojna trzydziestoletnia, dz. cyt., s. 357).
  3. ↑ Zauważył to Charles Ogier w swym Dzienniku podróży do Polski 1635-1636: „Szwedzi mają Finów, podobnie jak Polacy Tatarów” (R. Brzeziński, R. Hook: The Army of Gustavus Adolphus, dz. cyt., s. 39).
  4. ↑ W przeciwieństwie do wyposażonych dostatnio najemników niemieckich – co stwierdził Ch. Ogier pisząc o ich ogólnie mizernym wyglądzie i notując, że w 1635 często mieli już płaszcze (R. Brzeziński, R. Hook: The Army of Gustavus Adolphus, dz. cyt., s. 14).
  5. ↑ Nazwisko prawdopodobnie sztucznie stworzone od przezwiska lub przydomka (dosł. „Stalowa rękawica”); w 1634 awansowany na generała majora, objął dowodzenie nad całą kawalerią fińską i szwedzką w Niemczech (R. Brzeziński, R. Hook: The Army of Gustavus Adolphus, dz. cyt., s. 6).

Przypisy

  1. ↑ R. Brzeziński, R. Hook: The Army of Gustavus Adolphus, dz. cyt., s. 8.
  2. ↑ Według Björn Holmberg: Arméns regementen, skolor och staber: en sammanställning. Arvidsjaur: Svenskt militärhistoriskt bibliotek, 1993.
  3. ↑ L.E. Wolke i inni: Wojna trzydziestoletnia, dz. cyt., s. 113.
  4. ↑ Richard Brzeziński, Graham Turner: Lützen 1632. Apogeum wojny trzydziestoletniej. Kraków: EGIS, 2008.
  5. ↑ L.E. Wolke i inni: Wojna trzydziestoletnia, dz. cyt., s. 147.
  6. ↑ Richard Brzezinski, Richard Hook: The Army of Gustavus Adolphus, dz. cyt., s. 39.
  7. ↑ L.E. Wolke inni: Wojna trzydziestoletnia, dz. cyt., s. 159.
  8. ↑ Encyklopedia wojskowa (pod red. O. Laskowskiego), Warszawa: Tow. Wiedzy Wojskowej – Wojskowy Inst. Naukowo-Wydawniczy, 1931, t. I, s. 418; por. Mała encyklopedia wojskowa. Warszawa: Wydawnictwo MON, t. I, s. 177.)
  9. ↑ L.E. Wolke i inni: Wojna trzydziestoletnia, dz. cyt., s. 357-358.

Bibliografia

  • Richard Brzezinski, Richard Hook: The Army of Gustavus Adolphus (2). Cavalry. London: Osprey Publishing, seria Men-at-Arms 262, 2002, ​ISBN 1-85532-350-8​
  • Lars Ericson Wolke, Göran Larsson, Nils Erik Villstrand: Wojna trzydziestoletnia. Europa i świat 1618–1648. Warszawa: Bellona, 2010, ​ISBN 978-83-11-11293-3​

Media użyte na tej stronie

Dankaerts-Historis-9344.tif
Battle of the River Lech or Battle of Lech, fought on April 15, 1632. Thirty Years' War. Swedish troops under Gustavus Adolphus and Catholic League troops under Johan t'Serclaes, Count of Tilly. "Lech flu". Cannons, infantery, cavalry, Hakkapeliitta, river crossing. See captions below.
Hakkapeliitta-1940.jpg
Postage stamp depicting a Finnish Hakkapeliitta soldier.
Hakkapeliitta 2006 b.jpg
Hakkapeliitta-tapahtuma Tammelassa, kuva vuodelta 2006