Harcerstwo w okresie stalinizmu

Harcerstwo w okresie stalinizmu – harcerstwo istniejące w Polsce w okresie stalinizmu (lata 1949–1956). Działało wówczas ok. 100 organizacji tzw. „drugiej konspiracji harcerskiej” w większości bez broni lub z nieliczną bronią przechowywaną na wypadek wybuchu kolejnej wojny.

W większym stopniu pojawiały się cele wychowania patriotycznego, a nawet w wielu organizacjach oddziaływania na młodzież nie zrzeszoną i społeczeństwo. Powszechnie posługiwano się ulotkami i napisami na murach. Eksplozja powstawania nowych organizacji łączyła się z bezprawnym zlikwidowaniem ZHP w 1949 roku.

Niektóre harcerskie organizacje niepodległościowe z tego okresu poza działalnością niepodległościową prowadziły działalność harcerską. Przyjmowano harcerską strukturę organizacyjną z podziałem na zastępy, drużyny, hufce, a nawet sporadycznie do komendy chorągwi włącznie. Przeprowadzano biegi harcerskie w terenie na stopnie harcerskie, wydawano rozkazy, mianowano funkcyjnych, przyznawano stopnie harcerskie. Szkolono harcerzy w łączności, terenoznawstwie i samarytance.

Trudno ustalić pełną liczbę uczestników „drugiej konspiracji harcerskiej”, ale pewien obraz daje liczba 2997 harcerek i harcerzy uzyskana z akt sądowych i rejestrów skazanych.

Kalendarium

• 1949 – wprowadzono nowe stopnie i sprawności. Za podstawę pracy w roku 1949/1950 przyjęto referat Władysława Kosińskiego „W pracy i walce z klasą robotniczą wychowujemy młodzież harcerską”. Stopniowo eliminowano tradycyjne formy pracy i emblematy organizacyjne. Na miejsce krzyża i lilijki wprowadzono znaczek harcerski tzw. czuwajkę, wzorowany na znaczku ZMP. Instruktorów-księży zwalniano z funkcji i zabraniano wszelkich akcentów religijnych. Wprowadzono nowy mundur na wzór pionierski, podobnie jak i nowy salut zastępujący tradycyjny – wojskowy. Pozdrowienie harcerskie przyjęło formę „W nauce, pracy i walce – Czuwaj!”. Komendy chorągwi i hufców przemianowano na komendy wojewódzkie i powiatowe. Zlikwidowano harcerstwo starsze, a młodzież szkół średnich przekazano do ZMP i „Służby Polsce”. Zwolniono większość dawnych instruktorów oraz przyznano stopień harcmistrza wszystkim członkom Zarządu Głównego ZMP
• 1950 – zakaz używania dawnego munduru i odznak harcerskich, nowe Prawo i Przyrzeczenie.
• 15 października 1950 – bezprawne wcielenie struktur ZHP w struktury Związku Młodzieży Polskiej.
• 1 czerwca 1951 – powstaje Organizacja Harcerska Związku Młodzieży Polskiej. OH ZMP wykorzystując nazwę „harcerska” zaprzestała stosowania metodyki harcerskiej i była kopią radzieckich pionierów (białe koszule, czerwone chusty, znaczek harcerski tzw. czuwajka zamiast krzyża itp).
• maj-czerwiec 1956 – wyodrębnienie się Organizacji Harcerskiej (w ramach ZMP), zmiana nazwy na Organizacja Harcerska Polski Ludowej (OHPL), deklaracja powrotu do tradycyjnego munduru i nazw.

Bibliografia

• Przemysław Bartkowiak, Daniel Koteluk. Cel: „socjalistyczna mentalność”. Indoktrynacja młodzieży w szeregach OH ZMP na terenie województwa zielonogórskiego. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”. 5–6, s. 56–61, maj-czerwiec 2010. [dostęp 2012-12-30]. 
• Grzegorz Baziur. Dwie konspiracje harcerskie. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”. 10, s. 37–42, listopad 2001. [dostęp 2012-12-29]. 
• Leksykon harcerstwa. Olgierd Fietkiewicz (red.). Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, 1988, s. 163–165. ISBN 83-203-1779-7.
• Ryszard Jakubowski. Tropami harcerskiej konspiracji niepodległościowej 1944–1956. „Zeszyt Historyczny”. 2, zima 2005/2006. Warszawa: ZHP Hufiec Warszawa Praga Północ. 
• Marcin Kapusta. Harcerski ruch antykomunistyczny. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”. 5–6, s. 49–55, maj-czerwiec 2010. [dostęp 2012-12-30]. 
• Grzegorz Ruta, Dariusz Szczecina: Nie tylko Zastęp Trupich Głów, czyli „Druga Harcerska Konspiracja”. wiadomosci24.pl, 2011-06-23. [dostęp 2013-10-09].