Harklowa (województwo podkarpackie)

Harklowa

wieś
Panorama
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	jasielski
Gmina	Skołyszyn
Wysokość	239–438 m n.p.m.
Liczba ludności (2020)	1580[1]
Strefa numeracyjna	13
Kod pocztowy	38-243[2]
Tablice rejestracyjne	RJS
SIMC	0359965[3]
Położenie na mapie gminy Skołyszyn Harklowa
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Harklowa
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Harklowa
Położenie na mapie powiatu jasielskiego Harklowa
49°42′56″N 21°20′32″E/49,715556 21,342222

Harklowa – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie jasielskim, w gminie Skołyszyn^[3].

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego.

Od 1861 w Harklowej istnieje kopalnia ropy naftowej.

Miejscowość jest siedzibą parafii rzymskokatolickiej św. Doroty z kościołem z XIX wieku, należącej do dekanatu Dębowiec w diecezji rzeszowskiej.

W Harklowej urodziła się i mieszkała polska superstulatka – Aleksandra Dranka (1903–2014).

9 maja 2013 minęło 650 lat od lokacji wsi przez króla Kazimierza Wielkiego.

Położenie geograficzne

Harklowa leży w południowo-wschodniej Polsce na pograniczu Obniżenia Gorlickigo i Pogórza Jasielskiego na Pogórzu Karpackim. Wieś graniczy ze wschodu z Osobnicą, z zachodu z Głęboką i Kunową, od południa z Pagorzyną, od północy z Pustą Wolą, Przysiekami i Sławęcinem poprzez rzekę Ropę. Wieś ma dogodne połączenia drogowe z sąsiednimi miejscowościami. W centrum wsi krzyżują się drogi powiatowe: nr 1863R relacji Skołyszyn – Harklowa - granica województwa - Lipinki, która łączy Harklową z drogą krajową nr 28 i linią kolejową nr 108 ze stacją w Skołyszynie; nr 1865R Harklowa – Kunowa; nr 1866R Harklowa - granica województwa - Pagorzyna i nr 1867R Harklowa – Osobnica^[4]. Do najbliższych miast: Jasła (województwo podkarpackie) jest stąd 16 km, a do Biecza (województwo małopolskie) 10 km. Powierzchnia wsi wynosi 992,1 ha.

Pochodzenie nazwy

Nazwa wsi jest nazwą kulturową. Na przestrzeni wieków przybierała różne formy. I tak w 1365 pojawia się nazwa Hartlowa Wola; w 1383 Hartlova; w 1629 Herthowa; od 1882 przybiera nazwę Harklowa albo Hartlowa^[5].

Części wsi

Historia

Wieś Harklową, zwaną dawniej Hartlową Wolą, założył król Kazimierzowi Wielki. Dokumentem wydanym w Dębowcu 9 maja 1363 roku^[7] ustanowił sołtystwo we wsi Harklowa i przeniósł ją z prawa polskiego na prawo niemieckie. Odtąd Harklowa należała do dóbr królewskich aż do pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku. Na sołtysa król powołał Mikołaja Czocznera. W dokumencie lokacyjnym przeznacza król 6 łanów wolnych i 4 łany uprawne dla sołtysa, 1 dla kościoła, który ma być wybudowany, a 1 na wspólne pastwiska. Pozwala dalej król wybudować jedną karczmę wolną i na wieczne czasy nie wolno będzie budować nikomu drugiej karczmy; jeden wolny młyn na rzece Ropie wśród granic tej wsi, a to w miejscu, gdzie oba brzegi rzeki będą w granicach Harklowej. Mógł założyć tyle stawów, ile sam chciał. Miał pobierać trzeci grosz ze sądu od każdej sprawy sądowej, 6. grosz z czynszu, 6. miarę owsa czynszowego i daniny, tzw. gody. Miał to pobierać sołtys i jego następcy dwa razy do roku, a nie dwór królewski ani król. Daje król sołtysowi prawo do pozwalania osadzania się tamże zagrodników i komorników, a to dla użytku sołtysa według jego woli. Wszyscy kmiecie osiadli w Harklowej mieli odrabiać rocznie po 5 dni tzw. tłoków, a temu nie mogli się sprzeciwiać dzierżawcy. Król znosi wszystkie prawa polskie; kmieci miał sądzić sołtys, a sołtysa król według prawa niemieckiego. Sołtys miał zupełną władzę sądzenia w sprawach cywilnych i karnych. Miał również prawo sprzedać sołtystwo. W 1383 roku Jakusz z Kunowej w obecności wójta z Biecza odstąpił swoje sołtystwo w Harklowej synowi swojemu Klemensowi. Z kolei w 1399 roku Klemens sprzedał sołectwo szlachcicowi Wojtkowi ze Skołyszyna. Od 1460 roku wieś znajduje się w posiadaniu Jana Radwana z Kunowej i jego spadkobierców. Długosz pisze o Harklowej, zwanej przez niego Hartlową, że miała kościół parafialny, należała do króla Polski, że były w niej łany kmiece, młyn mający szerokie pola, z których płacono dzierżawę snopową kanonikowi czwartej prebendy św. Floriana w Krakowie, a wartość jej była wymieniana na czwartą część grzywny. W 1535 roku sołectwo wykupił Stanisław Winiarski, potem przechodzi w ręce kasztelana bieckiego Seweryna Bonera. W 1545 roku jako dziedzic większych dóbr z Harklową występuje abp gnieźnieński i bp krakowski Piotr Gamrat. Od niego sołectwo otrzymuje Zofia Ocieska, którą następnie daruje je Janowi Ocieskiemu. W roku 1581 Harklowa należała do starostwa bieckiego i było w niej 11 łanów kmiecych, czterech komorników z bydłem i czterech bez bydła, jeden łan sołtysi, do karczmy należało 1 1/2 łana. W wykazie podatkowym z 1680 roku wieś liczy 5 łanów kmiecych, 3 komorników z bydłem, 4 komorników bez bydła i 1 łan sołtysi.

Za czasów austriackich sprzedawano królewszczyzny i Harklową nabył starosta biecki Wilhelm Siemieński. W roku 1858 odziedziczyła Harklową z wójtostwem po hr. Konstantym Siemieńskim na mocy testamentu oraz na skutek oświadczenia Wilhelma hr. Siemieńskiego z 27 sierpnia 1868 roku – Seweryna z hr. Siemieńskich hr. Kolawrath. Seweryna Siemieńska 13 czerwca 1870 roku sprzedała wieś Wandzie z Dobrzańskich Wittig. Po niej - 24 marca 1895 roku odziedziczył Harklową dr Witold Wittig. Do połowy XX wieku dobra dworskie w Harklowej pozostawały w posiadaniu Wittigów. W pierwszych latach XX wieku wieś miała powierzchnię 991 ha (815 ha obszar włościański i 176 ha dworski) i liczyła 1020 mieszkańców.

9 września 1943 roku kopalnię nafty opanowała grupa wypadowa Gwardii Ludowej niszcząc pasy transmisyjne i urządzenia techniczne. W czerwcu 1943 roku partyzanci Armii Ludowej spalili w kopalni "Harklowa" duży zbiornik ropy (70 ton)^[8].

W 1974 roku w centrum wsi odsłonięto pomnik partyzantów polskich i radzieckich^[9].

W 1977 roku wieś została odznaczona Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy za zasługi w walce z okupantem hitlerowskim^[10]

Demografia

Na koniec 2015 roku w Harklowej mieszkało 1606 osób, co plasuje ją na 3 miejscu w gminie Skołyszyn pod względem liczby ludności po Święcanach i Skołyszynie. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 164 osoby/km². Najwyższą liczbę mieszkańców w historii miała Harklowa na koniec 2000 roku i wynosiła ona 1631 osób. Według danych na koniec 2012 roku na ogólną liczbę 1621 mieszkańców było 819 kobiet i 802 mężczyzn; 1316 osób dorosłych i 305 osób poniżej 18 roku życia oraz 297 mieszkańców w wieku emerytalnym. Po szybkim wzroście liczby ludności po drugiej wojnie światowej w ostatnich latach nastąpiła stabilizacja na poziome 1620 osób.

• Wykres liczby ludności w Harklowej na przestrzeni lat (do uzupełnienia)^{[11][12][13][14]}:
      

Oświata i kultura

Początki szkolnictwa w Harklowej sięgają końca XVI wieku. Przy kościele istniała wtedy szkółka parafialna gdzie nauczano głównie religii. W późniejszym okresie nie ma wzmianki o szkole. Pierwszą szkołę podstawową zbudowano w Harklowej w 1881 roku z inicjatywy proboszcza i właściciela wsi i miała jednego nauczyciela. W niedługim czasie okazała się za mała i wynajmowano dodatkowe sale. W 1899 roku w szkole uczyło się 236 uczniów. W okresie międzywojennym już w wolnej Polsce przystąpiono do budowy nowej szkoły. Powstała ona w latach 1924–28 na ośmiomorgowej działce ofiarowanej przez Rudolfa Wittinga ówczesnego właściciela wsi. Miała wtedy dwóch nauczycieli^[15]. Następną nową szkołę w Harklowej wzniesiono jako pomnik tysiąclecia Polski. Oddano ją do użytku 24 czerwca 1961 roku. Szkoła imienia Bojowników o Wolność i Demokrację posiadała 6 izb lekcyjnych 2 pracownie i 6 izb mieszkalnych, a jej kierownikiem był Jan Ulanecki^[16]. W dniu 12 czerwca 1994 roku w ramach obchodów 200-lecia Insurekcji Kościuszkowskiej nadano szkole imię Tadeusza Kościuszki. Na przełomie XX i XXI wieku przeprowadzono liczne prace renowacyjne w tym elewację budynku.

• Ludność w wieku 13 lat i więcej według płci i poziomu wykształcenia w Harklowej w 2002 roku^[17]:

Przemysł i infrastruktura społeczna – galeria

• 

  Szkoła podstawowa
• 

  Ośrodek zdrowia
• 

  Biblioteka (dawna szkoła podstawowa)
• 

  Dom ludowy
• 

  OSP
• 

  Na kopalni

Kopalnictwo naftowe

Ślady ropy naftowej odkryto w Harklowej w 1861. W 1863 wykonano ręcznie pierwsze szyby naftowe. Takie były początki powstania kopalni. Wydobyciem ropy zainteresował się po 1865 Prosper Zborowski, dziedzic pobliskiego Skołyszyna, a prace wydobywcze kontynuowała zawiązana w 1871 z jego udziałem Spółka Harklowska. Przedsiębiorstwo posiadało wtedy 8 szybów kopanych o głębokościach od 19 do 55 m na 34 ha gruntów. W kolejnych latach następuje dalszy jego rozwój. W 1874 spółka ma 24 szyby, zatrudnia 30 robotników i wydobywa 450 ton ropy. Z kolei w 1881 działają 33 szyby w tym 31 wiercone na 87 ha i zatrudnieniu 56 pracowników. Pojawia się wiele innych podmiotów zajmujących się poszukiwaniem ropy. W 1889 wybudowano 5-kilometrowy rurociąg z kopalni do stacji kolejowej w Skołyszynie, skąd koleją przewożono ropę do nowej rafinerii w Jaśle. Na początku XX wieku Spółka Harklowska wydobywa rocznie około 600 ton mając 120 szybów i działają jeszcze między innymi Galicyjskie Gwarectwo Naftowe Harklowa z 39 szybami i wydobyciem 529 ton, Galicyjskie Przedsiębiorstwo Naftowe – 25 szybów, produkcja 62 tony i Niemiecko Galicyjskie Akcyjne Towarzystwo Naftowe w Berlinie. Od 1901 datuje się rozpoczęcie wierceń bardziej planowych do głębszych warstw sięgających 1200 m.

Okres I wojny światowej przerywa działalność kopalni w Harklowej. Z kolei w okresie międzywojennym następuje dynamiczny rozwój wydobycia ropy i tak w 1926 osiąga ogółem 7488 ton. Całkowity urobek ze złoża Harklowa w latach 1874–1928 z 210 otworów wyniósł 165 tys. ton. Powstają nowe podmioty zajmujące się wydobyciem ropy jak spółka Ropita działająca w latach 1921–1939. Podczas okupacji niemieckiej (1939-1945) kopalnię harklowską włączono do koncernu Beskiden.

Po zakończeniu wojny w 1945 upaństwowioną kopalnię przejął w zarząd Państwowy Urząd Naftowy w Krośnie a w latach następnych podlegała pod Kopalnictwo Naftowe w Jaśle, Kopalnictwo Naftowe w Gorlicach, Kopalnictwo Naftowe w Krośnie i Oddział Wydobywczy w Sanoku. W latach powojennych prowadzono głównie prace poszukiwawcze na macierzystym złożu Harklowa zakończone kolejnymi odwiertami ale bez większych sukcesów. Dalsza intensyfikacja wierceń w latach 1977-1986, zwłaszcza na większych głębokościach sięgających 2350 m doprowadziła do odkrycia dwóch nowych złóż Podlas - N i Podlas - S. Pod koniec XX wieku z uwagi na wyczerpanie złoża rozpoczęto stopniową likwidację szybów. We wrześniu 2006 znajdowało się w eksploatacji 34 odwierty. Do 2006 ze złoża Harklowa wydobyto w sumie 0,46 mln ton ropy naftowej licząc od początku istnienia kopalni. Eksploatację gazu ziemnego towarzyszącego ropie zakończono w latach 1970.^[18]

Religia

Dominującą wspólnotą religijną w Harklowej są wyznawcy kościoła rzymskokatolickiego. Pierwotnie Harklowa należała do utworzonej w 1326 parafii Sławęcin. Po przeniesieniu wsi na prawo magdeburskie w 1363 przeznaczono pod budowę kościoła jeden łan gruntu. W 1373 wydzielono parafię Harklowa. Długosz wspomina, że za jego czasów był w Harklowej kościół. Pierwszy kościół parafialny zapewne drewniany powstał na przełomie XIV i XV wieku. W 1860 chylącą się ku upadkowi świątynię zastąpiono nową. Wybudowano mały drewniany jednonawowy kościół z przedsionkiem zbitym z desek i małą zakrystią. W 1889 powiększono zakrystię. 21 lipca 1894 spłonął doszczętnie. Część uratowanego wyposażenia przeniesiono później do nowego kościoła^[19]. Nową murowaną świątynię zbudowano staraniem proboszcza Stanisława Hańskiego i ofiarności społeczeństwa w latach 1894–96. Powstała budowla jednonawowa na planie krzyża z trzema ołtarzami. Obok postawiono murowaną dzwonnicę z dwoma dzwonami: jeden z 1594, drugi z czasów późniejszych. Kościół konsekrował w 1906 biskup Karol Fischer i pozostał pod wezwaniem św. Doroty. W 1959 wykonano polichromię, rok później konsekrowano nowe dzwony (poprzednie w czasie wojny zabrali Niemcy), a w latach 1965–66 odnowiono ołtarze, chór oraz wstawiono okna witrażowe. Nowy cmentarz założono w 1972.

Zabytki i obiekty historyczne

Obiekty wpisane na listę zabytków województwa podkarpackiego^[20]:

• Kościół parafialny p.w. św. Doroty wraz z dzwonnicą wpisany do rejestru zabytków pod numerem A-199 dnia 5 kwietnia 1990 roku

• pozostałości zespołu dworskiego
  • brama wjazdowa z XVII w. wpisana do rejestru zabytków pod numerem A-744 z 16.06.1994, A-840/M
  • lamus z 1 poł. XVII (1880), wpisany do rejestru zabytków pod numerem A-730 z 18.02.1994 i A-841/M

Obiekty ujęte w gminnej ewidencji zabytków^[21]:

• Cmentarz z okresu I wojny światowej (z Okręgu Cmentarnego nr II Jasło)

• Cmentarz rzymskokatolicki
• Drewniana kapliczka datowana na lata 1875–1899
• Park o powierzchni 2,5 ha

Obiekty historyczne:

• Pomnik poświęcony polskim i radzieckim partyzantom poległych w latach 1939–45 na ziemi jasielskiej, w formie wysokiej betonowej iglicy, znajdujący się w centrum wsi, odsłonięty 22 lipca 1974 roku^[22], zburzony w 2018 roku.
• Pomnik ofiar II wojny światowej na cmentarzu parafialnym, odsłonięty w 1947 roku

Zabytki i obiekty historyczne – galeria

• 

  Kościół św. Doroty
• 

  Dzwonnica
• 

  Cmentarz wojenny nr 15
• 

  Pomnik ofiar II wojny światowej na cmentarzu
• 

  Pomnik w centrum wsi
• 

  Kapliczka z XIX wieku

Turystyka

Przez Harklową przebiegają następujące szlaki turystyczne:

• Transgraniczny Szlak Naftowy - który łączy ze sobą miejsca związane z narodzinami i historią przemysłu naftowego; w Harklowej, gdzie rozpoczyna się na terenie województwa podkarpackiego, znajdują się szyby naftowe, budowle oraz sprzęt wiertniczy^[23].
• Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej – szlak łączy zabytki i miejsca związane z I wojną światową (w Harklowej: Cmentarz nr 15)

Związani z Harklową

• Aleksandra Dranka – (1903–2014), polska superstulatka, do 29 kwietnia 2014 była najstarszą żyjącą osobą w Polsce.
• Wojciech Kosiba – (1901–1975), działacz komunistyczny, poseł na Sejm PRL I kadencji (1952–1957). Pochodził z Harklowej.

Przypisy

Bibliografia

• Józef Garbacik - redakcja, Studia z dziejów Jasła i powiatu jasielskiego, PWN Kraków 1964
• Wiesław Hap, Ziemia Jasielska naszą Małą Ojczyzną, Jasło 2014, wyd. II, ISBN 978-83-63105-04-4
• WładysławaW. Kołodziej WładysławaW., GabrielaG. Ślawska GabrielaG., Gmina Skołyszyn: przeszłość i teraźniejszość, Skołyszyn: Urząd Gminy, 2006, ISBN 83-86744-73-1, OCLC 170018816 .
• Stanisław Kuraś, Zbiór Dokumentów Małopolskich, Dokumenty z lat 1257-1420, PAN Kraków 1962 cz.I
• Kazimierz Madej, Adam Nowak, Kopalnia ropy naftowej Harklowa, Wiek Nafty 2006, R.16, nr 4
• Ryszard Oleszkowicz, Skołyszyn. Zarys monograficzny, Skołyszyn 1998. wyd. II, ISBN 83-86744-50-2
• Adolf Pawiński, Polska XVI wieku pod względem geograficzno - statystycznym. Małopolska. T.III, Warszawa 1886
• Praca zbiorowa, W dorzeczu Wisłoka i Wisłoki , Compass Kraków 2013, ISBN 978-83-7605-395-0
• Praca zbiorowa, W Gminie Skołyszyn, Roksana Krosno 2000, wyd. I, ISBN 83-88126-85-7
• Władysław Sarna, Opis powiatu jasielskiego, 1908 reprint JDK Jasło 1995, ISBN 83-903825-2-0
• Tadeusz Ślawski, Początki i rozwój kopalnictwa naftowego na Podkarpaciu w historycznym zarysie, Biecz 1997, ISBN 83-86744-28-6
• Zdzisław Świstak Słownik biograficzny znanych postaci Jasła i regionu, Jasło 1998, ISBN 83-86744-77-4
• Mieczysław Wieliczko, Informator o miejscach walk i męczeństwa ludności w powiecie jasielskim w okresie II wojny światowej, Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, 1975
• Mieczysław Wieliczko, Jasielskie w latach drugiej wojny światowej, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej wyd. I, 1974
• Edward Wojtuń, Pomniki, tablice i miejsca pamięci narodowej w Gminie Skołyszyn woj. krośnieńskie, Skołyszyn 1996,68,ISBN 83-86744-15-4

Zobacz też

• Harklowa (gromada w powiecie jasielskim)
• Harklowa (województwo małopolskie)

Linki zewnętrzne

• Harklowa (2), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 35 .
• Harklowa, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 553 .