Heksametr nonniański

Heksametr nonniański – grecki system wersyfikacyjny opracowany w V wieku przez Nonnosa z Panopolis na podstawie heksametru kallimachowego w związku z zanikiem iloczasu w języku greckim.

Technika heksametru homeryckiego zmodyfikowana w wielu punktach w III wieku przed Chrystusem przez Kallimacha przetrwała do IV wieku, kiedy to recytacja zaczęła coraz bardziej odbiegać od naturalnego kierunku rozwoju języka greckiego, w którym zanikało poczucie iloczasu, a dotychczasowy akcent melodyczny przeszedł w ekspiratoryczny. Sprawiło to, że dotychczasowy heksametr iloczasowy z dynamicznym akcentem i prawie bez różnic iloczasowych w głoskach akcentowanych i nieakcentowanych (prawie gdyż w istocie głoski akcentowane były wymawiane minimalnie dłużej) upodobnił się do prozy, i to nierytmicznej. Próby zaradzenia tej tendencji podjęli poeci egipscy V wieku. Głównym ich przedstawicielem był Nonnos z Panopolis[1].

Nonnos podjął starania, by akcent wierszowy uzgodnić z wyrazowym, to jest tak dobierać wyrazy, by sylaby metrycznie długie były zarazem sylabami akcentowanymi. Powodowało to wiele ograniczeń w budowie heksametru:

  • między innymi syllaba biceps (długa pokrywająca się z dwiema krótkimi) musiała być wypełniona zgłoską akcentowaną, stąd przy cezurze męskiej, między dwoma stykającymi się stopami leży zawsze biceps dwuzgłoskowa[1];
  • heksametr nonniański stale akcentuje przedostatnią zgłoskę wiersza;
  • wiersze z cezurą męską uzupełnia o dodatkową cezurę po 4. longum (dawna sylaba długa, odtąd również akcentowana);
  • nie dopuszcza końca wyrazu po 5. longum;
  • wyklucza spondej w piątej stopie;
  • wyklucza następstwo po sobie dwóch spondejów, chyba że przedzielonych cezurą męską;
  • monosylaby na końcu wiersza mogą stać tylko przy cezurze bukolicznej;
  • na końcu wiersza nie są dopuszczalne proparoksytony, a krótkie sylaby końcowe możliwe są tylko przy więcej niż dwuzgłoskowych paroksytonach lub perispomena, jak też przy spójnikach: de, men, gar i zaimku autos;
  • paroksytony i oksytony przed cezurą męską stoją tylko wtedy, gdy poprzedza ją cezura trithemimeres.

Specjaliści naliczyli 19 rozmaitych ograniczeń. Czynią one pisanie tego typu wierszem niezwykle skomplikowanym, a sam wiersz ze względu na przewagę daktyli nad spondejami - monotonnym[2].

W heksametrze nonniańskim oprócz samego Nonnosa tworzyli w V i VI wieku: Pamprepios, Chrystodor z Koptos, Jan z Gazy, Agatiasz Scholastyk, Trifiodoros, Kolutos, Muzajos. Ostatnim poetą piszącym heksametrem nonniańskim był tworzący w VII wieku Jerzy Pizydes[3].

Przypisy

  1. ↑ a b Sinko 1964 ↓, s. 838.
  2. ↑ Sinko 1964 ↓, s. 839.
  3. ↑ Sinko 1964 ↓, s. 84-847 i 852-857.

Bibliografia

  • Tadeusz Sinko: Zarys historii literatury greckiej. T. 2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1964.