Helena Kurcyusz

Helena Maria Kurcyusz, Helena Kurcyuszowa (ur. 10 maja 1914 w Sandomierzu, zm. 21 stycznia 1999 w Szczecinie) – polska architekt-urbanistka, malarka, animatorka kultury w powojennym Szczecinie^[1][2][3].

Życiorys

Młodość i lata II wojny światowej

Córka Zygmunta Słomińskiego^[1], naczelnego inżyniera Warszawy (1924–1927), a następnie prezydenta Warszawy (1927–1934), i Teresy de domo Paszkiewicz. Miała starszego brata Michała (1907-1947), inżyniera. Siostra cioteczna pilota Ludwika Paszkiewicza, Mieczysława Paszkiewicza i Marii Herniczek - żony dr. Kazimierza Niemirowicza-Szczytta. Przez matkę, Teresę z Paszkiewiczów, spokrewniona z Witoldem Gombrowiczem^[4][5].

W styczniu 1934 roku w Warszawie poślubiła prawnika Jerzego Kurcyusza (brata Tadeusza Kurcyusza)^[4]. Podjęła studia na Politechnice Warszawskiej (Wydział Architektury). Studia skończyła w roku 1939, bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej^[3].

Uczestniczyła w obronie Warszawy działając w medycznym Pogotowiu Technicznym^[2]. Po kapitulacji miasta brała udział w akcjach konspiracyjnego ZWZ, a następnie AK. W październiku 1942 roku^[a] została aresztowana przez gestapo. Była więziona przy alei Szucha i na Pawiaku.

Od początku roku 1943 przebywała w obozie koncentracyjnym na Majdanku. W tym obozie opiekowała się grupą uwięzionych białoruskich chłopców, szkicowała ich portrety i robiła notatki^[1][2].

W kwietniu 1944 roku została przetransportowana do obozu kobiecego w Ravensbrück, a później w Neubrandenburgu^[1][2].

Okres po II wojnie światowej

Powrót

W drodze z Ravensbrück do Warszawy zatrzymała się w Szczecinie, aby spotkać się z koleżanką, która znalazła się w szpitalu na Gumieńcach^[b]. Zachwyciła się miastem – poświęciła mu resztę życia, „stając się jego legendą”^[3]. Zamieszkała przy ulicy Wyspiańskiego (wówczas niem. Niebuhrstraße w pobliżu dzisiejszego Parku Kasprowicza), która jest uznawana za jedną z najpiękniejszych szczecińskich ulic^[6][7]. Od tej właśnie ulicy odchodzi inna, która nosi imię Kurcyuszowej.

Świadek w procesie załogi Majdanka

W latach 1975–1981 Helena Kurcyusz uczestniczyła, jako świadek koronny, w przeprowadzonym w Düsseldorfie procesie esesmańskiej załogi Majdanka – Herminy Braunsteiner-Ryan (nazywanej „Kobyłą”) i Hildegardy Laechert („Krwawa Brygida”). Jej obozowe notatki i szkice stały się po wojnie ważnym materiałem, który umożliwił upamiętnienie więźniów Majdanka^[1].

Architekt zachodniopomorski

Od wiosny 1945 roku pracowała w Wydziale Budownictwa Urzędu Miejskiego, a od roku 1946 – w Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego. Pełniła w niej funkcję głównego urbanisty województwa szczecińskiego, prowadząc inwentaryzację zabytków i opracowując plany urbanistyczne dla 71 miast tego województwa^[2]. W roku 1946 zajmowała się inwentaryzacją i ratowaniem zabytków Szczecina, a przede wszystkim Zamkiem Książąt Pomorskich^[2][1]; odkryła krypty z sarkofagami książąt pomorskich^[3]. Nadała polskie nazwy wielu ulicom, m.in. Bohaterów Warszawy (niem. Mackensenstraße), Ku Słońcu^[c] (niem. Pasewalker Chaussee), Jasne Błonia (niem. Quistorpaue), Wiatru od Morza (niem. Holzmarktstraße). W jej mieszkaniu zapraszani profesorowie warszawskich uczelni (później również szczecińskiej Szkoły Inżynierskiej) opracowywali – wraz ze studentami – uproszczone plany zagospodarowania zachodniopomorskich miast^[3]. W kolejnych latach – do emerytury – była projektantem w Wojewódzkiej Pracowni Urbanistycznej^[2].

Utworzyła szczecińskie oddziały^[2]:

• Stowarzyszenia Architektów Polskich (przez kilka kadencji przewodniczyła temu oddziałowi),
• Towarzystwa Urbanistów Polskich (otrzymała później tytuł członka honorowego)^[8].

Salon Heleny Kurcyusz i 13 Muz

Willa Heleny Kurcyusz przy ul. Stanisława Wyspiańskiego 7

Była nie tylko architektem-urbanistą, ale również animatorką artystycznego życia miasta. Prowadziła dom otwarty^[9], w którym spotykali się przedstawiciele całego środowiska kulturalnego miasta i które nazywano „Salonem Heleny Kurcyusz”^[1]. W latach 70. w jej willi spotykali się też studenci architektury – działacze opozycyjni^[10]. W roku 1949 współorganizowała – z Konstantym Ildefonsem Gałczyńskim i Jerzym Andrzejewskim (mieszkającymi wówczas w Szczecinie) – „Klub 13 Muz”. Według części źródeł była pomysłodawczynią jego nazwy^[6][1], według innych nazwę zaproponował Gałczyński. Od roku 1957 pełniła funkcję prezesa tego klubu (Dom Kultury Środowisk Twórczych „Klub 13 Muz”)^[11].

Twórczość

Helena Kurcyusz jest autorką publikacji, m.in.^[1][2]:

• Kilka wspomnień z Majdanka 17 stycznia 1943 – kwiecień 1944 (1960, maszynopis),
• Dziecięce komando [w:] oprac. Cz. Rajca, A. Wiśniewska: „Przeżyli Majdanek. Wspomnienia byłych więźniów obozu koncentracyjnego na Majdanku” (Lublin 1980),
• Helena Kurcyusz [w:] red. Krystyny Tarasiewicz: „My z Majdanka. Wspomnienia byłych więźniarek”(Lublin 1988),
• Moje pierwsze lata w Szczecinie („Przegląd zachodniopomorski” nr 3,Szczecin 1994).

Jej akwarele i grafiki – pejzaże, portrety, szkice zabytków Pomorza Zachodniego – były prezentowane na indywidualnych wystawach w latach 1970 i 1980. Pisała również poezje^[3].

Odznaczenia i wyróżnienia

Helena Kurcyusz została odznaczona Złotą Odznaką Stowarzyszenia Architektów Polskich i Złotą Odznaką Towarzystwa Urbanistów Polskich. Nadano jej tytuł honorowego Członka Towarzystwa Urbanistów Polskich^[2].

Wspomnienia i upamiętnienie

Wylot ul. Heleny Kurcyuszowej na ul. Wyspiańskiego

Grobowiec rodzinny na Starych Powązkach w Warszawie

Wojenne przeżycia Heleny Kurcyusz oraz jej udział w procesie zbrodniczej załogi Majdanka zostały upamiętnione w filmie Świadek (aut. Andrzej Androchowicz)^[12]. Jej nazwisko umieszczono na liście Pionierów Miasta Szczecin^[1]; jej imieniem nazwano też małą uliczkę na Pogodnie oraz salon kominkowy w Klubie 13 Muz^[13]. Uliczka Heleny Kurcyuszowej prowadzi od głównej arterii miasta – al. Wojska Polskiego (w pobliżu parku im. Gałczyńskiego z rzeźbą „Zaczarowanej dorożki”^[14]) – do jej domu przy ul. Wyspiańskiego 7^[6][7].

Znalazła się na 16. miejscu listy „Szczecinianie Stulecia”, utworzonej na przełomie XX i XXI w. w wyniku plebiscytu Gazety Wyborczej (wyd. szczecińskie), Polskiego Radia Szczecin i TVP Szczecin^[3]. W książce przypominającej ich sylwetki szczeciński architekt, Stanisław Latour^[15], zamieścił swoje wspomnienie zatytułowane „Helena Kurcyusz. Pierwsza dama Szczecina”. Na zakończenie stwierdził^[3]:

W 2017 roku na antenie Polskiego Radia Szczecin odbyła się premiera słuchowiska poświęconego jej osobie „Kurcyuszowa - Szczecin prezydentówny Słomińskiej” w reż. Sylwestra Woronieckiego^[16].

W roku 2002 Stowarzyszenie Architektów Polskich podjęło inicjatywę upamiętnienia Heleny Kurcyusz (pochowanej w 1999 r. obok matki na Starych Powązkach (kwatera 201-2-1/2)^[17]) na wielkim zabytkowym cmentarzu Centralnym w Szczecinie. Na placu tuż za cmentarną Bramą Główną (proj. Wilhelm Meyer-Schwartau) umieszczono cenotaf – głaz pamięci na niewielkim wzniesieniu, na którym umieszczono inskrypcję^[18]:

Plac za Bramą Główną cmentarza Centralnego w Szczecinie przy ul. Ku Słońcu
i cenotaf Heleny Kurcyusz

Uwagi

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Lucyna Chabasińska, Stowarzyszenie Uniwersytet Trzeciego Wieku: Helena Kurcyusz – pierwszy architekt w powojennym Szczecinie (pol.). W: Informacja o wykładzie Danuty Łysakowskiej (w tekście – zdjęcia) [on-line]. sutw.szczecin.pl. [dostęp 2012-11-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
• Sala Kominkowa w Klubie 13 Muz (pol.). W: Wirtualne zwiedzanie Pałacu pod Głowami [on-line]. go360.pl, 2010-01-17. [dostęp 2012-11-28].
• wizytka: Ulica Wyspiańskiego w Szczecinie (pol.). W: Galeria zdjęć [on-line]. mmszczecin.pl, 2010-01-17. [dostęp 2012-11-27].