Helena Stankiewicz

Helena z Zanów Stankiewiczowa, Warszawa, 16 października 1993

Pałac w Duksztach (obecnie Litwa, miejsce urodzenia Heleny z Zanów Stankiewiczowej, lata międzywojenne

Młoda Helena Zanówna z bratem Tomaszem (1902–1989) i matką, Teresą Dowgiałło

Helena Stankiewicz z córką Marią (1927–1940)

Dedykacja Heleny Stankiewicz w książce Pani na Berżenikach, którą otwiera wiersz Tomasza Zana „Promienistego”

Helena Stankiewicz z dziećmi: Krystyną i Józefem, Warszawa, 16 października 1993

Pogrzeb Heleny Stankiewicz, Warszawa, kościół św. Karola Boromeusza na Cmentarzu Powązkowskim, 18 kwietnia 1996

Grób Heleny Stankiewicz na Cmentarzu Powązkowskim

Helena Stankiewicz (ur. 7 lipca 1904 w Duksztach, zm. 14 kwietnia 1996 w Warszawie) – polska działaczka społeczna, autorka wspomnień i wierszy.

Życiorys

Córka Tomasza Zana (1876–1950) i Teresy Dowgiałło (1884–1945). Prawnuczka Tomasza Zana „Promienistego” (1796–1855), bliskiego przyjaciela Adama Mickiewicza, siostra Tomasza Zana, konspiratora i żołnierza AK. Do wybuchu I wojny światowej (1914 r.) mieszkała w majątku swego ojca w Poniemuniu na Litwie, następnie z rodziną w Rosji, gdzie przebywała do wybuchu rewolucji październikowej. Do Polski powróciła w 1919 r. Uczyła się w gimnazjum polskim w Kownie (Litwa). Po maturze, w 1925 r. wyjechała do rodziny w Polsce. Studiowała na wydziale rolniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W 1926 r. wyszła za mąż za Kazimierza Stankiewicza (1894–1973) i zamieszkała z mężem w majątku Berżeniki (obecnie Litwa). W 1927 r. urodziła się ich córka Maria (zm. 1940), a następnie Krystyna (1931–2016)^[1] oraz syn Józef (1936–2011)^[2].

Po wybuchu II wojny światowej cała rodzina została zmuszona do opuszczenia majątku i zamieszkania w Wilnie. Helena Stankiewicz była żołnierzem Armii Krajowej Okręgu Wileńskiego. W 1945 r. Kazimierz Stankiewicz został wywieziony do łagru sowieckiego w Saratowie (skąd wrócił w 1949 r.), a reszta rodziny znalazła się w Warszawie.

Mieszkała na warszawskim Żoliborzu, przy ulicy Krasińskiego 20. Po wojnie pracowała jako kierowniczka stołówki i magazynierka w magazynie narzędzi medycznych. Pochowana 18 kwietnia 1996 r. na Cmentarzu Powązkowskim (kwatera K-6-6)^[3].

Twórczość wspomnieniowa i poetycka

Na początku lat 90. XX wieku w Londynie ukazały się wspomnienia Heleny z Zanów Stankiewiczowej pt.: Pani na Berżenikach, spisane przez Wojciecha Wiśniewskiego. Książka stanowiła nieformalną II część wydanych wcześniej w Paryżu rozmów z bratem Heleny Stankiewicz, Tomaszem Zanem (1902–1989), pt.: Ostatni z rodu. Rozmowy z Tomaszem Zanem. Publikacja, bogato ilustrowana fotografiami archiwalnymi, stanowi niezwykłe świadectwo historii ziemiaństwa polskiego na Wileńszczyźnie w II Rzeczypospolitej a potem w powojennej Polsce, w wieku XX. Jest także historyczną opowieścią o losie rodu Zanów. Uzupełnia ją korespondencja autorki z Czesławem Miłoszem.

Helena z Zanów Stankiewiczowa była także autorką wierszy, będących świadectwem losu tych wszystkich, którzy zmuszeni zostali do opuszczenia swych domów na Kresach II Rzeczypospolitej, m.in.:

„W małym mieszkanku”

W małym mieszkanku na trzecim piętrze

Mieszkanko małe lecz duże wnętrze

Dwa pokoiki małe i ciasne

Lecz miejsca dużo bo serce własne

Nie mamy wielkich tu możliwości

Dać ludziom chcemy trochę radości

Kochać tradycje ojców najświętsze

W małym mieszkanku na trzecim piętrze

Nie ci co szumni nie ci co butni

Ale stroskani prawdziwie smutni

Dla Was otwarte serc naszych wnętrze

W małym mieszkanku na trzecim piętrze

oraz

„Maki”

O maki wy promieniste

Płatki macie jak ogień czerwone

Pod oknem gdzie jabłonie cieniste

Rosłyście w dni szczęściem olśnione

Tak was było wiele tak wiele

Mówiono mi: „zrywaj bo mało”

Dzisiaj rosną osty pokrzywy i chmiele

Bo tam gospodarza nie stało

A gospodarz po ciężkich zmaganiach

Ma mieszkanko na pięterku w mieście

Ma balkonik a w skrzynkach szczypiorek

Ma ogródek po latach nareszcie

W długiej skrzynce też rośnie nasturcja

I maciejka liliowa skromniutka

By pamiętał gospodarz że kiedyś

Właścicielem był większego ogródka

Idź na balkon i zrywaj szczypiorek

Tak go dużo więc zrywaj do woli

A że maki tam zarosły chwastami

Niech Cię serce gospodarza nie boli

Bibliografia

Publikacje książkowe

• Pani na Berżenikach. Rozmowy z Heleną z Zanów Stankiewiczową (rozmowy przeprowadził Wojciech Wiśniewski; Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1991, ​ISBN 0-85065-222-7​; wydanie 2: Wydawnictwo LTW 2003, ​ISBN 83-88736-30-2​)
• Ostatni z rodu. Rozmowy z Tomaszem Zanem (rozmowy przeprowadził Wojciech Wiśniewski; Editions Spotkania, Paryż 1989, ​ISBN 2-86914-048-7​)
• Leonard Perepeczko (1900–1996), W łagrach na „saratowskim szlaku” (seria: „Biblioteka Zesłańca”; posłowiem i przypisami opatrzył Aleksander Srebrakowski; Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław 1993)

Recenzje i publikacje prasowe

• Krzysztof Masłoń, Smak wileńskiego chleba, „Rzeczpospolita”, 16,05,1992
• Alina Gutek, Pamięć i trwanie, „Zwierciadło” nr 8/1751, sierpień 1992
• I. Miklasiewicz, Trochę Wilna w Warszawie czyli spotkanie z prawnuczką Promienistego – Heleną z Zanów Stankiewiczową, „Spotkanie” (Wilno), nr 8/32, sierpień 1995
• Mariusz Kubik, Pożegnania – Helena z Zanów Stankiewiczowa (1904–1996), „Gazeta Wyborcza” („Stołeczna”), 14,04,1997

Przypisy