Henryk Sandomierski
| książę sandomierski | |
| Okres | od 1146 |
|---|---|
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Dane biograficzne | |
| Dynastia | |
| Data urodzenia | ok. 1130 |
| Data śmierci | |
| Miejsce spoczynku | Wiślica (prawdopodobnie) |
| Ojciec | |
| Matka | |
| Rodzeństwo | Władysław (brat przyrodni) |
Henryk Sandomierski (ur. ok. 1130, zm. 18 października 1166) – książę sandomierski w latach 1146–1166.
Życiorys
Pochodzenie
Henryk był szóstym (przedostatnim) według starszeństwa synem Bolesława III Krzywoustego, a piątym pochodzącym z jego małżeństwa z hrabianką Salomeą z Bergu. Henryk otrzymał imię po swoim dziadku macierzystym, Henryku, hrabim Bergu. Data jego narodzin nie jest pewna, zamyka się w latach 1126–1133; Kazimierz Jasiński przypuszczał, że Henryk urodził się około 1130[1]. Data przekazana przez Jana Długosza – rok 1132 – jest tylko jego domysłem.
Władza w Sandomierzu
Henryk został księciem księstwa dzielnicowego ze stolicą w Sandomierzu po usunięciu z kraju przyrodniego brata Władysława Wygnańca. Osoba Henryka pojawia się z reguły tylko przy okazji fundacji na rzecz Kościoła. Z tytułem księcia sandomierskiego występuje sporadycznie, określany jest raczej jako syn Bolesława Krzywoustego, czy brat Bolesława IV Kędzierzawego. Przypuszczalnie[2][3] wziął udział w drugiej wyprawie krzyżowej 1147–1148. W 1149 wspólnie ze starszym bratem Bolesławem wziął udział w wyprawie wspomagającej księcia ruskiego Izjasława II Pantelejmona w walkach o Kijów.
Wyprawa do Ziemi Świętej
Najbardziej znanym czynem księcia sandomierskiego jest jednak wyjazd wraz z rycerzami polskimi w 1154 do Ziemi Świętej, gdzie zapragnął bronić Jerozolimy przed Saracenami. Spędził tam zapewne rok, skąd powrócił w nimbie świętości.
A gdy przybył szczęśliwie do Ziemi Świętej, uczciwszy pobożnie grób Zbawiciela, złączył się z rycerstwem króla Jerozolimskiego Baldwina i z wielką odwagą i poświęceniem walczył przeciwko Saracenom, pragnąc pozyskać wieniec męczeński. Lecz gdy nie udało mu się tego szczęścia dostąpić, zabawiwszy tam rok cały i straciwszy znaczną liczbę rycerzy, już to w boju poległych, już odmienności powietrza znieść niemogących, wrócił zdrowo do ojczyzny. Tu od braci swoich, Bolesława i Mieczysława [prawdopodobnie chodzi o Mieszka], i przedniejszych panów polskich z wielką czcią i radością powitany został. Z jego to opowieści poczęła się dopiero szerzyć i upowszechniać w Polsce wiadomość o stanie, położeniu i własnościach Ziemi Świętej, niemniej o krwawych i zaciętych wojnach, które w jej obronie toczono z barbarzyńcami.
Po powrocie do Polski Henryk razem z braćmi Bolesławem i Mieszkiem III Starym podjął myśl chrystianizacji pogańskich sąsiadów.
Donacje książęce na rzecz Kościoła
Kontakty nawiązane za granicą przyczyniły się do dużej fundacji kościelnej Henryka w postaci klasztoru i szpitala w Zagości, do której sprowadził joannitów. Przypisywane są mu fundacje: nieistniejącej kolegiaty romańskiej w Wiślicy pw. narodzenia Najświętszej Marii Panny (na jej fundamentach istnieje Bazylika kolegiacka Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Wiślicy); kolegiaty św. Marcina w Opatowie – według Jana Długosza zbudowanej dla templariuszy[a][4], lecz pobyt templariuszy w Opatowie jest kwestionowany[5]; oraz udział w fundacji kościoła i klasztoru w Czerwińsku nad Wisłą.
| Fundacje Henryka Sandomierskiego | |||
|---|---|---|---|
 |  |  |  (c) Ed88, CC-BY-SA-3.0 |
| Zdjęcie od lewej strony – kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Starej Zagości z zachowanymi reliktami romańskimi, przebudowany przez Kazimierza Wielkiego, drugie od lewej – pozostałości romańskiej kolegiaty pw. Narodzenia NMP w podziemiach obecnej kolegiaty w Wiślicy, drugie od prawej – Kolegiata pw. św. Marcina z Tours w Opatowie, z prawej – kolegiata pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Czerwińsku nad Wisłą | |||
Okoliczności śmierci
Wyprawa zbrojna pod dowództwem Bolesława Kędzierzawego i Henryka Sandomierskiego ruszyła w drugiej połowie 1166 roku. O jej szczegółach dokładnie napisał nadworny kronikarz młodszego brata Kazimierza II Sprawiedliwego Wincenty Kadłubek:
Zebrawszy więc razem liczne wojsko najlepiej wyćwiczonych (tj. ludzi Bolesława IV Kędzierzawego) gotuje się do najazdu na prowincję Getów (tj. Prusów) żadną w prawdzie sztuką nie obwarowane, lecz niedostępne z powodu naturalnego położenia. U samego wstępu jest matecznik zewsząd zarosły gąszczem ciernistych krzaków, gdzie pod zielenią trawy, kryje się otchłań błotnej smoły. Zwiadowcy i przewodnicy wojsk zapewniają, że znaleźli niezawodną krótszą drogę przez knieje, byli bowiem i nieprzyjaciół podarkami przekupieni i o zasadzce na swoich powiadomieni. Tędy po wąskiej ścieżce gnają na wyścigi pierwsze szeregi doborowego wojska, gdy [nagle] z zasadzki wyskakują z obu stron nieprzyjaciele i nie tylko z dala rażą pociskami, jak to kiedy indziej czynić zwykli, lecz jak gdyby w tłoczni ściśniętych prasą rozgniatają. A ci samorzutnie, jak dzicy rzucają się na zjeżone dzidy, jedni z żądzy zemsty, drudzy z chęci śpieszenia na pomoc i więcej ich pada pod ciężarem własnego natłoku, niż od ciosów oręża. Niektórych zbroją obciążonych pochłania głębia rozwartej otchłani, inni ponoszą śmierć zaplątawszy się w zarośla i krzaki cierniste, [a] wszystkich ogarnia mrok szybko zapadającej nocy. Tak przez zdradziecki postęp przepadło bitne wojsko! Tak zmarniała w niedorzecznej wojnie dzielność wspaniałych rycerzy! Wymowa najwymowniejszych nie starczyłaby, żeby chociaż powierzchownie napomknąć, a cóż dopiero szerzej opowiedzieć o ich imionach, osobach, szlachetnym pochodzeniu, rodowodzie, godnościach, dzielnościach, śmiałości, dostatkach! Aż po dzisiejszy dzień różni ludzie na różne sposoby ich śmierć opłakują. [...] Pełnoletni już Kazimierz podobnym testamentem (do tego na mocy którego odziedziczył Mazowsze) odziedziczył księstwo po zmarłym księciu Henryku[6].
Przytoczony powyżej fragment nie precyzuje dokładnie faktu zgonu w bitwie Henryka, jak i nie informuje, gdzie starcie się rozegrało. Z kontekstu kroniki śmierć syna Bolesława Krzywoustego na polu bitwy podczas wyprawy na Prusów nie budzi jednak wątpliwości. Dzienną datę śmierci księcia sandomierskiego – 18 października 1166 roku znamy dzięki źródłom pośrednim.
Istnieje przekaz o miejscu bitwy, w której poległ Henryk Sandomierski nazywanej bitwą pod Wąbrzeźnem[7], toczonej na bagnistych terenach Zgniłki, czyli terenu między dzisiejszymi miejscowościami: Wąbrzeźnem[b], Ryńskiem a Płużnicą, a które nie zostało jednoznacznie zidentyfikowane[8]. Wymieniane są także znajdujące się w pobliżu Wąbrzeźna okolice jeziora Wieczno oraz pobliskie miejscowości: Nielub, Bartoszewice, Orłowo[7][8].
Księstwo sandomierskie po śmierci Henryka
Henryk nie był żonaty i nie pozostawił potomstwa. Całość swojego dziedzictwa zostawił najmłodszemu bratu, nieposiadającemu jeszcze własnej dzielnicy Kazimierzowi II Sprawiedliwemu. Ostatnia wola Henryka została wykonana tylko częściowo. O losach księstwa sandomierskiego wiemy dzięki dokumentowi z 31 grudnia 1167 roku w którym zapisano
Roku 1166. Podczas panowania najjaśniejszego księcia Bolesława, Mieszka, Kazimierza umarł bez dziedzica czwarty ich brat książę Henryk. Ziemie jego zostały podzielone zostały na trzy części. Okazalsza część i siedziba jego władztwa, to jest Sandomierz przypadła starszemu bratu Bolesławowi. Także w tym roku i w tym samym dniu umarł w Chrystusie Mateusz błogosławionej pamięci biskup krakowski[9].
Ikonografia – płyta orantów w Wiślicy
Postać przedstawiona w górnym panelu romańskiej płyty orantów datowanej na ok. 1175 – 1177 r., odkrytej w 1959 r. podczas prac archeologicznych na terenie fundamentów romańskiej kolegiaty pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Wiślicy, identyfikuje się jako Henryka Sandomierskiego. Płyta orantów przypisywana jest fundacji jego starszego brata – Bolesława Kędzierzawego. Przypuszczalnie Henryk Sandomierski został pochowany na terenie romańskiej kolegiaty[10], a płyta orantów była książęcym epitafium.
Wizerunek Henryka Sandomierskiego identyfikowany jest także na denarach z XII w. między wizerunkami Mieszka III Starego i Bolesława IV Kędzierzawego[11].
Genealogia
| Władysław I Herman ur. ok. 1043 zm. 4 VI 1102 | Judyta czeska ur. w okr. 1056–1058 zm. 25 XII 1086 | Henryk z Bergu ur. ? zm. 24 IX 1116[12] | Adelajda z Mochental ur. ? zm. 1 XII 1125[12] | ||||||||||
| Bolesław III Krzywousty ur. 20 VIII 1086 zm. 28 X 1138 | Salomea z Bergu ur. zap. 1099 zm. 27 VII 1144 | ||||||||||||
| Henryk Sandomierski (ur. ok. 1130, zm. 18 X 1166) |
Henryk Sandomierski w kulturze
Henryk jest bohaterem powieści Jarosława Iwaszkiewicza Czerwone tarcze i niezrealizowanego filmu Wojciecha Jerzego Hasa pod tym samym tytułem.
Uwagi
- ↑ Opinię tę oparł Jan Długosz na nieistniejącym dziś zachodnim tympanonie fundacyjnym – ukazującym zakonników-rycerzy.
- ↑ Pierwsza wzmianka o osadzie Wambrez w miejscu dzisiejszego Wąbrzeźna, jako własności biskupów chełmińskich pochodzi z 12 kwietnia 1246 r.
Przypisy
- ↑ Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, s. 248.
- ↑ Mikołaj Gładysz: Zapomniani krzyżowcy. Polska wobec ruchu krucjatowego w XII – XIII wieku. Warszawa: DiG, 2004, s. 374. ISBN 83-7181-311-2.
- ↑ Mikołaj Gładysz W sprawie udziału polskiego księcia w II krucjacie jerozolimskiej (1147–1149) w: Krzyżowcy, kronikarze, dyplomaci Błażej Sliwiński red. Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza, tom 4, Gdańsk – Koszalin, 1997, s. 33–52.
- ↑ Jan Długosz, Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, I, s. 576.
- ↑ Domniemany pobyt Templariuszy w Opatowie. kolegiataopatow.sandomierz.opoka.org.pl. [dostęp 2012-04-30].
- ↑ W. Kadłubek, Kronika polska, Wrocław 2003, s. 169–171.
- ↑ a b Paweł Becker: Bitwa pod Wąbrzeźnem. Urząd Miasta Wąbrzeźno. [dostęp 2012-04-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-27)].
- ↑ a b Witalis Szlachcikowski: Legendy, podania, wspomnienia i inne ciekawostki z okolic Wąbrzeźna / zebr. i oprac. w r. 1961 Witalis Szlachcikowski ; [oprac. meryt. i korekta: Sabina Olszewska, Aleksandra Kurek]. Wąbrzeźno: Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Witalisa Szlachcikowskiego, 2009. ISBN 978-83-87605-67-4.
- ↑ Cytat z: A. Teterycz–Puzio, Henryk Sandomierski, Kraków 2009, s. 120.
- ↑ Adam Bujak: Nekropolie królów i książąt polskich. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1988, s. 25.
- ↑ Mitra na monetach książąt piastowskich (pol.). [dostęp 2012-04-24].
- ↑ a b Za: Foundation for Medieval Genealogy: Swabia, nobility (ang.). [dostęp 2011-09-14].
Bibliografia
- Źródła
- Kadłubek W., Kronika polska, Ossolineum, Wrocław 2003, ISBN 83-7316-258-5, s. 169–171.
- Opracowania
- Gogosz R., Od Ziemi Świętej do ziemi Prusów. Książę Henryk Sandomierski jako ideał krzyżowca, Szlakiem Krucjat T. 12, Tarnowskie Góry 2020.
- Jasiński K., Rodowód pierwszych Piastów, Wrocław (1992), s. 247–250.
- Teterycz–Puzio A., Henryk Sandomierski (1126/1133 – 18 X 1166), Avalon, Kraków 2009, ISBN 978-83-60448-59-5.
Linki zewnętrzne
| Piastowie |
|
|---|---|
| Przemyślidzi |
|
| Piastowie |
|
Media użyte na tej stronie
Projekt herbu planowanego województwa sandomierskiego II Rzeczypospolitej
Autor: V0y7a2, Licencja: CC BY-SA 3.0
Płyta Orantów, widok ogólny, datowana na 1175 r.;
Autor: Jakub Hałun, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Kościół św. Marcina w Opatowie
Autor: Felis domestica, Licencja: CC BY-SA 3.0
Płyta Orantów z kolegiaty w Wiślicy, panel dolny, prawd. przedstawiający Kazimierza Sprawiedliwego z żoną Heleną i synem Bolesławem
(c) Ed88, CC-BY-SA-3.0
Romański kościół Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Czerwińsku nad Wisłą.