Henryk Tomaszewski (reżyser)

Henryk Tomaszewski
Ilustracja
Tablica ku czci Henryka Tomaszewskiego we Wrocławiu
Imię i nazwisko

Henryk Karol König

Data i miejsce urodzenia

20 listopada 1919
Poznań

Data i miejsce śmierci

23 września 2001
Kowary

Zawód

tancerz, reżyser, pedagog

Lata aktywności

1949–1999

Zespół artystyczny
Wrocławski Teatr Pantomimy
Odznaczenia
Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski Zasłużony dla Kultury Polskiej Medal 30-lecia Polski Ludowej Medal 40-lecia Polski Ludowej

Henryk Tomaszewski (właśc. Henryk Karol Robert König) (ur. 20 listopada 1919 w Poznaniu, zm. 23 września 2001 w Kowarach)[1]tancerz, mim, choreograf, reżyser teatralny, pedagog, założyciel i dyrektor Wrocławskiego Teatru Pantomimy; jeden z najważniejszych artystów polskiego i światowego teatru drugiej połowy XX wieku, twórca zespołowego teatru mimów. Stworzył nową formę sztuki scenicznej zwaną „teatrem ruchu”[2].

Życiorys

Urodził się 20 listopada 1919 w Poznaniu w polsko-niemieckiej rodzinie kupieckiej Kasimira Königa (ur. 1882) i Jadwigi z domu Jakisrz (ur. 1884) jako Henryk Karol Robert König. Miał starszego brata, Jana (ur. 1912)[3]. Jego ojciec był nauczycielem historii i wcześnie rozbudził w synu humanistyczne zainteresowania. Po wojnie, w 1945 roku, wyjechał do Krakowa, gdzie w latach 1945–1947 kształcił się w Studium Dramatycznym Iwo Galla oraz równolegle uczęszczał na prywatne lekcje tańca. W latach 1946–1947 uczył się w Studiu baletowym i występował w Baletach Polskich Feliksa Parnella. Pomiędzy 1946 a 1947 rokiem współpracował także z Polskim Teatrem Akademickim, przygotowując scenki pantomimiczne i oprawy choreograficzne.

Z Krakowa przeniósł się do Wrocławia, gdzie w latach 1949–1959 był solistą Opery Wrocławskiej i tam zatańczył jedenaście ról, m.in. Księcia w Od bajki do bajki, Pawia w Pawiu i dziewczynie (1949), Li Szan Fu w Czerwonym maku (1952) oraz Diabła w Panu Twardowskim (1953), które uznano za wybitne, podkreślając nowatorstwo środków aktorsko-ruchowych.

W 1955 roku za etiudę Pianista Tomaszewski otrzymał srebrny medal na Międzynarodowym Festiwalu Młodzieży i Studentów w Warszawie. Nagroda ta była bodźcem do powołania Studia Pantomimy, które powstało w 1956 roku przy Państwowych Teatrach Dramatycznych, a niespełna trzy lata później zostało upaństwowione jako Wrocławski Teatr Pantomimy[4]. Swój autorski teatr H. Tomaszewski z powodzeniem prowadził przez czterdzieści pięć lat, zrealizował w nim dwadzieścia cztery programy, były nimi: krótkie formy pantomimiczne, m.in.: Płaszcz (1956) czy Woyzeck (1959), abstrakcyjne formy pantomimiczne, takie jak: Ziarno i skorupa (1961) i Labirynt (1963), fabularna pantomima Gilgamesz (1968) i – datowane od Programu X – Odejścia Fausta (1970) oraz pełnospektaklowe widowiska, takie jak: Sen nocy listopadowej (1971), Menażeria cesarzowej Filissy (1972), Przyjeżdżam jutro (1974), Sceny fantastyczne z legendy o Panu Twardowskim (1976), Spór (1978), Hamlet – ironia i żałoba (1979), Rycerze Króla Artura (1981), Syn marnotrawny (1984), Akcja – Sen nocy letniej (1986), Król siedmiodniowy (1989), Cardenio i Celina, czyli nieszczęśliwie zakochani (1990), Śpiew młodzieńców w piecu gorejącym (1993), Kaprys (1995), Tragiczne gry (1999).

Tomaszewski pracował także jako choreograf i reżyser w teatrach dramatycznych, głównie w Teatrze Polskim we Wrocławiu, Teatrze im. Cypriana Kamila Norwida w Jeleniej Górze, Teatrze Polskim w Poznaniu, Wrocławskim Teatrze Współczesnym, Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie oraz Teatrze Narodowym w Warszawie, gdzie zrealizował m.in.: Męczeństwo i śmierć Marata, Protesilasa i Laodamię, Grę w zabijanego, Traktat o marionetkach, Androkles i lew[5]; przygotował kilka inscenizacji w polskich, duńskich i niemieckich teatrach operowych. Kilkakrotnie przenosił swoje inscenizacje z WTP do teatrów w Amsterdamie, Oslo, Kopenhadze. Szczególnie cenił dwie swoje prace: przygotowane z Konradem Swinarskim Menady H. W. Henze (La Scala, Mediolan 1968) oraz Dienstag aus Licht K. Stockhausena (Opera, Lipsk 1993). Do 1962 r. występował na scenie, zasłynął z kreacji Akakiusza w Płaszczu, tytułowego Woyzecka oraz Figurki Śmierci ze Strzelnicy; od początku współpracował z najwybitniejszymi polskimi scenografami – Z. de Ines, W. Wigurą, F. Starowieyskim, K. Pankiewiczem, M. Wenzlem, A. Majewskim i K. Wiśniakiem. Jako pierwszy w Polsce kształcił mimów, którzy po ukończeniu Studia przy WTP uzyskiwali status profesjonalnego aktora-mima. Kanwą jego programów były szerokie obszary literatury, mitów i kultury, dzięki którym prezentował uwolnioną od historycznego czasu kondycję człowieka uwikłanego w antynomię świata. Jego teatr nazywany był totalnym (sam używał określenia teatr kulisty z człowiekiem umieszczonym w punkcie centralnym), a jego praca – poprzez opracowanie nowych środków wyrazu, fenomenalnie komponowane sceny zbiorowe, posługiwanie się twórczym gestem, prezentującym ideę czynności, stanów emocjonalnych – poszerzyła i wzbogaciła język teatru.

W listopadzie 1994 roku otwarto w Karpaczu Miejskie Muzeum Zabawek ze zbiorów Henryka Tomaszewskiego – przekazał on miastu unikatową kolekcję, którą gromadził od 1967 roku. Henryk Tomaszewski zmarł 23 września 2001 roku w Kowarach, został pochowany na cmentarzu ewangelickim przy Świątyni Wang w Karpaczu.

Nagrobek H. Tomaszewskiego na cmentarzu ewangelickim przy Świątyni Wang w Karpaczu (2020)

Współpraca ze Służbą Bezpieczeństwa PRL

W latach 1960–1966 Henryk Tomaszewski współpracował z kontrwywiadem SB, początkowo jako kontakt poufny „T.H.”, od 1963 jako tajny współpracownik „Henryk”. W czasie wyjazdów zagranicznych donosił SB o zachowaniu członków swojego zespołu. Przekazywał też informacje na temat pobytu Marcela Marceau w Polsce. Udzielał informacji m.in. o Elżbiecie Jaroszewicz i kontaktach Stefana Arczyńskiego[6].

Z okresu formalnej współpracy Tomaszewskiego z SB (1963-1964) brak jakichkolwiek zachowanych doniesień. Z notatki służbowej z lipca 1964 roku wynika, że Henryk Tomaszewski nie wywiązywał się z powierzonych mu zadań, a informacje przez niego przekazywane okazywały się nieprzydatne i nie miały żadnej wartości dla SB[7][8].

W 1964 SB zaniechała z nim formalnej współpracy, umieszczając w zespole Tomaszewskiego tajnych współpracowników TW „Zawisza” i TW „Teodor”[9]. Powodem były zbyt ogólne notatki oraz informacje koncentrujące się tylko na Pantomimie. Kontakt SB z Tomaszewskim okazał się nieskuteczny i nieprzydatny. DO roku 1966 SB utrzymywała jeszcze kontakty z Tomaszewskim na zasadzie „kontaktu poufnego”.

Po okresie „współpracy” z SB, Tomaszewski stał się osobą inwigilowaną przez służby. W notatce z maja 1967 roku, oficer SB zanotował, by poddać Tomaszewskiego „aktywnej kontroli operacyjnej” i założyć mu podsłuch w mieszkaniu. SB obawiało się Tomaszewskiego głównie z powodu jego licznych zagranicznych kontaktów – Teatr Pantomimy był niezwykle popularny za granicą i często wyjeżdżał na zagraniczne tourneé[10].

Odznaczenia i nagrody

Laureat wielu nagród i odznaczeń m.in. złotego medalu Swedish Dance Association (Sztokholm, 1963) oraz Złotej Gwiazdy VIII Międzynarodowego Festiwalu Tańca (Paryż, 1970). Postanowieniem prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego z 11 listopada 1996 „za wybitne zasługi dla kultury narodowej” został odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski[11]Laureat Nagrody im. Konrada Swinarskiego w 199 za reżyserię spektaklu „Traktat o marionetkach” Kleista w Teatrze Narodowym w Warszawie[12].

Przypisy

  1. Henryk Tomaszewski. culture.pl. [dostęp 2011-10-27]. (pol.).
  2. Henryk Tomaszewski – u teatralnego źródła tańca w Polsce. e-teatr.pl. [dostęp 2016-06-08]. (pol.).
  3. Rodzina Königów w spisie ludności – Akta Miasta Poznania 1870-1931 [dostęp z dnia: 2016-09-23].
  4. Encyklopedia, Jak cicho jest spotkać Mima, Encyklopedia teatru polskiego [dostęp 2016-06-10].
  5. Henryk Tomaszewski, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (autorzy). [online] [dostęp 2016-06-10].
  6. Wojciech Szymański, Tomasz Wysocki: Henryk Tomaszewski współpracował z SB. wyborcza.pl, 2007-05-09. [dostęp 2011-10-27]. (pol.).
  7. Encyklopedia, Artysta pod presją aparatu bezpieczeństwa, Encyklopedia teatru polskiego [dostęp 2016-06-10].
  8. Wyborcza.pl, wyborcza.pl [dostęp 2017-11-18].
  9. Teczka Henryka Tomaszewskiego.
  10. Wirtualna Polska – Wszystko co ważne – www.wp.pl, pardon.pl [dostęp 2017-11-18] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-05] (pol.).
  11. M.P. z 1997 r. nr 14, poz. 124 nr 3.
  12. Nagroda im. Konrada Swinarskiego. Miesięcznik „Teatr”. [dostęp 2022-12-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-11-06)].

Media użyte na tej stronie

POL Medal 30-lecia Polski Ludowej BAR.svg
Baretka: Medal 30-lecia Polski Ludowej
POL Medal 40-lecia Polski Ludowej BAR.svg
Baretka: Medal 40-lecia Polski Ludowej
Nagrobek H. Tomaszewskiego (2020).jpg
Autor: Ented, Licencja: CC BY-SA 4.0
Nagrobek H. Tomaszewskiego na cmentarzu ewangelickim przy Świątyni Wang w Karpaczu (2020)
POL Odznaka honorowa Zasluzony dla Kultury Polskiej.png
Autor: AnneMarrie, Licencja: CC BY-SA 3.0
Baretka Odznaki honorowej "Zasłużony dla Kultury Polskiej"
Henryk Tomaszewski-tablica.JPG
Autor: Tomasz Rodziński , Licencja: CC BY-SA 3.0
Tablica ku czci Henryka Tomaszewskiego przy ul. św. Jadwigi we Wrocławiu