Heraldyka

Wizerunki herbów w Hyghalmen Roll z 1485 r.

Heraldyka – jedna z nauk pomocniczych historii, zajmuje się badaniem rozwoju i znaczenia oraz zasadami kształtowania się herbów. Wywodzi się od słowa herold – oznaczającego urzędnika dworskiego, wywołującego nazwiska rycerzy biorących udział w turniejach. W innych językach europejskich nazywana jest podobnie (ang. heraldry, fr. heraldique, niem. Heraldik) lub słowami pochodzącymi od nazwy herb (niem. Wappenkunde).

W heraldyce wyróżnia się okres tzw. heraldyki żywej, obejmujący czasy od powstania herbów w XII w. do końca XV w. Herby pełniły wtedy swą pierwotną funkcję identyfikacyjną na polu bitwy, a ewolucja ich wizerunków stanowiła odzwierciedlenie rzeczywistych zmian zachodzących w uzbrojeniu ochronnym rycerstwa.

Heraldyka późniejsza ma dwa zasadnicze działy^[1], w niektórych językach mające osobne nazwy.

• Sztuka heraldyki (niem. Wappenkunst) – będąca zasadniczo działem sztuki lub rzemiosła artystycznego, opartego na gruntownej znajomości wiedzy heraldycznej.
• Heraldyka – nauka (niem. Wappenkunde) – teoretyczna wiedza heraldyczna, obejmująca blazonowanie, przyporządkowywanie herbów ich właścicielom, badanie początków i ewolucji herbów.

Początkowo heraldyka miała za zadanie głównie opisywanie i rozpoznawanie herbów. Historyczna jej strona oparta była w dużej mierze na legendach herbowych lub naiwnej interpretacji symboliki herbów.

Heraldyka jako nauka wykształciła się właściwie w pocz. XIX w. Wtedy dzięki zwróceniu większej uwagi na materiały źródłowe i ich naukowej analizie otrzymano pełniejszy obraz początków herbów i ich rozwoju.

Historia

Niemal w każdym wieku i na całej kuli ziemskiej, można doszukiwać się charakterystycznych znaków, mających za zadanie odróżnić pewne jednostki lub grupy od pozostałych. Początków powstania czegoś na wzór obecnych herbów można doszukiwać się w Grecji, kiedy to greccy rzeźbiarze, na monetach lub pomnikach, umieszczali wyróżniające ich znaki, można było porównać je do pieczęci czy herbowych znamion. W Afryce wzajemnie zawzięte w nienawiści pokolenia różnych szczepów plemion, odznaczały się na czole i reszcie ciała różnobarwnymi znamionami, porównywalnymi do herbów rodowych, mających za zadanie odznaczeniem się ich krwi od innej. U Gallów i innych północnych ludów, chorągwie i tarcze posiadały znaki osobiste lub znaki odnoszące się do pokoleń, a w Imperium Rzymskim, odpowiednicy dzisiejszej definicji rycerza, na pierścieniach nosili swoje rodzinne znaki^[2].

Niektóre znaki rodzin rzymskich przetrwały do zgaśnięcia ich państwa i przeniosły się do barbarzyńców osiadłych na rzymskich prowincjach, prowincje te zamieniały się z czasem w nowe państwa^[2]. Przez wpływy chrześcijaństwa stopniowo rozpoczęto wymieniać znaki pogańskie na krzyże, chrystogramy, naczynia kościelne, znamiona dostojności kościelnych, wizerunki świętych z ich atrybutami (z kluczami świętego Piotra, z mieczem świętego Pawła, z bykiem świętego Marka itp.)^[2].

Wraz z kształtowaniem się ustroju feudalnego u Franków od 888 roku, niewiadomym sposobem, zaczęły na nowo pojawiać się zapadłe w zapomnienie znaki pogaństwa. Panowie świeccy i duchowni, mieścili je na swych chorągwiach, budowach, tarczach, pieczęciach, monetach, jako znamiona swych hrabstw lub diecezji, znaki te połączyły się i pomieszały z chrześcijańskimi. Z niektórymi znakami tego rodzaju, ruszyli w 1099 roku rycerze na wojny krzyżowe, dla odzyskania Ziemi Świętej. Wówczas każdy rycerz sam starał się odznaczyć swym symbolem, co doprowadzało do powstania coraz większej ilości symboli^[2].

W czasach późniejszych, rycerze rozpoczęli przybierać swoje własne godła. Działo się to chociażby, kiedy wybierali się na przeróżne turnieje rycerskie, lub w momencie czyszczenia krain z ewentualnych łotrów. Precedens ten rozpoczęli Frankowie, Normanowie, Lotaryngowie i Belgowie, a Hiszpania, Włochy, Niemcy rozwijały ten obyczaj na swoje sposoby^[2].

W następstwie tych precedensów zaczęły tworzyć się pierwsze herby, zarówno krajów, jak i rodzin czy pojedynczych osób. Stopniowo godła miejscowe zaczęto przekształcać w herby miast, prowincji, gmin, krain i państw. Takie godła jak orzeł i lew – oznaki panowania i mocy – zostały zamienione na herby licznych księstw i królestw^[3].

Herby na tarczy herbowej (fr. écu, écusson) istniały już w XII wieku, bo w tym wieku we wszystkich krajach europejskich zaczęły się ukazywać na pieczęciach. Wtedy też pojawiły się na monetach we Flandrii i Brabancji, zaś z początkiem XIII wieku ukazały się w Lotaryngii skąd przeszły do różnych hrabstw Francji^[3].

W XIII i XIV wieku herby wiodły rycerzy do walki pod zawołaniami (fr. cri de guerre). Szykując się pod proporce stronnictw walczących, rycerze, kumali się nieraz z przywódcami boju, zmieniając swe herby, godła i hasła^[3].

Działy heraldyki

Łaciński rękopis Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae z lat 1464–1480.

Heraldyka Polska

Pierwszym zachowanym polskim źródłem opisującym polskie herby jest spisany w latach 1464–1480 przez Jana Długosza rękopis Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae^[4].

Jedne z pierwszych prac dotyczących heraldyki w Polsce napisał w XVI w. Bartosz Paprocki. Duże zasługi w zakresie heraldyki mieli także Szymon Okolski oraz Kasper Niesiecki. Według zasad nowożytnych nauk historycznych prace na ten temat publikował Joachim Lelewel. Wybitnymi polskimi heraldykami XIX w. i pocz. XX w. byli m.in. Franciszek Piekosiński^[5], Juliusz Karol Ostrowski, Zbigniew Leszczyc czy Wiktor Wittyg. W okresie międzywojennym prócz wysokiego poziomu prezentowanego przez naukowców heraldyków, pojawiło się wiele publikacji amatorskich lub komercyjnych, niekiedy nierzetelnych z historycznego punktu widzenia.

W okresie PRL-u nauczanie heraldyki funkcjonowało właściwie tylko w formie marginalnej na wydziałach historycznych wyższych uczelni. Wydawanie podręczników i literatury z tej dziedziny było bardzo ograniczone, prace współczesnych heraldyków wydawane były w niewielkich nakładach jako skrypty akademickie lub nie były publikowane. Lepiej przedstawiała się sytuacja na emigracji, gdzie wybitni polscy heraldycy – Adam Heymowski w Sztokholmie, Szymon Konarski i Bogdan Klec-Pilewski w Paryżu publikowali liczne prace naukowe. Zaniedbania w zakresie kształcenia kadr heraldyków uwidaczniają się obecnie w postaci licznych niepoprawnych heraldycznie herbów przyjmowanych przez organa władzy samorządowej.

Próbę poprawy wiedzy heraldycznej w społeczeństwie podejmuje od lat Polskie Towarzystwo Heraldyczne (PTH – Polskie Towarzystwo Heraldyczne)^[6], organizacja skupiająca zarówno naukowców, jak i heraldyków amatorów.

Heraldyka kaszubska

Herby szlachty kaszubskiej podzielić można na cztery grupy pod względem pochodzenia narodowego: herby pruskie, polskie, zachodnie (niemieckie, śląskie, zachodniopomorskie) oraz rodzime herby kaszubskie.

Cechą charakterystyczną kaszubskiej heraldyki jest zmienność herbów nawet w obrębie bliskich krewnych z tego samego rodu. Wiele rodów występujących w 1570 roku z jednym herbem w latach późniejszych notowani są z innymi herbami. Przykładem są Zapędowscy, notowani najpierw z herbem własnym, potem z odmianą herbu Sas Pruski. Przyczyn tego stanu rzeczy jest kilka. Po pierwsze, herb nie zawsze był związany z rodem, oznaką szlacheckości było samo posiadanie herbu, niekoniecznie identycznego jak krewni. Szlachta kaszubska składała się w dużej mierze z tzw. panków (dy panen), często siedzących na drobnych działach w jednej wsi. Pankowie byli często niepiśmienni i nie interesowali się kształtem herbu, tylko samym faktem posiadania herbu. Drugą przyczyną zmienności herbów mogła być zwykła niewiedza w czasie legitymacji szlachectwa, bądź celowe przywłaszczanie herbu możniejszego rodu. Kolejną praktyką było używanie tzw. „pieczęci przyjacielskich”, tj. sygnowanie dokumentów pieczęcią sąsiada bądź przyjaciela wobec braku własnej. W końcu rodziny osiadając w nowych dobrach, przyjmowały nierzadko nowe nazwisko odmiejscowe, a razem z nim nowy herb.

Heraldyka współcześnie

Współcześnie heraldyka funkcjonuje nadal w charakterze sztuki użytkowej, lecz często niewiele ma wspólnego z przyjętymi normami konstruowania herbów (porównaj: blazonowanie). Cechuje się ona tworzeniem herbów przez przypadkowe osoby na potrzeby własne bądź zlecenie różnych instytucji, zazwyczaj pożytku publicznego: (gmin, zrzeszeń, stowarzyszeń). W niektórych krajach o dużych tradycjach heraldycznych – m.in. w Wielkiej Brytanii nauka i sztuka heraldyczna, zwłaszcza związana z oficjalnymi urzędami heroldii stoi na bardzo wysokim poziomie. Z racji wciąż żywego zainteresowania herbami w wielu krajach świata, heraldyka narażona jest jako nauka na komercjalizację. W wielu krajach, także w Polsce powstają nierzetelne firmy, podające się za naukowe instytucje lub organizacje, które w celu zarobkowym wydają niepoprawne historycznie, często wręcz świadomie zafałszowane dyplomy herbowe, odszukują nieistniejące herby lub przypisują herby rodzinom, bez odpowiednich badań źródłowych i archiwalnych.

Istnieją także instytucje, które zajmują się tworzeniem nowych herbów, działające w zgodzie z regułami heraldyki, rzetelne od strony plastycznej i wiedzy historycznej. W monarchiach są to najczęściej heroldie, w innych państwach organizacje o charakterze stowarzyszeń.

Elementy herbu

Tarcza

Pole

Trzymacze

Trzymacze

Zawołanie

Klejnot

Zawój lub korona

Labry

Hełm

Korona rangowa

Postument

Order

Figura

Godło

Dewiza

Elementy herbu

• Klejnot
• Zawój
• Korona
• Labry
• Hełm
• Korona rangowa
• Trzymacze
• Figura heraldyczna
• Godło
• Tarcza
• Order
• Postument
• Dewiza
• Podpory
• Tarcza sercowa

Źródła

Jednym z podstawowych narzędzi heraldyki jest blazonowanie, czyli język opisu herbów^[7], zaś podstawowym materiałem do badań są zachowane do dzisiaj role herbowe, herbarze, wizerunki herbów na pieczęciach, monetach, freskach, drzeworytach, obrazach, płytach nagrobnych i innych zabytkach.

Zobacz też

Przypisy

Bibliografia

• Zygmunt Celichowski: Jan Długosz, „Insignia seu clenodia regis et regni Poloniae.Z kodeksu kórnickiego.”. Poznań: Zygmunt Celichowski, 1885.
• KasperK. Niesiecki KasperK., Herbarz polski, Jan NepomucenJ.N. Bobrowicz, t. I, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 580 .

Linki zewnętrzne

• Stanisław Krzyżanowski, Słownik heraldyczny: dla pomocy w poszukiwaniach archeologicznych, Kraków 1870
• Przewodnik heraldyczny w jęz.angielskim (strona komercyjna)
• Mały herbarz Adama Kromera i przyjaciół. akromer.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-10)].
• International civic coats of arms (ang.) – zawiera wizerunki herbów z wielu krajów wraz z opisami