Heraldyka napoleońska

Herb cesarski

Heraldyka napoleońska – nowy system heraldyczny wprowadzony przez cesarza Napoleona I dekretem z 1 marca 1808 w miejsce zniesionych przez rewolucję herbów i tytułów Ancien Régime'u. Obejmował wszystkie herby francuskie – państwowy (cesarstwa), rodowe, terytorialne i miejskie.

Szczegółowe rozróżnienie hierarchii tytułów i rang odzwierciedlało system biurokratyczny cesarstwa. Rygorystyczną kontrolą używania herbów i tytułów oraz tworzenie herbów nowo kreowanej szlachty zajmowała się powołana w tym celu heroldia cesarska (franc. Conseil du Sceau). Symbolika i styl heraldyki napoleońskiej nawiązywały często do cesarstwa rzymskiego i panującego stylu Empire. Obowiązywała do upadku Napoleona. Po restauracji Burbonów nie była stosowana (z wyjątkiem okresu II Cesarstwa Francuskiego, kiedy została na krótko przywrócona), aczkolwiek herby i tytuły nadane przez Napoleona zostały w większości zatwierdzone.

Heraldyka napoleońska, choć krótko stosowana, wywarła duży wpływ na heraldykę francuską; wiele jej elementów zostało przyjętych także przez heraldykę republikańską, zwłaszcza w herbach miejskich i terytorialnych[a]. Napoleońskie tytuły arystokratyczne, mimo że oficjalnie zniesione jak reszta tytułów, są nadal stosowane w stosunkach prywatnych i nieoficjalnych, choć są traktowane zwykle jako mniej zaszczytne niż dawne tytuły Ancien Régime'u.

Herb cesarstwa

Napoleon wprowadził w miejsce zniesionego przez rewolucję królewskiego herbu Francji ze złotymi liliami nowy herb cesarski, przedstawiający w błękitnym polu złotego orła z opuszczonymi skrzydłami, patrzącego w lewo, trzymającego w szponach wiązki błyskawic. Orzeł stylistyką nawiązywał do orłów legionów rzymskich, był także nawiązaniem do symboliki monarchii Karolingów.

Za tarczą otoczoną łańcuchem Legii Honorowej były skrzyżowane złote berło cesarskie i złote berło, zakończone srebrną dłonią, tzw. berło sprawiedliwości. Hełm złoty, otwarty, ozdobiony damaskinażem, zwieńczony koroną cesarską. Zamiast labrów całość otaczał płaszcz podbity gronostajem, czerwony, usiany złotymi pszczołami.

Pszczoły w napoleońskiej heraldyce obecne były często, nawiązywały do symboliki państwa Merowingów, gdyż w grobowcu króla Childeryka znaleziono kilkaset miniaturowych złotych obiektów, niekiedy identyfikowanych jako przedstawienie pszczół.

Oznaczenia czapek napoleońskich

książę (prince) cesarstwa
książę (duc) cesarstwa
hrabia cesarstwa
baron cesarstwa
kawaler cesarstwa
książę (duc) de Lodi
herb Colonna Walewskich, hrabiów cesarstwa
bonnet d`honneur

W miejsce hełmów i koron rangowych wprowadzono specjalny typ czapek – biretów, różniących się w zależności od godności kolorem i liczbą ozdabiających je piór strusich. Wierzch biretu był zawsze z czarnego aksamitu, ozdobiony dookoła złotą wąską wypustką, z przodu zaś złotym, trójkątnym umocowaniem piór ozdobionym okrągłą broszą z perłami. Otoki biretów różniły się wyglądem w zależności od rangi: kawaler miał otok zielony, wyższe godności – z różnych odmian futer heraldycznych.

Jedynymi herbami, w których pozostawiono korony były herb cesarski i herby utworzonych przez Napoleona suwerennych księstw. Herb cesarski był zdobiony zamkniętą koroną cesarską, natomiast herby książąt suwerennych – dawną francuską koroną książęcą, z błękitną podkładką wewnątrz:

  • kawaler – czapka z zielonym podbiciem i pojedynczym piórem,
  • baron – czapka z podbiciem z futra kontr-łasicy z trzema piórami,
  • hrabia – czapka z podbiciem kontr-gronostajowym i pięcioma piórami,
  • prince – czapka z podbiciem z futra łasicy i siedmioma piórami,
  • duc – czapka z podbiciem gronostajowym i siedmioma piórami.

Oznaczenia w tarczy herbowej

Przykłady oznaczeń godności
książę (prince)
książę (duc)
hrabia prefekt
hrabia wojskowy
hrabia, członek kolegium elekcyjnego
hrabia, arcybiskup
baron, przewodniczący prokuratury apelacyjnej
baron prefekt
baron, urzędnik dworu książęcego
baron, urzędnik dworu cesarskiego
baron mer
baron, radca dworu
Sposób umieszczania oznak godności
książę (duc) cesarstwa
hrabina, wdowa po wojskowym
członek kolegium elekcyjnego
kawaler Legii Honorowej[b]
Herb hrabiego cesarstwa Pierre-Louisa Roederera z płaszczem senatorskim

Prócz czapek heraldyka napoleońska wprowadziła oznaczenia godności umieszczane w samej tarczy herbowej. Oznaczenia te bardzo precyzyjnie informowały nie tylko o randze właściciela herbu, ale także na jakim polu zasłużył na tytuł.

Oznaki najwyższych godności – książęcych (prince i duc), były umieszczane w głowicy tarczy, oznaki pozostałych tytułów zaś w kantonie lub franc-quartier. Tło tych zaszczytnych figur było błękitne dla książąt (prince) i hrabiów, natomiast czerwone dla diuków, baronów i kawalerów.

W herbie książąt suwerennych w błękitnej głowicy umieszczony był złoty cesarski orzeł, w herbie książąt rangi prince – błękitna głowica usiana była złotymi pszczołami, a herby książąt niższej rangi (duc) miały czerwoną głowicę usianą srebrnymi pięcioramiennymi gwiazdami. Godła umieszczane w polach (złote na błękitnym, srebrne na czerwonym) pozostałych rang informowały, że właściciel herbu i tytułu jest np. wojskowym, prokuratorem generalnym, członkiem parlamentu, radcą dworu, właścicielem ziemskim, duchownym, senatorem czy też urzędnikiem określonego szczebla.

Na tarczy herbowej umieszczano również oznaczenia dla kawalerów orderów – Legii Honorowej, Żelaznej Korony oraz Ordre de la Réunion.

Specjalnie wyróżniano herby kobiet, umieszczając odpowiednie godła nie w kwadratowym polu, lecz małej tarczy sercowej, złotej dla hrabin, a srebrnej dla baronowych. Herby wdów po poległych w służbie cesarskiej wojskowych udostojniane były złotą tarczą sercową z czarną bordiurą i czarnym mieczem w słup.

Zewnętrzne oznaki godności

Prócz biretów i oznaczeń tarczy arystokratom cesarstwa przysługiwały zewnętrzne oznaki godności. Najwyższe rangi otaczały herb płaszczem w kolorze błękitnym lub czerwonym (tylko rodzina cesarska), ozdobionym złotymi sznurami i chwostami. Dodatkowo obok tarczy lub za tarczą umieszczane były symbole piastowanego urzędu – np. laski Marszałka Francji, klucze Wielkiego Szambelana.

Zgodnie z dekretem różna była wielkość (liczba "liści") labrów otaczających herb: princes i diukowie mieli prawo do trzech złotych (z każdej strony tarczy), hrabiowie do podwójnych, górne złote, dolne srebrne, baronowie do podwójnych srebrnych, zasada ta jednak rzadko była stosowana.

  • Książęta (princes) z rodziny cesarskiej mieli prawo do czerwonego płaszcza, usianego złotymi pszczołami, podbitego gronostajem.
  • Książęta dygnitarze cesarstwa (princes grands dignitaires)[c] używali błękitnego płaszcza, usianego złotymi pszczołami, podbitego gronostajem, ze złotymi frędzlami. Płaszcz zwieńczony był mitrą koloru błękitnego, z podbiciem gronostajowym, franc. bonnet d`honneur.
  • Książęta (princes) mieli płaszcz błękitny, ze złotymi frędzlami, podbity gronostajem, zwieńczony złotą koroną z liści akantu.
  • Książęta (duc) mieli płaszcz błękitny, ze złotymi frędzlami, podbity futrem łasicy (vair).
  • hrabiowie – senatorzy używali płaszcza błękitnego, z podbiciem w barwie srebrnej.

Heraldyka miejska

Heraldyka napoleońska wprowadzała też zmiany w herbach miejskich i terytorialnych. Odpowiednio oznaczana była ranga i wielkość miast. Stosowane były, podobnie jak w przypadku herbów personalnych oznaczenia umieszczane na tarczy (najczęściej cyfra cesarza, z dodatkami, gwiazdą, pszczołą, mostem, kolumnami). Wyższa ranga oznaczana była umieszczaniem tych dodatków w głowicy herbu. Rangę miasta określało także kilka odmian korony muralis. Praktykowane było również umieszczanie orderów herbowych w samej tarczy lub poniżej. Tarczę herbu miejskiego otaczał wieniec, z lewej z gałązek oliwnych, z prawej z dębowych, opleciony wstęgami.

  • Miasta 1. rangi (bonnes villes) oznaczano trzema złotymi pszczołami w czerwonej głowicy tarczy; tarczę wieńczyła złota corona muralis o siedmiu basztach, z której wyrastał orzeł cesarstwa Wieniec wokół tarczy złoty, wstęgi czerwone.
  • Miasta 2. rangi oznaczano błękitnym prawym frank-quartierem ze złotą literą "N" umieszczoną pod takąż pięcioramienną gwiazdą. Srebrna korona miała pięć baszt. Wieniec wokół tarczy srebrny, wstęgi błękitne.
  • Miasta 3. rangi oznaczano czerwonym lewym frank-quartierem, ze srebrną literą "N", pod takąż gwiazdą. Herb zamiast korony wieńczył złoty kosz wypełniony takimiż kłosami. Wieniec wokół tarczy zielony z czerwonymi wstęgami.

Heraldyka napoleońska wywarła duży wpływ na współczesne herby miejskie. Zwłaszcza zewnętrzne elementy herbu, wieńce, korony, stylistyka są często stosowane w herbach miast wielu krajów świata.

Uwagi

  1. Np. Plik:Blason ville fr Vaux-les-Pres 25.svg, Plik:Blason Givors empire avec ornement.svg, Plik:Blason de la ville de Saint Julien-en-Genevois.gif.
  2. Udostojnienie herbu kawalera orderu umieszczano także na czerwonym pasie, skosie lub podstawie tarczy (champagne).
  3. Do dygnitarzy tej rangi byli zaliczani:Wielki Elektor (Grand-Électeur), Konetabl (Connétable), Wielki Admirał (Grand-Amiral), Arcykarclerz Stanu(Archi-Chancelier d'État), Arcykanclerz Cesarstwa (Archi-Chancelier de l'Empire), Arcyskarbnik (Archi-Trésorier), Wicekonetabl (Vice-Connétable), Wicewielki Elektor (Vice-Grand-Électeur)

Bibliografia

  • Piotr Paweł Bajer, Stylizacja heraldyczna czasów napoleońskich [on-line]. Związek Szlachty Polskiej [dostęp 2013-12-01].
  • Paweł Dudziński, Napoleońskie herby Polaków, Diecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź – Warszawa 2013, ISBN 978-83-62934-19-5.
  • Gert Oswald, Lexikon der Heraldik, Bibliographisches Institut, Leipzig 1984, ISBN 3-411-02149-7.
  • Artur Marek Wójtowicz, Nowa Szlachta, czyli o napoleońskiej tytulaturze słów kilka, Bytom 2008, ISBN 978-83-926158-5-9.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

REF new (questionmark).svg
Autor: Sławobóg, Licencja: LGPL
Icon for missing references
Herb Szablon.svg
Autor: Zirguezi, Licencja: CC0
Generic Coat of arm
Comte membre électoral.png
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
comte membre du college électoral
Comtess veuwe.png
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
blason de comtesse, veuve de millitaire
Baron officier maison princes.gif
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
baron officier de la maison princes
Baron président gencour cassation.gif
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
Barons présidents ou procureurs généraux de la cour de cassation
Biret prince.png
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
Prince of Empire / książę ceserstwa
Biret duc.png
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
Duke of Empire / książę cesarstwa
Bonnet d`honneur.png
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
bonnet d`honneur
Duc empire1.png
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
duc d`empire coat of arms
Herb duc deLodi.png
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
Coat of arms of the French duke of Lodi, in Italy.
Baron officier maison impériale.gif
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
baron officier de la maison impériale
Prince grand dignitaire.png
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
Prince d`Empire
Baron conseiller en cours impérial.gif
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
baron conseiller en cours impérial
POL COA Walewski.png
Autor: Tomasz Steifer, Licencja: CC BY 2.5
CoA of Walewski or Colonna-Walewski, comte de l' empire
Imperial Coat of Arms of France (1804-1815).svg
Autor: Sodacan, Licencja: CC BY-SA 3.0
Imperial Coat of Arms of the French First Empire (1804-1815), under Napoleon Bonaparte.
  • The Arms depicts a shield with a golden eagle in front of a blue background, within its talons clutching a thunderbolt. The shield is surrounded by Napoleon's red Imperial mantle, filled with golden bees. The shield is topped by a the Imperial crown, which sits atop a golden Imperial helmet. Surrounding the shield is the the chain and pendant of the Legion d'honneur. Crossed behind the shield are the Scepters of justice and mercy.
  • Charles Normand, Armes et sceau de l'Empire français, Paris, 1804
Baron maire.gif
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY-SA 2.5
baron maire
Comte préfet.png
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
comte prefet
Biret baron.png
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
Baron of Empire
Duc empire.png
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
duc de empire
Baron préfet.png
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
baron préfet
Comte militaire.png
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
comte militaire
Biret comte.png
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
Count of Empire / hrabia ceserstwa
Archeveques.png
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
Quarter of Archbishop (Empire)
Chevalier légion d'honneur.png
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
chevalier Legion d`Honneur
Ornano comte empire.svg
Autor: Tomasz Steifer, Licencja: CC BY 2.5
CoA of Ornano, Comte de l'Empire, Marechal de France
Comte membre électoral1.png
Autor: User:Steifer, Licencja: CC BY 2.5
blason de comte, membre de la collegion electoral