Herbarz (heraldyka)

Francuski Stowe Armorial z 1806 roku

Herbarz – dzieło heraldyczne, klasyfikowane głównie jako gatunek piśmiennictwa historycznego^[1]. Herbarze najczęściej występują w postaci zbioru herbów szlacheckich, ich opisów i rodowodów herbownych^[2]. Zdarza się również, że zawierają herby miast, województw, przeróżnych organizacji, miejscowości itd. W zależności od kraju oprócz herbów szlacheckich można się w nich napotkać na herby chłopskie i mieszczańskie.

Dzieła te mogą być prezentowane na wszelkiego rodzaju nośnikach: książkach, zwojach, zeszytach czy rejestrach, ale także dekoracjach ściennych, rzeźbach, obrazach, witrażach itp.

Najstarsze zachowane herbarze europejskie pochodzą z połowy XIII wieku, a rękopisy herbarzy były produkowane przez cały okres nowożytny. Siebmachers Wappenbuch wydany w 1605 roku jest wczesnym przykładem herbarza drukowanego. Średniowieczne herbarze obejmowały najczęściej kilkaset herbów, w późnym średniowieczu liczba ta dochodziła nawet do około 2000. We wczesnym okresie nowożytnym większe herbarze przekształciły się w projekty encyklopedyczne, następnie tradycja rozwija się w projekty słowników heraldycznych wydawanych w wielu tomach, takich jak Dictionary of British Arms w czterech tomach (1926–2009), czy großes Wappenbuch J. Siebmachera w siedmiu tomach (1854–1967).

Żaden stworzony dotychczas herbarz nie jest kompletnym zbiorem herbów kraju, z którego się wywodzi. We Francji podjęto próbę stworzenia pełnego herbarza, zamówiony przez Ludwika XIV, Armorial Général de France zawiera ponad 120 000 herbów, zaledwie 20 000 z nich to herby rodzin szlacheckich^[3].

W Polsce za twórców tej formy pisarskiej, uznawany jest średniowieczny historyk – Jan Długosz i renesansowy pisarz, poeta – Bartosz Paprocki^[1]. Informacje w herbarzach najczęściej uporządkowane są alfabetycznie, choć starsze dzieła zwykle nie przestrzegały tej reguły^[4].

Rodzaje

• role herbowe: zwój pergaminowy pełniący funkcję zbioru wizerunków tarcz herbowych, często zawierają zapis współczesnych wydarzeń, który pozwala na identyfikację herbów;

• kodeksy: kodeksy to ręcznie napisane książki, które zawierają różne treści podzielone na odrębne części. Format ten jest najczęstszy w Hiszpanii, część poświęcona heraldyce znajduje się w opisach składających się na sam herbarz, wraz z krótkimi traktatami heraldycznymi.

Inni specjaliści, tacy jak Martín de Riquer rozróżniają herbarze na podstawie charakterystyki tego, co reprezentują, dzięki czemu można je rozróżnić;

• herbarze ikonograficzne: zbiór zawierający przedstawienia graficzne lub rysunki herbów, zwykle barwione lub za pomocą kodu umożliwiającego rozpoznanie tynktury;

• herbarze blazonowe: przedstawiają jedynie opisy heraldyczne w formie tekstowej, zazwyczaj w języku i terminologii heraldycznej;

• herbarze mieszane: zawierające tekst i ilustracje.

Z punktu widzenia treści inni autorzy dzielą herbarz na:

• herbarze okazjonalne: czyli takie, które zostały sporządzone na konkretne wydarzenie, takie jak bitwa lub turniej rycerski. Niektóre z najbardziej zbadanych i rozpowszechnionych herbarzy należą do tego typu, takie jak Herbarz de Bigot, z okazji zdobycia Hainaut przez Karola Francji w 1254 roku lub Herbarz traktatu z Guerandy (Rôle d’armes du traité de Guérande), podpisany przez 250 rycerzy w 1381 roku;

• herbarze instytucjonalne: to takie, które gromadzą herby osób należących do określonej instytucji, takich jak zakony rycerskie, bractwa czy korporacje. Przykładami tego typu herbarzy jest zachowana w Paryżu Wielka Armourial Equestre de la Toison d’Or, a w Hiszpanii Księga Bractwa z Santiago;

• herbarze ogólne: są to te, które rejestrują he rby wszystkich rycerzy lub rodów danego terytorium. Przykładem może być chociażby Herbarz Geldrii, który gromadzi około 2000 tarcze herbowych rycerzy z całej Europy;

• herbarze zwykłe: głównie pochodzą ze sfery anglosaskiej, są to takie dzieła, które zawierają herby i porządkują ją zgodnie z heraldycznymi cechami przedstawianych emblematów takich jak np. godła herbowe czy klejnoty herbowe. W Polsce dzieło tego typu sporządził Teodor Chrząński, nosi ono nazwę Tablice odmian herbowych.

• herbarze ilustracyjne: czyli utwory literackie, które zawierają w sobie opisy herbów.

Historia

Herbarze a Europa

Pierwszymi herbarzami były role herbowe sporządzane od XIII w. z okazji turniejów rycerskich jako pomoc w identyfikacji uczestników i poprawności używanych przez nich herbów. Kolejną formą herbarza, zwłaszcza w zachodniej Europie były urzędowe spisy sporządzane z okazji lustracji dóbr dla celów skarbowych, ozdabiane od XV w. również wizerunkami herbów.

Herbarze a Polska

Pierwsze znane dziś dzieła heraldyczne z wizerunkami polskich herbów nie zostały sporządzone przez Polaków, albowiem najstarsze źródło ikonograficzne je przedstawiające pochodzi z Holandii. Nosi ono nazwę Wapenboek Gelre i zostało sporządzone przez herolda Claesa Heinenszoona. Spośród ponad 2 tys. herbów w nim zawartych znajduje się w nim 18 polskich. Są nimi: Hołobok, Korczbok, Kornic, Kościesza, Leliwa, Korczak, Lis, Nałęcz, Ogończyk, Prawdzic, Ostoja, Rogala, Świnka, dodatkowo trzy Odrowąże i dwie Bogorie. Jest tam również zawarty jeden, dotychczas niezidentyfikowany herb (blazon.: w polu srebrnym podkowa na opak złota z krzyżem kawalerskim w środku), a także dwa herby, które przez historyków uważane są za zaginione w XVI wieku; Becz i Łękna. Wszystkie te herby przedstawione są w jednej grupie na czterech kartach, których początkiem jest karta króla Węgier i Polski; Ludwika Węgierskiego wraz z polskimi herbami ziemskimi^[5][6]. Przechowywany jest dziś w Bibliotece Królewskiej Belgii^[7].

• Polskie herby w Wapenboek Gelre.
• 

  Strona 52v

• 

  Strona 53v

• 

  Strona 54r

Najstarsze barwne wyobrażenia polskich herbów szlacheckich pochodzą z 1353 roku, kiedy to powstał pruski zabytek heraldyczny – Legenda o św. Jadwidze^[5][8]. Jest to rękopis sporządzony po łacinie przez skrybę zakonnego, Mikołaja Pruzię, będący jednocześnie legendą obrazową o św. Jadwidze Śląskiej. Ten rodzaj herbarza zawiera wizerunki 5 polskich herbów; Brochwicza, Glaubicza, Grzymałę, Poraja i Rogalę^[5].

• Polskie herby w Legendzie o św. Jadwidze
• 

  Bitwa pod Legnicą w 1241 roku. Tutaj książę Heinrich (jego wojska są po prawej stronie), syn św. Jadwigi, walczy z Tatarami na polu zwanym Wahlstatt. Wśród wojska Heinricha widać tarcze z wizerunkami polskich herbów.

Na ogół w tego rodzaju źródłach herby poświęcone rycerstwu jednego kraju znajdują się na kartach jeden obok drugiego. Podobnie jest z Rolą Bellenville (XV w.), Herbarzem Lyncenich (XV w.) i przechowywanym w Sztokholmie Codex Bergshammar (1434–1444). Zabytkiem odrobinę innego rodzaju jest Księga bracka św. Krzysztofa na Arlbergu, zwana też Herbarzem z Arlbergu, gdzie umieszczano herby tych polskich rycerzy, którzy przystąpili do bractwa z nią związanego. Ich herby były domalowywane sukcesywnie wraz z ich wstępowaniem. Jako pierwsi znaleźli się tam ci z polskich rycerzy, którzy udali się na Sobór w Konstancji. Temu soborowi jest poświęcony inkunabuł – Kronika Soboru w Konstancji Ulricha z Richentalu^[7].

Ostatnim średniowiecznym niepolskim herbarzem, ważnym dla heraldyki polskiej jest zlokalizowany w Biblioteki Arsenału w Paryżu – Herbarz Złotego Runa (1434–1435)^[7]. Herbarz ten zawiera osobną część przeznaczoną na polskie herby, których znalazło się w nim 24. Franciszek Piekosiński nazwał to dzieło rolą marszałkowską^[6]. Występowanie polskich herbów w zachodnich rolach herbowych i herbarzach, świadczy o silnej obecności rycerstwa polskiego w kulturze średniowiecznej Europy^[7].

• Polskie herby w Herbarzu Złotego Runa
• 

  Folio 119v°

• 

  Folio 120v°

• 

  Folio 121r°

Pierwsze znane polskie wydanie heraldyczne pochodzi z lat 1454–1480, jest nim napisane przez średniowiecznego historyka, Jana Długosza – Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae – zwane też Klejnotami Długoszowymi^[7]. Oryginał tego dzieła zaginął, zachowało się jedynie 7 rękopiśmienniczych jego kopie z końca XV w^[9]. Wraz z renesansowy pisarzem i poetą, Bartoszem Paprockim, uznawani są za polskich prekursorów tej formy pisarskiej^[4]. Paprocki zasłynął w historii tym, że w przeciwieństwie do Długosza, jego dzieła nie składały się jedynie z opisów herbów. Zawierały one bowiem informacje genealogiczno-heraldyczne, z przewagą informacji genealogicznych, a także wizerunki herbów^[10].

Kolejnym bardzo ważnym herbarzem było dzieło autorstwa Szymona Okolskiego. Było to ostatnie dzieło, w którym ukazały się w większości poprawne i we właściwy sposób stylizowane wizerunki herbów^[11].

Staropolskie herbarze zawierały wiele legend i opowieści fantastycznych, które służyły podnoszeniu prestiżu posiadaczy herbów, dlatego są one m.in. cennym zapisem mentalności szlachty. Dopiero w XIX w. rozpoczęły się krytyczne studia nad heraldyką, których efektem są m.in. herbarze wydawane już w początkach XX wieku^[10].

Do dnia dzisiejszego wydano wiele polskich herbarzy^[8]. Najbardziej znanym i godnym uwagi dziełem jest stworzony przez Tadeusza Gajla – Nowy Herbarz Polski, który zawiera ponad 5 tys. herbów polskich i 50 tys. nazwisk szlachty polskiej^[12].

Herbarze obce i międzynarodowe

1. Almanach Gotajski, 1763 – 1944 jako Almanach de Gotha, od 1956 Genealogisches Handbuch des Adels rody panujące i arystokratyczne
2. J.B.Rietstap Armoires general – prawie pełny zbiór herbów rodowych z całej Europy
3. Deutsches Geschlechterbuch, 1889 – 1943 jako Genealogisches Handbuch bürgerlicher Familien, od 1956 jako Das Deutsche Geschlechterbuch – rodziny mieszczańskie i chłopskie z dawnych terenów Rzeszy.
4. Johann Siebmachers Wappenbuch – rody szlacheckie dawnego Świętego Cesarstwa, wydawany od 1605.
5. Burkes Peerage, Baronetage and Knightage – wydawane od 1826 (w 2004 107. wydanie) herbarz parów i baronetów Zjednoczonego Królestwa, ze spisem rycerzy, często z informacjami genealogicznymi.

Herbarze polskie

Herbarze dawne

Herbarze współczesne

• Szymon Konarski Armorial de la noblesse polonaise titrée, Paris, 1958;
• Sławomir Górzyński, Jerzy Kochanowski Herby szlachty polskiej – Warszawa 1990
• Józef Szymański Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego – Warszawa 1993
• Józef Szymański Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku Warszawa 2001
• Alfred Znamierowski Herbarz rodowy – Warszawa 2004
• Tadeusz Gajl Herby szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów – Białystok 2003, ISBN 83-88595-12-1.
• Tadeusz Gajl Herby szlacheckie Polski porozbiorowej – Pozkal 2005, ISBN 83-88595-98-9.
• Andrzej Brzezina Winiarski Herby Szlachty Rzeczypospolitej – Warszawa, 2006, ISBN 83-89667-42-8.
• Stanisław Dziadulewicz Herbarz rodów tatarskich w Polsce – Wilno 1929 (reprint WAiF. Warszawa 1986)
• Tadeusz Gajl Herbarz Polski od Średniowiecza do XX wieku – L&L, Gdańsk 2007, ISBN 978-83-60597-10-1.
• Tadeusz Gajl: Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Gdańsk: L&L, 2011. ISBN 978-83-60597-68-2.
• Stanisław Łoza Rodziny polskie pochodzenia cudzoziemskiego osiadłe w Warszawie z okolicach Warszawa: Wydawnictwo i Druk Zakładów Graficznych Galewski i Dau, 1934. Egzemplarz istnieje w Bibliotece Narodowej w Warszawie.
• Andrzej Brzezina Winiarski Herby Rzeczypospolitej – Archiwum Państwowe w Przemyślu, 2008-2009, ISBN 978-83-88172-28-1.

• Aleksander Podolski, Księga herbowa Unii Polskich Ugrupowań Monarchistycznych, Wrocław 2010, ISBN 978-83-925702-3-3.
• Leszek Wierzchowski, Sławomir Leonard Wysocki Herbarz. Nadania godności szlacheckich i arystokratycznych w Polsce 1992 – 1995. Wydawnictwo SAPIENTIA, Kraków 1996
• Bogusław Jerzy Tarnawa-Zajączkowski „Armoriał, czyli poczet herbów, zbrojb, klejnotów zacnych polskich Rodów Rycerskich i Szlacheckich oraz możnych Familii Rycerskich i Szlacheckich Wielkiego Księstwa Litewskiego”

Herbarze internetowe

1. Herbarz szlachty litwińskiej – internetowy herbarz rodów litewskich. (pol.), (ang.), (ros.), (biał.)
2. Herbarz polski – internetowy herbarz rodów rzeczpospolitej. (pol.), (ang.)
3. Genealogia okiem – wyszukiwarka herbów rodów rzeczpospolitej. (pol.)
4. Wappenwiki – wyszukiwarka herbów rodów europejskich. (ang.)
5. European Heraldry – internetowy herbarz rodów europejskich. (ang.)
6. Héraldique européenne – internetowy herbarz rodów europejskich. (fr.)

Zobacz też

• herold
• rola herbowa
• Księgi rodów szlacheckich

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• SławomirS. Górzyński SławomirS., JerzyJ. Kochanowski JerzyJ., Herby szlachty polskiej, Warszawa: Uniwersytet Warszawski i „Alfa”, 1990, s. 176, ISBN 83-230-0349-1 .
• AlfredA. Znamierowski AlfredA., Herbarz rodowy, Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 336, ISBN 83-7391-166-9 .

Linki zewnętrzne

• John P. Du-Long: Introduction to the d’Hozier Armorial général de France. habitant.org. (ang.).
• Roman Marcinek: Herbarze i Liber chamorum. wilanow-palac.pl. [dostęp 2021-10-10]. (pol.).
• Herbarz herbarzowi nierówny. kimonibyli.pl. [dostęp 2021-10-10]. (pol.).
• Herbarz. genealogia.okiem.pl. [dostęp 2021-10-10]. (pol.).