Historia Żydów w Braniewie

Jedyny ślad świadczący współcześnie o obecności społeczności żydowskiej w mieście – tablica odsłonięta 21 września 2018 r. poświęcona lekarzowi Jacobowi Jacobsonowi

Stolperstein Charlotty Arnsfeld, jednej z wielu urodzonych w Braniewie Żydów, których zamordowano podczas wojny^[1]

Stolperstein dziennikarza Fritza Hirschfeldta, ur. w Braniewie, zamordowanego w Chełmie^[2]

Pierwsi Żydzi osiedlili się w Braniewie w latach 40. XVIII wieku. Było ich niewielu i wszyscy posiadali listy ochronne wydane przez biskupa warmińskiego lub przez kapitułę biskupstwa. Pierwszym znanym osiedlonym na stałe Żydem był niejaki Filip (Philipp), który po zezwoleniu biskupa warmińskiego w 1744 otrzymał prawo do zamieszkania i handlu^[3].

Stała niewielka diaspora żydowska, licząca kilka rodzin, powstała w mieście na początku XIX w. Na początku dom modlitwy wspólnoty mieścił się w prywatnym mieszkaniu przy Lindenstraße. Cmentarz żydowski założono w mieście przy Bahnhofstraße (obecnie ul. Kościuszki) ok. 1835 roku^[4]. W latach 1854−1855 gmina żydowska w tzw. Nowym Mieście (tj. prawobrzeżnej części Braniewa) wybudowała neogotycką synagogę przy Fleischerstraße (obecnie róg ulic Lisiej i Kościelnej), której uroczyste poświęcenie miało miejsce 7 listopada 1855 roku^[5]. Gmina została zarejestrowana w 1858 roku. Jednym z pierwszych zarządców (Vorsteher) gminy żydowskiej w Braniewie był Nathan Rosenheim, który przez wiele lat pełnił również rajcy miejskiego. Większość Żydów przybyłych do Braniewa pochodziła z Prus Zachodnich.

Z czasem gmina się rozrastała, najliczniejszą była w latach 80. XIX w. Mieszkało tutaj wówczas blisko 170 Żydów, stanowiących nieco ponad 1,5 proc. mieszkańców. Najprawdopodobniej większość żydowskich sklepów, stanowiących podstawy egzystencji członków wspólnoty, znajdowała się na Nowym Mieście. Postępowała asymilacja społeczności. W 1853 honorowe obywatelstwo miasta za zaangażowanie w zwalczaniu epidemii cholery otrzymał lekarz żydowski Jacob Jacobson. Od 1837 roku był on dyrektorem szpitala miejskiego, cieszył się również w mieście wielkim uznaniem jako lekarz ubogich. W 1932 w Braniewie miała siedzibę okręgowa gmina synagogalna. W mieście zamieszkiwało 75 Żydów na 14 157 mieszkańców (0,5%). Przynależeli do niej także Żydzi z Fromborka (6 osób), Piatidorożnoje w obwodzie kaliningradzkim (5 osób), Iliczowka w obwodzie kaliningradzkim (4 osoby), Żelaznej Góry (4 osoby) oraz Świętej Siekierki (ob. Mamonowo). Zarząd gminy tworzyli: Georg Schachmann (sekretarz i skarbnik), Berthold Klein, Hermann Rosenberg, dr Julius Hirschfeld, Ernst Fuerst. Kantorem, nauczycielem i rzezakiem rytualnym był Hermann Spier. Majątek gminy stanowiła synagoga przy Theaterstraße 10 (ob. ul. Kościelna), cmentarz i rzeźnia rytualna. Budżet gminny wynosił 13 606 marek, budżet kulturalny – 8203 marek, budżet dobroczynny – 400 marek, budżet szkolny – 5000 marek (1930). Nauczyciel gminny prowadził lekcje religii w dwóch szkołach, w Braniewie i Młynarach; uczęszczało na nie 10 dzieci^[6]. W latach 20. XX w. działały w mieście trzy żydowskie stowarzyszenia: Israelitischer Frauenverein prowadzony przz Paulę Klein, Israelitischer Literaturverein oraz Israelitischer Wohltätigkeitsverein. Wielu Żydów było uznanymi mieszkańcami miasta, jak np. Alfred Freimann, dr prawa urzędnik Sądu Krajowego w Braniewie (Landgerichtsrat), Julius Hirschfeld, dr med. i uznany dentysta w mieście, jego syn Kurt Hirschfeld, lekarz ortopeda, Max Laumann – redaktor Leipziger Volkszeitung, Julius Levinsohn – doktor prawa, adwokat, Walter Lichtenstein – handlowiec i radny miasta, konwertyta, popełnił samobójstwo w 1937, ojcie profesora pedagogiki Ernsta Lichtensteina oraz wielu właścicieli wielu sklepów na starówce (przy Langasse) oraz w Nowym Mieście^[7].

Jednym z pierwszych ośrodków nacjonalizmu w Braniewie już w latach 20. XX w. był klub sportowy RSV Braunsberg.

Po dojściu w 1933 NSDAP do władzy nazistowska propaganda ożywiła i podsycała antysemickie nastroje. Już w sobotę 1 kwietnia 1933 Braniewo włączyło się w nurt ogłoszonego bojkotu sklepów żydowskich(niem.). Przed żydowskimi sklepami w mieście wystawione zostały posterunki umundurowanych funkcjonariuszy bojówek SA (oddziałów szturmowych NSDAP), aby powstrzymywać mieszkańców prze robieniem zakupów w tych sklepach. Ci , którzy się jednak odważyli, byli fotografowani, a ich zdjęcia zostały wywieszone publicznie na tablicy na Adolf-Hitler-Platz (współcześnie pl. Piłsudskiego)^[8].

Kulminacją nienawiści stała się noc kryształowa z 9 na 10 listopada 1938 r. Podpalono wówczas synagogę przy Theaterstraße w Braniewie (której zgliszcza niebawem rozebrano) i sprofanowano cmentarz przy Bahnfofstraße (ul. Kościuszki), który popadł w ruinę i po wojnie również został zlikwidowany, a ostał się tylko fragment jego ogrodzenia z pamiątkową tablicą (patrz: ilustracja). Tej samej nocy rozpoczęły się łapanki Żydów i dewastacje ich mienia, m.in. zniszczono sklep z porcelaną wdowy Gertrud Lewy przy Langgasse 70. Mieszkania i sklepy Żydów zostały przymusowo odebrane właścicielom („zwangsarisiert”). W 1939 w Braniewie mieszkało już tylko ok. 10−40 Żydów^[7].

Wśród ofiar Holokaustu oraz osób zmarłych w czasie II wojny światowej znajdują się nazwiska 36 osób urodzonych lub mieszkających w Braniewie. Były one deportowane do gett oraz obozów koncentracyjnych. Zostały wywiezione m.in. do gett w Terezinie, Rydze, Łodzi, Kownie, Mińsku i Piaskach, miejscami ich śmierci były także obozy zagłady w Auschwitz, Treblince, Kulmhof (Chełmno) i Raasiku (niedaleko Tallinna)^[9][6].

Zobacz też

• Jacob Jacobson
• Ernst Lichtenstein
• Cmentarz żydowski w Braniewie
• Gmina ewangelicka w Braniewie

Przypisy