Historia Żydów w Estonii

Synagoga w Tartu na starej pocztówce z początku XX wieku

Nowa synagoga w Tallinnie (otwarta w 2007)

Czarne dni w historii estońskich Żydów – kraj sklasyfikowany zostaje jako teren Judenfrei na mapie raportującej ilość egzekucji przeprowadzonych przez Einsatzgruppe A

Historia Żydów w Estonii sięga XIV wieku, gdy w Tallinnie (ówczesny Rewel) osiedlili się pierwsi przedstawiciele tego narodu. Źródła podają imię lekarza Johannesa, przybyłego tu w 1333 roku z terenu Niemiec^[2].

Wiadomo, że kilkudziesięciu Żydów zamieszkiwało na początku XVIII wieku w Dorpacie. Pewna liczba Żydów-rzemieślników żyła także w Rewelu^[2]. Wszyscy oni musieli opuścić te tereny, gdy cesarzowa Elżbieta Romanowa wydała w 1742 ukaz o wygnaniu Żydów z Imperium^[2].

Intensywne osadnictwo żydowskie datuje jednak dopiero od 1865, gdy Aleksander II wydał ukaz umożliwiający Żydom swobodne osiedlanie się w regionie. Byli to głównie Żydzi służący w armii rosyjskiej i ich potomkowie, kupcy, rzemieślnicy i przedstawiciele inteligencji^[3].

Pierwsza gmina żydowska powstała w 1830 roku w Tallinnie, kolejną założono w Tartu w 1866 roku. W tych miastach społeczność żydowska wzniosła również najokazalsze synagogi: w Tallinnie w 1883 roku, a w Tartu – w 1901^[3].

Żydzi mieli też swoje domy modlitwy i cmentarze w innych miastach Estonii, stworzyli swoją sieć edukacyjną. Byli też wśród studentów Uniwersytetu w Tartu, gdzie stworzyli nawet Żydowski Klub Dramatyczny (1917). Około 200 Żydów brało udział w walkach o niepodległość Estonii, z czego około 70 było ochotnikami. W dniach 11-16 maja 1919 roku odbył się Kongres Żydów Estonii. Organizacje żydowskie szybko się rozwijały, utworzono m.in. Gimnazjum Żydowskie w Tallinnie. W 1925 roku przyjęto ustawę przyznającą mniejszościom autonomię kulturalną, z której korzystali także Żydzi. W latach 30. XX wieku 100 Żydów studiowało na Uniwersytecie w Tartu, z czego 44 studiowało prawo a 18 medycynę. W 1934 roku utworzono na uczelni Katedrę Studiów Żydowskich.

Spis ludności z 1934 wykazał, iż w Estonii zamieszkuje 4381 Żydów, co stanowiło 0,4% ludności państwa. Z tej grupy w Tallinnie mieszkało 2203 Żydów, 920 przedstawicieli tego narodu odnotowano natomiast w Tartu. 57,4% Żydów zajmowało się handlem, 30,7% pracowało w przemyśle bądź było zatrudnionych w rzemiośle, 9,9% stanowili natomiast przedstawiciele wolnych zawodów. Istniał szereg żydowskich organizacji społecznych, politycznych i sportowych. Zostały one zlikwidowane po aneksji Estonii przez Związek Radziecki^[2].

Żydowską ludność Estonii dotknęły, podobnie jak przedstawicieli narodowości tytularnej, represje stalinowskie. 439 estońskich Żydów zostało 14 czerwca 1941 wysiedlonych (wraz z Estończykami i przedstawicielami innych narodowości) w oddalone regiony Związku Radzieckiego. Liczba wysiedlonych stanowiła 10% całej ówczesnej żydowskiej wspólnoty Estonii^[4][5][6].

22 sierpnia 1941 niemieckie wojska rozpoczęły okupację Estonii i zajęły ją w całości na początku września. Do tego czasu około 2-3 tys. estońskich Żydów (około ⅔ żydowskiej ludności Estonii) zdołało ewakuować się w głąb ZSRR^[7][8][9]. Do końca 1942 praktycznie wszyscy pozostający na okupowanym terytorium miejscowi Żydzi zostali zgładzeni. W ten sposób Estonia stała się pierwszym państwem w Europie, w którym w pełni zrealizowano „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”, a sama Estonia została ogłoszona jako teren Judenfrei^[10].

Według różnych danych niemieccy okupanci ogółem zamordowali od 921 do 963 estońskich Żydów^[7]. Wojnę na terytorium Estonii przeżyło nie więcej niż 12 osób żydowskiego pochodzenia^[11].

W drugiej połowie lat 40. do Estonii powróciło wielu Żydów spośród tych, którzy w obawie przed nadciągającymi wojskami niemieckimi ewakuowali się w odległe rejony ZSRR^[3]. Od 1956 na teren Estońskiej SRR zaczęli powracać Żydzi deportowani 14 czerwca 1941. Spis powszechny z 1959 wykazał, iż w Estonii zamieszkiwało wówczas 5500 Żydów^[2].

Aż do 1988 Żydzi w Estonii, podobnie jak ich pobratymcy w innych republikach Związku Radzieckiego, nie posiadali żadnych organizacji ani stowarzyszeń. Nie działała ani jedna synagoga, a obrzędu sprawowane były w ubogim domu modlitewnym. Ze względu na fakt, iż władze sowieckie utrudniały Żydom dostęp do wyższych uczelni Moskwy, Kijowa i Leningradu wielu z nich wybierało studia na uczelniach wyższych Estonii, gdzie tego typu dyskryminacja nie istniała^[3].

W marcu 1988 roku założono w Tallinnie Żydowskie Towarzystwo Kulturalne. W 1990 roku utworzono Szkołę Żydowską w Tallinnie. Po odzyskaniu przez Estonię niepodległości otwarto synagogę w Tallinnie, a w 1993 roku przyjęto ustawę przyznającą niektórym mniejszościom (w tym Żydom) autonomię kulturalną. Od 2007 roku żydowska społeczność Estonii dysponuje nową obszerną synagogą w Tallinnie^[12].

Według danych z 2013 w Estonii zamieszkuje 1958 Żydów^[1].

Zobacz też

• Holocaust w Estonii

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Więcej na temat historii estońskich Żydów