Historia Bielska-Białej
Historia Bielska-Białej formalnie sięga stycznia 1951, lecz historia miast, które stworzyły to „dwumiasto” jest o wiele dłuższa. Starszą częścią jest śląskie Bielsko powstałe w końcu XIII wieku. Od XVI w. miasto rozwijało się jako ośrodek handlu, sukiennictwa i ceramiki, a także jako stolica państwa stanowego, przekształconego później w księstwo. Małopolska Biała natomiast powstała około 1560 jako osada tkaczy. Na początku XIX w. zaczął się tu rozwijać przemysł, a już na przełomie XIX i XX stulecia okręg bielsko-bialski był jednym z ważniejszych ośrodków przemysłowych Austro-Węgier. Wtedy też rozpoczął się proces zrastania dwóch organizmów zakończony w 1951 r. połączeniem ich w jedno miasto Bielsko-Biała. Przez wieki charakterystyczną cechą dwumiasta była wyraźna przewaga etnikum niemieckiego (bielsko-bialska wyspa językowa) oraz różnorodność religijna (katolicy, protestanci i żydzi), przerwane II wojną światową (w której szczęśliwie uniknęło zniszczeń). W okresie powojennym Bielsko-Biała wciąż rozwijało się, w latach 1975–1998 jako stolica województwa bielskiego, aby stać się dziś jednym z bardziej prężnych gospodarczo miast Polski, a także istotnym ośrodkiem kulturalnym, turystycznym i akademickim.
Bielsko
Początki miasta
Początki osady na terenie późniejszego miasta Bielsko sięgają początków XIII wieku (wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych na Starym Mieście wskazują na zorganizowane osadnictwo przed 1210[1][2]. Być może powstało ono jako osada targowa na międzynarodowym szlaku handlowym z Rusi przez Kraków na Morawy, zwanym potem szlakiem solnym.
Znane są trzy legendy o powstaniu miasta. Jedna z nich mówi o pierwszych osadnikach jako uciekinierach przed najazdem mongolskim w 1241[3]. Zgodnie z drugą miasto założyli osadnicy słowiańscy, którzy przybyli nad rzekę białą, czyli „bystrą”, przezywaną Białką, z Żabiego Kraju[4], gdzie w rodzinnej osadzie Żebracze byli często atakowani przez wrogów i po kolejnym krwawym najeździe zaczęli szukać lepszego miejsca do zamieszkania, osiedlając się wreszcie na bielskim wzgórzu. W pewnym momencie jednak słowiańscy osadnicy zniknęli, a Mieszko cieszyński odbudował zamek i osadę, zaludniając ją niemieckimi kolonistami ze Spiszu[5]. Gustaw Morcinek zaś podaje, że na srogim wzgórzu wśród lasów wznosiło się „strożne zamczysko”, a w nim przebywali zbójnicy. Przez długie lata łupili oni karawany kupców, dopiero w czasach Bolesława Chrobrego lub Bolesława Śmiałego sąsiednie kasztelanie zorganizowały wyprawę na zbójnickie gniazdo, zamek został zdobyty i spalony, a rabusie zabici. Miejsce to, zwane po łacinie „bilis”, poszło w niepamięć aż do chwili, kiedy to książę cieszyński Kazimierz I odkrył je na polowaniu i przeznaczył zabudowanie książęcego letniska, zarządzając, aby na jednej ze ścian wymalowano postać herszta-rozbójnika[5].
W rzeczywistości powstanie właściwego Bielska wiąże się prawdopodobnie z wielką falą osadniczą w latach 1285-1300 organizowaną przez księcia raciborskiego i cieszyńskiego, Mieszka I. W jej ramach nad Białą przybyli z zachodu osadnicy śląscy, zakładając i zamieszkując okoliczne miejscowości[3].
Nie zachował się do czasów współczesnych dokument lokacyjny, stąd nie jest znana dokładna data otrzymania przez Bielsko praw miejskich. Pierwsza pisemna wzmianka o nim pochodzi z 6 czerwca 1312. Wtedy Mieszko cieszyński nadał „swym wiernym mieszczanom bielskim” niewyrąbany las między Kamienicą a Mikuszowicami, którego pozostałością jest dzisiejszy Cygański Las. Świadczy to o rozbudowie, położonego na obecnym Wzgórzu Miejskim, Bielska i zapotrzebowaniu na budulec, dlatego też wielu historyków jako datę założenia miasta podaje okres wcześniejszy, w tym czasy wspomnianej fali osadniczej w tych rejonach, czyli lata 1285-1300. W literaturze przedmiotu za pierwszą wzmiankę uznaje się czasem dokument biskupa wrocławskiego z 1284, w którym wymieniona jest nazwa „Bielici”[6]. W dokumencie tym rozchodziło się jednak o wsie, w tym i „Bielici” leżące w kasztelanii otmuchowskiej i nyskiej, a nie nad rzeką Białą, przez co identyfikację tę można stanowczo odrzucić[7].
Pierwszym śladem osadnictwa na terenie dzisiejszego Bielska-Białej jest jednak nie Wzgórze Miejskie, a grodzisko z XII wieku, usytuowane w Starym Bielsku. Gród ten był osadą produkcyjną, o charakterze obronnym, otoczonym podwójnym wałem z fosą. Jego średnica wynosiła ok. 200 m, a powierzchnia 3,2 ha. Nie wiadomo do dzisiaj, jak należy łączyć tę osadę ze Starym Bielskiem i miastem Bielskiem. Grodzisko leżące na szlaku solnym mogło pełnić rolę warowni. Osada ta została doszczętnie zniszczona pożarem w 1400. W jej sąsiedztwie powstała w II połowie XIV wieku wieś Stare Bielsko z kościołem Świętego Stanisława, który do 1447 był kościołem parafialnym zarówno dla wsi, jak i miasta, co zdaje się potwierdzać przeszłość Bielska jako osady targowej, która dopiero z czasem uzyskała prawa miejskie[6]. Tradycja jednak podaje, że kościół ten został wzniesiony o wiele wcześniej, bo już w latach 1131-1135, w miejscu pogańskiego gaju dębowego[8].
W XIV i XV wieku
Bielsko w swych początkach obejmowało obszar tzw. Wzgórza Miejskiego (dzisiejsza Starówka) o powierzchni 4 ha i kształcie nieregularnego owalu. Układ urbanistyczny miasta był podobny do innych miast śląskich, lokowanych w średniowieczu. Początkowo rozwijało się ono równolegle do Starego Bielska, jednak w 1400 osada ta została zniszczona i Bielsko stało się jedynym ośrodkiem na tym obszarze.
Granice ówczesnego miasta wyznaczały obecne ulice: Zamkowa, Orkana, Waryńskiego, Schodowa i Św. Trójcy[9]. Od ok. 1315 było otoczone murami, posiadało również, powstały w czasach przedlokacyjnych (prawdopodobnie I połowa XIII w.), zamek książąt cieszyńskich, włączony w system obwarowań.
Od początku Bielsko dzieliło losy Księstwa Cieszyńskiego, w skład którego wchodziło. W 1316, po wyodrębnieniu księstwa oświęcimskiego, stało się jego miastem granicznym, gdyż granica między nimi przebiegała na rzece Białej. W 1327 oba księstwa stały się lennem króla czeskiego Jana Luksemburczyka, przy czym faktyczna inkorporacja nastąpiła w roku 1348. W 1457 Jan IV oświęcimski sprzedał księstwo oświęcimskie polskiemu królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi, a rzeka Biała wyznaczała granicę państwową między Polską a Czechami. W roku 1464 Maciej Korwin zajął Śląsk, przez co miasto znalazło się w granicach Węgier, jednak po szesnastu latach wróciło do Czech. Przygraniczne położenie w sposób decydujący wpłynęło na rozwój średniowiecznego Bielska[3].
Pod względem etnicznym dominującą rolę odgrywali w Bielsku Niemcy. W późniejszych latach pojawili się również Żydzi, o których najstarsza wzmianka pochodzi z 1653[10]. Ludność niemiecka na przestrzeni wieków nie zasymilowała się, a zasilona następnie przez kolejne grupy przybyszów (głównie z Dolnego Śląska), utworzyła wyraźną wyspę językową wśród okolicznej ludności słowiańskiej[11].
W 1424 Bolesław I cieszyński nadał Bielsku odnowione prawa miejskie, przyznające m.in. prawo mili i w pełni samodzielny samorząd. Kolejnym ważnym przywilejem było przyznanie w 1440 przez Władysława cieszyńskiego i Przemysława II prawa składu soli. W XV w. wyróżnił się również Wacław I cieszyński (1442-1474), który w 1447 przeniósł parafię bielską ze Starego Bielska do miasta, do ufundowanego przez siebie kościoła pw. św. Mikołaja, który stał się patronem Bielska. Również za jego czasów nastąpiły pierwsze próby wyodrębnienia państwa bielskiego[3].
W 1489 mieszczanie bielscy od księcia Kazimierza II uzyskali potwierdzeni wszystkich dotychczasowy przywilejów oraz prawo wznoszenia zabudowań poza murami. W zamian miasto odstąpiło mu „po wsze czasy” teren między zamkiem a rzeką Białą z przeznaczeniem na ogrody zamkowe, które nigdy nie miały zostać zabudowane[12] (nastąpiło to dopiero w latach 30. XX w.). Równocześnie zaczęły się rozwijać przedmieścia – Dolne wzdłuż potoku Niper i Górne wzdłuż drogi do Cieszyna, a od XVI w. również Żywieckie w południowej części miasta.
Czasy nowożytne
W 1521, wraz z podarowanym browarem książęcym Bielsko otrzymało przywilej propinacji, czyli wyrobu i sprzedaży alkoholu, rozszerzone później na okoliczne wsie państwa bielskiego. Przywilej ten dostarczał znacznych dochodów miastu aż do XIX w. Do XVI w. największe jednak zyski czerpali mieszczanie bielscy z gospodarki rolnej, wynajmując grunty nawet na prawym, polskim, brzegu rzeki Białej[3]. Niemały udział w dochodach miejskich miała gospodarka rybna, prowadzona w licznych stawach zakładanych w dolinie rzeki Białej oraz okolicznych wsiach. Również w 1521. miasto zostało otoczone drugą, zewnętrzną, linią murów miejskich, która w założeniu miała bronić Bielsko przed napadem tureckim. W 1565 książę Fryderyk Kazimierz zatwierdził dawniejsze przywileje. Od tego czasu miasto posiadało Księgę konfirmacji przywilejów oraz nowe prawo propinacyjne, które zostało złagodzone rok później[12].
W 1526, wraz z wstąpieniem Habsburgów na tron czeski, Bielsko znalazło się w obszarze monarchii austriackiej.
Rok 1545 to początek czasów reformacji. W tym roku książę Wacław III Adam uznał luteranizm za oficjalne wyznanie księstwa cieszyńskiego, w czym poparli go mieszkańcy regionu. W Bielsku powstała wtedy najsilniejsza na Śląsku Cieszyńskim gmina protestancka, przyciągająca nowych osadników niemieckich. W 1587 uzyskała ona, od Adama Schaffgotscha, przywilej religijny gwarantujący, iż wszystkie nabożeństwa w bielskich kościołach będą odprawiane w duchu luterańskim. Protestanci przejęli wszystkie świątynie w mieście, w tym parafialny kościół św. Mikołaja.
Połowa XVI w. otworzyła okres prosperity rzemieślników, któremu sprzyjali kolejni właściciele miasta, nadając im liczne przywileje i statuty cechowe. Szczególną rolę odegrał cech sukienników. Powstał on w roku 1548, grupując mistrzów przybyłych z Dolnego Śląska i innych krajów niemieckich. Nadany wówczas przywilej określił również markę wyrobów sukienniczych, oznaczając je marką ochronną „B.S. Bielskie Sukna”. Oznaka ta została w 1565 zastąpiona herbem Bielska. Sukiennictwo w Bielsku rozwijało się bardzo szybko, przede wszystkim ze względu na korzystne warunki naturalne[3]: dostatek surowca – wełny z licznych w Beskidach Zachodnich stad owiec oraz czysta, miękka, górska woda Białej i okolicznych potoków, których specyficzne właściwości wyróżniły miejscowe sukna. Z czasem stało się ono główną gałęzią rzemiosła w Bielsku. Duże znaczenia dla miasta miało również jego przygraniczne położenie, dzięki któremu rozwinął się handel. W XV i XVI w. Bielsko było znane też jako wielki ośrodek ceramiczny (kaflarski) na Śląsku. Większość warsztatów i foluszy rozlokowało się na przedmieściach: Górnym, Dolnym i Blichu (Żywieckie Przedmieście). W 1570 bogate już Bielsko zakupiło od księcia na wieczystą własność folwark i wieś Mikuszowice (wraz z przynależnościami, młynem, tartakiem, cegielnią, karczmą i częścią lasu, granicząca z lasem miejskim) oraz wieś Bystrą.
Ostatnim właścicielem miasta z rodu Piastów cieszyńskich był Wacław III Adam, rezydujący na zamku bielskim w latach 1545-1553. Sprzedał on Bielsko Kasprowi Wilczkowi w roku 1553, jednak po dwunastu latach syn Wacława III Adama, Fryderyk Kazimierz, je odzyskał. Popadł on jednak w wielkie długi, wskutek czego, po jego śmierci w 1571, Wacław III Adam zmuszony był ponownie sprzedać Bielsko.
W 1572 na mocy zezwolenia cesarza Maksymiliana II Habsburga z księstwa cieszyńskiego zostało wydzielone państwo bielskie, obejmujące Bielsko i 14 okolicznych wsi i podlegające odtąd bezpośrednio śląskiemu urzędowi zwierzchniemu we Wrocławiu oraz jego władzy sądowniczej[13]. Podobnie jak włości frydeckie i frysztackie stanowiło ono tzw. państwo stanowe niższego rzędu, które funkcjonowało aż do 1751, kiedy przekształcono je w wolne państwo stanowe. Pierwszym właścicielem państwa bielskiego był Karol Promnitz, dotychczasowy właściciel Pszczyny. W 1582 odstąpił je on, z przyczyn finansowych, śląskiemu magnatowi Adamowi Schaffgotschowi, a dziesięć lat później, w roku 1592 zostało ono nabyte przez węgierski ród magnacki – Sunneghów, władający m.in. Budziatyniem (ob. Żylina) i Orawą. Władali oni państwem bielskim aż do 1724.
Wiek XVII był najtragiczniejszym okresem w dziejach miasta. W 1599 Bielsko nawiedziła epidemia dżumy, która zdziesiątkowała mieszkańców miasta. Dla upamiętnienia jej ofiar w 1604 rozpoczęto budowę kościoła św. Trójcy obok protestanckiego cmentarza na Górnym Przedmieściu. W czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648) Szwedzi kilkakrotnie najeżdżali miasto: w 1642 i 1646, kiedy zostało obrabowane i częściowo spalone, a na wzgórzu Trzy Lipki miała miejsce krwawa bitwa między siłami polskimi a szwedzkimi. W 1656, w czasie potopu szwedzkiego w pobliskich Mikuszowicach doszło do kolejnej bitwy polsko-szwedzkiej, którą Andrzej Komoniecki opisał w Dziejopisie Żywieckim:
„Roku tegoż 1656 we środę w tydzień postu czterdziestowego, dnia 8 miesiąca marca Szwedzi (...) w jedynastu set żołnierza kommunnego napadł na szańce od Bielska mikuszowskie. Gdzie szlachty polskiej kilkadziesiąt wprzód przyskoczyło do szańców, konnych, chcąc na obronę szańców do naszych przystać; ale nasi im nie uwierzyli, bojąc się jakiej zdrady od Szwedów. Którzy powracając, na tych Szwedów napadli i trzynastu nad folwarkiem mikuszowickim Szwedzi zabili, i tam pod Bożą Męką na brzegu rzeki u szańców samych pochowani. (...) Co się stało po zachodzie słońca, skąd zapalenie ogniów wielkich do Żywca widziano i ludzi ustraszyło”
W latach 1630-1634, po edyktach kontrreformacyjnych, siłą odebrano protestantom, przejęte przez nich w XVI w. świątynie, zakazując również kultu ewangelickiego. Zszedł on w Bielsku do podziemia – nabożeństwa odprawiano w okolicznych lasach i górach Beskidu Śląskiego. Bielsko opuścił wtedy również Jerzy Trzanowski, przebywający jako kaznodzieja Sunneghów na bielskim zamku od 1626. W 1654 utworzono dekanat Bielsko.
W XVII w. Bielsko dwukrotnie padło również ofiarą pożarów. W 1659 spłonęły wszystkie zabudowania, zamek, kościół parafialny, ratusz z archiwum, więzienie oraz mury miejskie, w wyniku czego miasto musiało się budować od nowa. W 1664 zaś zniszczeniu uległy 42 budynki. W 1682 oddziały powstańcze węgierskie, pod dowództwem Imre Thökölego, współpracujące z Turkami, złupiły miasto 35 mieszkańców, mimo braku oporu, zabito, a 30 ciężko poraniono[6]. Rok później przez miasto przemaszerowała część polskiej armii, idąca na odsiecz Wiednia, pod dowództwem hetmana polnego koronnego Mikołaja Hieronima Sieniawskiego, która w przeciwieństwie do poprzednich armii nie dokonała żadnych zniszczeń. Trasę tego przemarszu upamiętnia przebieg dzisiejszej ulicy Jana III Sobieskiego[14][8], jednej z najdłuższych w Bielsku-Białej.
W 1742 w wyniku przegranej I wojny śląskiej Habsburgowie utracili większość ziem śląskich na rzecz Prus, z pozostałej 1/7 tej prowincji utworzono Śląsk Austriacki, obejmujący historyczny Śląsk Cieszyński i Opawski. W ten sposób w odległości kilkunastu kilometrów na północ od Bielska powstała granica z Prusami na Wiśle. Skróceniu uległa granica polsko-austriacka, która biegła odtąd wzdłuż rzeki Białej od Dziedzic na północy po szczyt Klimczoka na południu, dalej do Przełęczy Salmopolskiej i przez Baranią Górę do Jaworzynki-Trzycatka, gdzie zbiegały się granice Rzeczypospolitej, Austrii i Węgier[11]. To jednak nie był koniec konfliktu prusko-austriackiego, który ciągnął się jeszcze 21 lat. W 1762 Bielsko było przez krótki czas zajęte przez Prusaków, jednak zgodnie z postanowieniami pokoju w Hubertusburgu zachowany został podział Śląska z 1742.
Już na przełomie XVII i XVIII w. Bielsko stało się najsilniejszym ośrodkiem rzemieślniczym Śląska Cieszyńskiego, powoli dystansując jego stolicę. Dodatkowym atutem Bielska było położenie na uboczu, ogarniętych wojnami i prześladowaniami religijnymi, Czech i Śląska. W 1660 król Polski Jan Kazimierz Waza nadał bielskim sukiennikom przywilej handlu swoimi wyrobami w Rzeczypospolitej, potwierdzony przez kolejnych władców, a w 1686 miasto uzyskało przywilej na wolny skład sukna. Na początku XVIII w. bielskie sukna uważano za najlepsze na Śląsku i w Czechach[3], dzięki czemu otworzyły się przed sukiennikami nowe rynki zbytu – Węgry, Imperium Osmańskie i Bałkany. O szybkim rozwoju sukiennictwa świadczy również wzrost liczby majstrów: w 1738 wynosiła ona 271, w 1733 – 270, a pod koniec XVIII w. już 520[6]. W 1750 powstały w Bielsku pierwsze manufaktury. Od początku XVIII w. nastąpił również gwałtowny napływ osadników żydowskich, głównie handlarzy wełną i tytoniem oraz szynkarzy[3].
Dekretem cesarzowej Marii Teresy Habsburg z 1744 ustanowione zostały w Bielsku comiesięczne targi oraz 4 wielkie jarmarki na bydło. Wynikało to z konieczności przerzucenia tras importu polskiego i ruskiego bydła do Austrii z zagarniętego przez Prusy Górnego Śląska na jedyną drogę łączącą bezpośrednio Wiedeń z Rzecząpospolitą, która wiodła właśnie przez Bielsko. W 1773 kursowała tędy poczta konna, a od 1775 miasto posiadało stałe połączenie dyliżansowe zarówno ze stolicą monarchii, jak i ze Lwowem. Dyliżanse kursowały po bitej drodze z Frydka przez Cieszyn do Bielska, a dalej w głąb Galicji nowo wybudowanym traktem cesarskim. Pozostałością tego traktu jest dzisiejsza ul. Cieszyńska. Dzięki dogodnemu położeniu komunikacyjnemu Bielsko stało się nie tylko ważnym ośrodkiem rzemieślniczym, ale również handlowym.
Znacznych dochodów bielszczanom przynosił w XVIII w. przemyt przez granicę austriacko-polską, ułatwiony dzięki powiązaniom rodzinnym z mieszkańcami polskiej Białej. Przemycano przede wszystkim sól wielicką, tytoń i broń, a proceder ten ustał dopiero po zniesieniu granicy celnej między Śląskiem Austriackim a Galicją w 1784[3]. Likwidacja tej granicy zapoczątkowała również proces zrastania się Bielska i Białej w jeden organizm, zakończony dopiero w 1951 r. O wyglądzie ówczesnego Bielska może świadczyć m.in. relacja poety Franciszka Karpińskiego, który w czasie swej podróży do Niemiec w 1770 zanotował[15]: Postrzegłem tu zaraz inny porządek, wiele domów miejskich murowanych i ochędóstwo wszędzie największe, a my, jak we wszystkim, tak około domów i miast naszych niedbali (...).
Sunneghowie przestali władać Bielskiem w 1724. Kolejnym właścicielem miasta został Henryk hr. Solms (do 1743), a następnie Friedrich Wilhelm von Haugwitz. W 1751 na jego prośbę cesarzowa Maria Teresa podniosła państwo bielskie do rangi wolnego państwa stanowego (status maiores). W efekcie Bielsko mogło wysyłać swojego przedstawiciela na zgromadzenia do Opawy (Troppauer öffentlicher Konvent) oraz utworzyć własny bielski rząd krajowy (Landesregierung). W 1752 zostało ono zakupione przez Aleksandra Józefa Sułkowskiego, generała i ministra króla Augusta III Sasa. W tym samym roku dotychczasowe wolne państwo stanowe przekształcono w księstwo niższego rzędu (Fürstentum).
2 listopada 1754 Maria Teresa powołała Księstwo Bielskie (Herzogtum Bielitz). W związku z tym awansem pod względem prawnym osiągnęło status, jaki od wieków miało macierzyste księstwo cieszyńskie. Jednocześnie od drugiej połowy XVIII w. związki Bielska z Cieszynem ponownie się zacieśniły i, w pewnym sensie, Księstwo Bielskie „powróciło” do Księstwa Cieszyńskiego. W ramach reform, prowadzonych przez Marię Teresę i Józefa II, mających na celu unowocześnienie zarządzania państwem, wprowadzono podział poszczególnych prowincji na obwody (Kreis). Cieszyn, dotychczas stolica księstwa, stał się równocześnie siedzibą urzędu obwodowego. Odtąd mieszkańcy Bielska i okolicy załatwiali wszystkie sprawy wymagające zatwierdzenia przez wyższą instancję w cieszyńskim Kreisamcie.
Do najtragiczniejszych wydarzeń XVIII w. należą pożary: kościoła św. Mikołaja w 1750 (wskutek uderzenia piorunem) oraz Dolnego Przedmieścia w 1753 i zamku książąt Sułkowskich w tym samym roku, po którym nastąpiła wielka jego przebudowa (1787). We znaki Bielsku dały się również trzy trzęsienia ziemi w latach 1785–1786, których epicentra znajdowały się w Beskidach Zachodnich.
13 października 1781 cesarz Józef II wydał Patent tolerancyjny dla ewangelików, który zakończył 150-letni okres walk kontrreformacyjnych. Patent umożliwił protestantom budowę skromnej świątyni (dzisiejszy kościół Zbawiciela) i szkoły. Budowę tychże obiektów rozpoczęto równolegle w marcu 1782 na zachód od miasta na części dolnego pastwiska miejskiego. W ciągu 10 lat na pograniczu dwóch przedmieść, Dolnego i Górnego, powstała nowa część miasta, zwana Bielskim Syjonem[16].
Mały Wiedeń i Śląski Manchester
Wojny napoleońskie i blokada kontynentalna spowodowały olbrzymie zamówienia wojskowe. By im sprostać rzemieślnicy zmuszeni byli mechanizować swe zakłady, dzięki czemu rozwinął się przemysł włókienniczy. W 1806 pojawiła się w Bielsku pierwsza maszyna – przędzarka, w 1811 powstała pierwsza uprzywilejowana fabryka sukna (należąca do braci Kolbenheyer), a w 1815 pierwsze mechaniczne przędzalnie. Szybko rozwijająca się produkcja fabryczna doprowadziła do kryzysu tradycyjnego rzemiosła i bankructwa wielu samodzielnych sukienników. Pierwsze zakłady przemysłowe budowano na Dolnym i Żywieckim Przedmieściu (Blichu), nad rzeką Białą, ze względu na napęd wodny, gdyż maszynę parową zastosowano dopiero w 1826. W przeciwieństwie do dzielnic położonych nad rzeką, Przedmieście Górne, dotąd dzielnica sukienników pełna warsztatów i foluszy, nie tylko nie rozwijało się, ale dosyć szybko zmieniło swój charakter, stając się coraz wyraźniej dzielnicą mieszkalną[6]. Zniesienie w połowie XIX w. systemu cechowego i ustroju feudalnego umożliwiło niczym już nieskrępowany rozwój przemysłu, który w krótkim czasie wyparł tradycyjne warsztaty rzemieślnicze.
W okresie wojen napoleońskich przez miasto kilkakrotnie maszerowały kilkudzięsięciotysięczne wojska rosyjskie, a 13 maja 1813 armia Księstwa Warszawskiego. 6 czerwca 1808 Bielsko padło ofiarą wielkiego pożaru, po którym zaprzestano wznoszenia drewnianych budynków, jednak i nowa, murowana zabudowa częściowo spłonęła w roku 1836. Katastrofalne w skutkach były również: wielka powódź, która zalała miasto w 1813, oraz epidemia cholery w 1831.
Z tradycyjnego mieszczaństwa wyrosła w XIX w. bogata warstwa burżuazji przemysłowej i finansowej, zasilona przez wielu przybyszów z całej Europy, którzy tu znaleźli swą „ziemię obiecaną”. Istniejąca mozaika etniczna i religijna, pomimo sporów, uczyła tolerancji i wzbogacała na co dzień kulturalnie mieszkańców Bielska i okolicy. Na tym tle do rangi symbolu urastała postać bielskiego burmistrza z lat 1922-1930 Kuno de Pongratza, który czuł się zarazem Węgrem, Niemcem, Czechem i Polakiem[17].
Charakterystyczną cechą Bielskiego Okręgu Przemysłowego było skupienie własności wszystkich przedsiębiorstw przemysłowych i znacznej części handlowych w rękach Niemców oraz Żydów (w zdecydowanej większości niemieckojęzycznych), a także brak, typowych np. dla Łodzi czy Górnego Śląska, dzielnic proletariackich, gdyż niemiecka rada miejska konsekwentnie nie zgadzała się na osiedlanie robotników w obawie przed wzrostem siły ruchu robotniczego. Załogi fabryczne aż do II wojny światowej rekrutowały się w znacznej mierze z ludności zamieszkałej we wsiach powiatu bialskiego, bielskiego, wadowickiego i żywieckiego. To spowodowało, że w parze z industrializacją nie szedł, w przeciwieństwie do innych ośrodków, gwałtowny wzrost liczby ludności. W 1789 Bielsko liczyło 4200 mieszkańców, w 1870 – 10 721, a w 1910 – ok. 18 568[18].
.jpg)
Liczba osób narodowości żydowskiej zamieszkujących Bielsko w 1837 wynosiła 427[19]. Była to już dosyć spora grupa, wymagająca utworzenia warunków życia religijnego. Żydzi bielscy, dotychczas wchodzący w skład tzw. cieszyńskiego żydostwa[20], rozpoczęli starania o utworzenie niezależnej od Cieszyna gminy. Ważnym krokiem w kierunku utworzenia samodzielnej instytucji reprezentującej Żydów z Bielska i okolicy było uzyskanie w 1849 zgody na uruchomienie własnego cmentarza oraz zgoda gminy w Cieszynie, aby tamtejszy rabin prowadził nabożeństwa religijne w Bielsku. Ponadto Żydzi w Bielsku zostali w kwietniu 1852 zwolnieni z opłat na utrzymywanie cieszyńskiego rabina, a 1 września urząd powiatowy wyraził zgodę na prowadzenie własnych ksiąg metrykalnych. Pod koniec 1863 przełożeni żydów bielskich zwrócili się do Ministerstwa Kultu i Oświecenia w Wiedniu z prośbą o utworzenie niezależnej gminy wyznaniowej. We wrześniu 1864 ministerstwo wyraziło pozytywną decyzję, a Rząd Krajowy w Opawie decyzją z dnia 27 grudnia 1865 zatwierdził powstanie Gminy Wyznaniowej w Bielsku. Do końca XIX w. liczba Żydów wzrosła do ok. 14%, tworząc największe skupisko na Śląsku Cieszyńskim.
W okresie Wiosny Ludów Bielsko zyskało miano „oka protestantyzmu” Austrii, kiedy na forum pierwszego sejmu austriackiego bielski pastor Karl Samuel Schneider bronił sprawy protestantów w całym kraju. To m.in. dzięki jego staraniom w 1849 zniesiono kolejne skierowane przeciwko nim restrykcje a ostatecznie zrównano ich w prawach z katolikami w 1861. W Bielsku powstało pierwsze w całej monarchii ewangelickie seminarium nauczycielskie, tutaj drukowano prasę ewangelicką, tutaj też stanął jeden z dwóch na terenie monarchii pomników Marcina Lutra, obecnie jedyny w Polsce. Głównie dzięki ewangelikom miasto przekształciło się w ważny ośrodek szkolnictwa.
W roku 1848 zostało powołane do życia Towarzystwo Demokratyczne, które wyraziło poparcie dla walczącego Wiednia, nawołując jednocześnie do pokojowego współżycia Słowian i Niemców. Zorganizowało ono, nieudaną, wyprawę zbrojną na pomoc wiedeńskim rewolucjonistom, a także wspierało powstanie węgierskie 1848, organizując szeroką akcję pomocy na rzecz powstańców (głównie zbiórki pieniędzy)[6]. Od momentu powstania Towarzystwa Demokratycznego władzę w Bielsku przejął niemiecki obóz liberalno–ewangelicki na czele z pastorami Karlem Samuelem Schneiderem i Theodorem Haase (oboje byli wieloletnimi posłami do parlamentu austriackiego). W drugiej połowie XIX w. zaczęło przybywać zwolenników niemieckiego nacjonalizmu, którego radykalnym przedstawicielem było ugrupowanie tzw. schönerowców z bielskim przemysłowcem Gustawem Josephym na czele. Utrzymywali oni bardzo bliskie stosunki z Niemcami bialskimi. Od liberalnej polityki narodowościowej Franciszka Józefa I odbiegała również niechętna wobec Polaków, Żydów i Czechów postawa niektórych organizacji, takich jak założony w 1894 „Nordmark”[3].
W 1849, wraz z wprowadzaniem nowoczesnego podziału administracyjnego, likwidującego stare struktury feudalne, zniesiono Księstwo Bielskie. Jego obszar wszedł w skład nowego powiatu politycznego bielskiego, składającego się z powiatów sądowych: bielskiego[21], skoczowskiego[22] i strumieńskiego[23], które w latach 1855-1868 stanowiły samodzielne powiaty polityczne. W 1870 wyłączono z terenu powiatu miasto powiatowe Bielsko, które stało się miastem statutarnym.
W II połowie XIX w. Bielsko stało się miastem na wskroś przemysłowym. W Austro-Węgrzech było trzecim, a w II Rzeczypospolitej drugim co do wielkości ośrodkiem włókiennictwa. Sukna bielskie konkurowały nawet ze słynnymi wyrobami angielskimi. Drugą podstawową gałęzią bielskiego przemysłu był przemysł maszynowy. Bezpośrednią przyczyną jego rozwoju były zbyt wysokie koszty sprowadzania maszyn dla nowo powstających zakładów. Pierwszą fabrykę maszyn i odlewnię żelaza[24] założył w 1851 Gustaw Josephy senior. Wkrótce powstał także przemysł budowlany, metalowy, drzewny i spożywczy. W 1873 w Bielskim Okręgu Przemysłowym było ok. 63 fabryk włókienniczych i niemal tyle samo maszynowych i metalowych[3]. W roku 1871 zorganizowano w Bielsku i Białej wielką wystawę przemysłową, będącą świadectwem błyskawicznego uprzemysłowienia obu miast[6]. Już wtedy miasto nazywano Śląskim Manchesterem.
W 1855 zostało zbudowane odgałęzienie C.K. Uprzywilejowanej Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda z Dziedzic do Bielska, przez co miasto uzyskało bezpośrednie połączenie z Wiedniem i Krakowem. Stację kolejową nazwano Bielsko-Biała, co wywołało wiele kontrowersji wśród mieszkańców obu miast[25]. W 1878 linię tę przedłużono do Żywca, budując tunel pod Placem Smolnym (ob. Plac Chrobrego), z kolei w roku 1888 powstała Kolej Miast Śląskich i Galicyjskich, łącząca Frydek, Cieszyn, Bielsko, Białą, Wadowice i Kalwarię.
Rozbudowa przemysłu pociągnęła za sobą wzmożoną urbanizację. Po otwarciu w 1890 nowego dworca kolejowego, położonego na północnych obrzeżach Bielska, zaczęło się w tym kierunku rozrastać Dolne Przedmieście, obejmujące dotąd obszar nad, skanalizowanym w 1860 potokiem Niper. W ciągu kilkunastu lat powstały liczne szkoły (np. Szkoła Przemysłowa), gmachy użyteczności publicznej (np. starostwo powiatowe[26]), kamienice mieszczańskie, synagoga i wille najbogatszych przemysłowców (np. willa Theodora Sixta), a polna droga wiodąca w kierunku nowego dworca stała się reprezentacyjną aleją. Nowa zabudowa wzorowana była przede wszystkim na architekturze Wiednia, z którym związane były tutejsze elity. Stąd wzięło się określenie Mały Wiedeń – używane przez niektórych najpierw w stosunku do Dolnego Przedmieścia, później całego Bielska. Jednymi z głównych twórców wielkomiejskiego wizerunku miasta byli: Karol Korn, architekt żydowskiego pochodzenia oraz Salomon Pollak, finansista, działacz społeczny i lokalny polityk. W latach 1855-1864 nastąpiła wielka przebudowa Zamku Sułkowskich według projektu Jana Pötzelmeyera. Wtedy zamek uzyskał obecną, eklektyczną bryłę. W 1898 słoweńskiemu architektowi i urbaniście, Maxowi Fabianiemu, zlecono przygotowanie planu regulacji urbanistycznej. Wyznaczył on kierunki rozwoju przestrzennego miasta w XX wieku, postulując jednocześnie znaczne zmiany w istniejącym układzie przestrzennym (np. rozdzielenie stref zabudowy) i komunikacyjnym (m.in. budowa obwodnic czy „prostowanie krzywizn”). Część założeń planu została zrealizowana dopiero w okresie międzywojennym lub nawet po II wojnie światowej, część też nigdy nie doczekała się realizacji[27].
Bogate miasto celowało we wprowadzaniu nowinek technicznych. W roku 1850 podłączono Bielsko do państwowej sieci telegraficznej, w 1864 powstała gazownia (zob. gazownia w Bielsku-Białej) i oświetlenie gazowe, z kolei w 1884 uruchomiono, jedną z pierwszych w Austro-Węgrzech, centralę telefoniczną i oświetlenie łukowe. W 1893 na Żywieckim Przedmieściu powstała trzecia w granicach dzisiejszej Polski elektrownia, a dwa lata później, w roku 1895, rozpoczęły swoją działalność miejskie wodociągi, których źródła ulokowano w Dolinie Wapienicy. 11 grudnia 1895 odbył się pierwszy kurs tramwaju elektrycznego (zob. tramwaje w Bielsku-Białej) na trasie od dworca kolejowego do Cygańskiego Lasu, stanowiącego popularne miejsce wypoczynku. Decydującą rolę w tych inwestycjach odegrał bank miejski – Sparkasse (Komunalna Kasa Oszczędności), założony w 1859.
Uprzemysłowienie oznaczało dla Bielska nie tylko rozwój finansowy i ekspansję budowlaną, ale również rozwój kulturalny i intelektualny. Już w 1813 powstał pierwszy, nie licząc istniejącej od 1791 prywatnej sceny Daniela Eisenberga, bielski teatr. Był to zamkowy „Hochfurstliches Theater” prowadzony pod dyrekcją F. Frankiego. Spłonął on w czasie pożaru miasta w 1836 r. Nowa sala, licząca 540 miejsc, powstała w 1857, jednak coraz poważniej zaczęto myśleć o budowie budynku teatralnego z prawdziwego zdarzenia. Dzięki zbiórce pieniędzy wśród mieszkańców Bielska, Białej i Lipnika w latach 1889-1890 wzniesiono gmach Teatru Miejskiego (dzisiejszy Teatr Polski). Dzięki staraniom pastora Artura Schmidta 25 lutego 1906 otwarto przy bielskim Rynku Muzeum Miejskie. W 1834 powstał pierwszy związek śpiewacki, Bielsko-Bialskie Towarzystwo Śpiewacze (Bielitz-Bialaler Männergesangverein) – jedno z pierwszych w Austrii, w 1862 utworzono Bielsko-Bialskie Towarzystwo Gimnastyczne (Bielitz-Bialer Turnverein), a w 1893 swoją działalność rozpoczęło pierwsze towarzystwo turystyczne – Beskidenverein. W 1907 został założony Bielski Klub Piłkarski (Bielitzer Fussball Klub), przemianowany wkrótce na Bielsko-Bialskie Towarzystwo Sportowe (BBTS), na którego tradycje powołuje się dzisiejsze Podbeskidzie Bielsko-Biała. Ukazywały się w tym okresie również dwa wydawnictwa prasowe – „Bielitz-Bialaer Anzeiger” (pol. Wieści Bielsko-Bialskie, od 1854) i „Bielitzer Wochenblatt” (pol. Tygodnik Bielski, od roku 1857). Rozwijało się niemieckie szkolnictwo. W 1860 powstała szkoła realna (utrzymywana początkowo przez gminę ewangelicką, choć dostępna dla wszystkich wyznań), w 1871 r. gimnazjum, a w 1862 Szkoła Tkacka (Webeschule). Największą placówką była jednak, istniejąca do dziś, Państwowa Szkoła Przemysłowa, która została założona w roku 1874. Kształciła specjalistów dla przemysłu, spełniając jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym funkcję uczelni wyższej typu zawodowego[3].
W 1866, podczas wojny siedmiotygodniowej, Bielsko wraz z okolicą było przez krótki okres zajęte przez Prusaków. W 1890 poprzez dyslokację 5 batalionu austriackich jegerów polowych (zakwaterowanych początkowo w Strzelnicy[28], a od stycznia 1891 w koszarach na Górnym Przedmieściu) otrzymało stały garnizon wojskowy.
Na początku XX wieku w Bielsku pojawiło się reprezentujące polski ruch narodowy stronnictwo ks. Stanisława Stojałowskiego. Za jego sprawą 19 października 1902, przy ul. Blichowej[29], otwarto „Dom Polski” (istniał do 1952), w którym znalazły się biblioteka, czytelnia oraz siedziby polskich organizacji, m.in. Sokoła i Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego. Zaczęto wydawać polskie gazety: „Wieniec-Pszczółka” i „Dziennik Cieszyński” z cotygodniowym dodatkiem bielskim. 28 czerwca 1914 doszło do tzw. „bitwy nad Białą” między zjazdem Sokołów galicyjskich chcących przemaszerować przez miasta na obchody swojej rocznicy w „Domu Polskim” a przedstawicielami organizacji niemieckich uważających to za nacjonalistyczną prowokację w czysto niemieckim mieście. Zamieszki te uważane są za apogeum miejscowych tarć narodowościowych[30].
Mimo niewielkiej liczby ludności proletariackiej w samym mieście, rozwijał się w Bielsku ruch robotniczy. W 1868 powstało Robotnicze Stowarzyszenie Oświatowe „Harmonia”, które przeobraziło się w namiastkę partii socjalistycznej. W maju 1872 zorganizowało ono, w obu miastach, pierwszy strajk robotników, zakończony podwyżką płac i ustanowieniem sądu przemysłowego. Ponownie miejscowy ruch robotniczy dał o sobie znać w roku 1890, kiedy to 1 maja niemal wszyscy robotnicy z bielskich i bialskich fabryk przerwali pracę i wyszli na ulice obu miast. Od tego czasu Bielsko, podobnie jak sąsiednia Biała, było widownią rozległego ruchu strajkowego o podłożu zarówno ekonomicznym, jak i politycznym, zwłaszcza w latach 1905-1906. Obok związków zawodowych związanych z polskimi (PPSD) i niemieckimi (DSAP) partiami socjaldemokratycznymi, działały również endeckie i chrześcijańskie związki zawodowe założone przez ks. Stanisława Stojałowskiego i jego następców, a także związki i partie żydowskie. Między warstwami robotników przemysłowych obu narodowości istniały silne więzi solidarności umocnione wspólną walką z kapitalizmem. Jak zauważył Eugeniusz Kopeć: „Pod względem współpracy między polskimi a niemieckimi robotnikami rejon Bielska uchodził za obszar wzorowy w II Rzeczypospolitej”[17]. Głównym przeciwnikiem ruchu robotniczego był, założony w 1890 przez Gustawa Josephy’ego, Związek Przemysłowców Bielska-Białej i Okolic, reprezentujący interesy miejscowych fabrykantów.
Według danych ze spisu ludności 1910[31] Bielsko zamieszkiwało 18 568 osób, spośród których 81,55% (15 144) posługiwało się w domu językiem niemieckim, 13,83% (2568) polskim, 0,73% (136) czeskim, a 0,65% (122) innym. Pod względem wyznaniowym nieznacznie dominowali katolicy, stanowiący 55,89% ludności (10 378), drugim wyznaniem był luteranizm (26,68% – 4955), a trzecim judaizm (16,28% – 3024); innego wyznania lub bezwyznaniowcami było 211 osób (1,13%). 40,91% (7598) mieszkańców pochodziła z Bielska, 18,83% (3497) z innej miejscowości Śląska Austriackiego, 37,02% (6875) z innego kraju Przedlitawii (głównie chodzi tu o Galicję), 0,91% (169) z węgierskiej części monarchii lub Bośni, a 2,31% (429) z zagranicy.
W pierwszej dekadzie XX wieku powstał w Bielsku zbór adwentystów, który decydująco wpłynął na szerzenie się adwentyzmu w regionie całego Śląska Austriackiego i nawet poza nim.[32]
Pomiędzy Austrią, Polską i Czechosłowacją
W obliczu rozpadu monarchii austro-węgierskiej władze Bielska 7 listopada 1918 proklamowały jedność miasta z Republiką Niemieckiej Austrii – państwem, które oprócz alpejskich krajów dzisiejszej Austrii miało objąć także etnicznie niemieckie fragmenty Czech i Moraw oraz Śląsk Austriacki. 22 listopada solidarność i łączność z bielsko-bialską wyspą językową wyraził parlament wiedeński. Jednocześnie starania o przejęcie miasta podjęły tworzące się organy państwowości polskiej. W dniu 17 listopada do miasta wkroczyły polskie oddziały wojskowe pod dowództwem generała Franciszka Aleksandrowicza[30].
W obliczu niepowodzenia idei „Niemieckiej Austrii” stłamszonej przez siły czechosłowackie bielscy Niemcy podjęli 28 listopada rozmowy z Radą Narodową Księstwa Cieszyńskiego, organem polskiego ruchu narodowego zajmującym się organizowaniem państwowości polskiej na Śląsku Cieszyńskim. 7 grudnia uznali oni zwierzchnictwo Rady Narodowej do czasu przyszłej konferencji pokojowej pod warunkiem poszanowania autonomii miasta i praw ludności niemieckiej[30].
Wojna polsko-czechosłowacka z końca stycznia 1919 zmieniła sytuację geopolityczną. Powołano Międzysojuszniczą Komisję Kontroli, która miała sprawować nadzór nad Śląskiem Cieszyńskim do czasu ustalenia ostatecznych granic. Rok 1919 to w całym regionie okres zaciętej rywalizacji między stronnictwem polskim, niemieckim, czeskim i ślązakowskim, wśród pomysłów na przyszłość Śląska, a wraz z nim i Bielska, pojawiały się oprócz przyłączenia do Polski lub Czechosłowacji idee takie jak niepodległe neutralne państwo śląskocieszyńskie (z dołączoną Białą, Morawską Ostrawą i Mistkiem) pod egidą Ligi Narodów, czy też przyłączenie do Republiki Weimarskiej[30].
Koncepcje te przekreśliła decyzja z 27 września 1919 o przeprowadzeniu na Śląsku Cieszyńskim plebiscytu. W mieście stacjonowały angielskie i włoskie oddziały z sił międzysojuszniczych, a walka polityczna skupiła się na propagandzie plebiscytowej, przybierającej niekiedy brutalne formy. Wśród bielskich Niemców, poza grupą fabrykantów włókienniczych z Gustavem Josephym juniorem na czele, przeważały sympatie proczechosłowackie, podobnie wśród ludności wiejskiej najbliższej okolicy. Wobec braku szans na śląską niepodległość z Czechosłowacją jako „mniejszym złem” wiązali swoją przyszłość także ślązakowcy. Ogółem szacuje się, że opcja czechosłowacka cieszyła się około 60% poparcia w skali całego regionu, w samym mieście większym[30].
Ostatecznie jednak do plebiscytu nie doszło, a podziału Śląska Cieszyńskiego dokonała 28 lipca 1920 Rada Ambasadorów. Wschodnia część regionu, wraz z Bielskiem, przypadła Polsce i weszła w 1922 w skład województwa śląskiego jako powiat miejski.
W granicach II RP
Według danych ze spisu ludności 1921[33] Bielsko zamieszkiwało 19 785 osób, spośród których 61,90% (12 247) zadeklarowało narodowość niemiecką, 23,35% (4621) polską, 14,04% (2779) żydowską, a 0,69% (138) inną (w tym 55 osób czeską). Pod względem wyznaniowym nieznacznie dominowali rzymscy katolicy, stanowiący 54,05% bielszczan (10 694), drugim wyznaniem był luteranizm (25,47% – 5040), a trzecim judaizm (20,12% – 3982); innego wyznania lub bezwyznaniowcami było 69 osób (0,3%).
W nowej sytuacji geopolitycznej Bielsko bardzo szybko się odnalazło, stając się jednym z największych ośrodków przemysłu w II Rzeczypospolitej. Dominującymi gałęziami były włókiennictwo i przemysł elektromaszynowy. W latach 1926-1930 na obszarze całego Bielskiego Okręgu Przemysłowego liczba wszystkich zakładów wynosiła 130, z czego 2/3 były tkalniami, a około 20 stanowiło tzw. przedsiębiorstwa kombinowane[34]. Głównym odbiorcą bielskich wyrobów były: Austria, Czechosłowacja, Jugosławia i Węgry. Gwałtowny rozwój miasta zahamował dopiero Wielki kryzys z lat 1929-1933, chociaż w skali kraju producenci bielscy odczuli w go dość łagodnie, na co złożyło się wiele czynników, takich jak duża zamożność miejscowych fabrykantów, zamówienia rządowe dla wojska oraz, paradoksalnie, polsko-niemiecka wojna celna, która przyniosła korzyści lokalnym plantatorom. W następstwie, zainicjowanego przez kryzys, interwencjonizmu państwowego nastąpiło znaczne uzależnienie bielskiej produkcji włókienniczej od zagranicznych rynków surowcowych[6].
W okresie międzywojennym, podobnie jak wcześniej, podejmowano liczne inwestycje, takie jak uruchomienie komunikacji autobusowej w 1927, przełożenie linii tramwajowej na ul. Partyzantów (1926) czy przepłacona budowa zapory wodnej w Wapienicy (1932). Powstał również szereg nowych obiektów, m.in. nowoczesny budynek gimnazjum polskiego (1927), gmach Straży Pożarnej (1928) czy nowa siedziba oddziału NBP (1930). W trzeciej dekadzie XX w. zbudowano w miejscu ogrodów zamkowych modernistyczne osiedle mieszkaniowe (1934–1939), w Aleksandrowicach – będących od 1938 dzielnicą miasta – lotnisko sportowe (1935), a także kąpielisko miejskie na Górnym Przedmieściu (1936).
Zarazem włączenie miasta do Polski spowodowało zaostrzenie polsko-niemieckich konfliktów narodowościowych. Nieprzyjaznemu Polsce nastawieniu bielskich elit politycznych władze wojewódzkie (zwłaszcza wojewoda śląski Michał Grażyński) oraz organizacje polskie przeciwstawiły politykę silnej polonizacji Bielska[3]. Jedna z głównych batalii rozegrała się na polu szkolnictwa. Pierwsza szkoła polska powstała w 1919, a w 1921 działalność rozpoczęło polskie gimnazjum. Wkrótce doszło do ograniczenia rozwoju niemieckiego szkolnictwa na rzecz polskiego oraz wprowadzenia na mocy ustawy Sejmu Śląskiego języka polskiego jako języka urzędowego[35][8] (1923), a także, po długim procesie z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych, wyłącznie polskich nazw ulic (1929). W 1930 r. pojawił się po raz pierwszy polski burmistrz – Józef Kobiela. Zastąpił go w 1933 r. Wiktor Przybyła[36], który m.in. wdrożył wielkie roboty publiczne, wyprowadzając Bielsko z zapaści finansowej po przepłaconej budowie zapory wodnej[3].
W 1928 na placu Blichowym[37] wzniesiony został pomnik Gabriela Narutowicza, pierwszego prezydenta Polski. Był to jedyny w Polsce pomnik tego polityka, mimo że nie miał on nic wspólnego z miastem, dlatego też jego budowę można uznać za demonstrację polskości wymierzoną w miejscową ludność niemiecką. W 1939 r. został zburzony, a na jego miejscu stanął w 1961 pomnik Adama Mickiewicza.
Działania mające na celu polonizację Bielska były dość intensywne, niemniej ludność niemiecka zachowała swoją gospodarczą przewagę, będąc właścicielami większości podmiotów gospodarczych. Jeszcze w końcu lat 30. blisko 50% mieszkańców deklarowało narodowość niemiecką, a Bielsko było uważane za najbardziej niemieckie miasto w przypadłej Polsce części Śląska.
W Bielsku powstała w 1931 i posiadała swą siedzibę Partia Młodoniemiecka w Polsce, główna ogólnokrajowa pro-hitlerowska partia polityczna mniejszości niemieckiej w kraju. Jej twórcą i przywódcą był Rudolf Wiesner, senator RP i wiceburmistrz miasta. Wielu bielskich Niemców znalazło się pod jej wpływem, a hitleryzacji tej bezskutecznie próbowała przeciwstawić się chadecja kierowana przez posła Eduarda Panta[3].
Wobec napiętej sytuacji politycznej w końcu lat 30. XX wieku polscy działacze skupili się wokół hasła konsolidacji narodowej forsowanego przez sanację. W działalność narodową szczególnie zaangażowała się inteligencja m.in. w takich organizacjach jak Związek Powstańców Śląskich czy Polski Związek Zachodni, organizujących w latach 1933 i 1938–1939 liczne wystąpienia antyniemieckie. Obok nich działały organizacje endeckie skupione wokół „Domu Polskiego”, inicjujące akcje antykomunistyczne i antyżydowskie (zamieszki we wrześniu 1937).
W dwudziestoleciu międzywojennym liczba żydów utrzymywała się na poziomie 20% ludności. Miejscowa gmina żydowska została zdominowana przez ruch syjonistyczny, pojawili się również zwolennicy asymilacji propolskiej. W latach 30. Bielsko stało się ważnym ośrodkiem ruchu chalucowego w Polsce, przygotowującego młodzież żydowską do emigracji do Palestyny[3]. Bielscy żydzi posiadali w tym czasie liczne organizacje społeczno-kulturalne (takie jak syjonistyczny klub sportowy Hakoah Bielsko), a także dominowali w handlu i wolnych zawodach. Znaczącym wydarzeniem było zorganizowanie przez towarzystwo Makkabi w Bielsku, w dniach 26 czerwca-5 lipca 1926 międzynarodowych zawodów żydowskich towarzystw sportowo-gimnastycznych.
W okresie międzywojennym Bielsko i sąsiednia Biała Krakowska, jako miasta przemysłowe, pozostawały żywymi ośrodkami ruchu robotniczego i socjalistycznego oraz częstej walki strajkowej – szczególnie w latach 1921–1923 i 1929-1936. W większości wypadków strajki – kilkakrotnie generalne dla całego bielskiego okręgu przemysłowego – kończyły się sukcesem robotników, jak np. wielki strajk włókniarzy w 1931, albo głośny strajk okupacyjny w firmie „Lenko” w 1936. Poważne wpływy robotników polskich utrzymywała Polska Partia Socjalistyczna. Swoją działalność w latach 30. rozwinęła również Komunistyczna Partia Polski reprezentowana przez komitet okręgowy założony przez Pawła Findera.
II wojna światowa
Na początku 1939 polskie władze miejskie usunęły Niemców z większości stanowisk w urzędach i firmach, co pogorszyło i tak napięte stosunki polsko-niemieckie. Ludność niemiecka, podobnie jak w innych miastach województwa śląskiego, zaczęła organizować dywersyjne bojówki zwane Freikorps Ebbinghaus. W przeddzień wybuchu II wojny światowej w Bielsku miało dojść do jednej z prowokacji antypolskich – zamierzano wysadzić willę Rudolfa Wiesnera oraz innych znanych działaczy niemieckich.
W 1939 r., w obliczu nadchodzącej wojny, władze polskie zdecydowały się wzmocnić obronę miasta od strony zachodniej siecią fortyfikacji o długości 10 km. Rozlokowano je w dolinie rzek Wapienicy i Iłownicy[38]. Na linii tych fortyfikacji rozlokowano Batalion ON „Bielsko”, wchodzący w skład Armii Kraków. W Parku Miejskim zbudowano też w 1938 wieżę spadochronową. Obrona Bielska miała jednak charakter czysto symboliczny, wysadzono jedynie tunel kolejowy. Już 3 września zajęły miasto wojska niemieckie, a burmistrzem został Rudolf Wiesner. Już 8 września Adolf Hitler zakomunikował chęć włączenia podbitych terenów do III Rzeszy. Konkretne decyzje administracyjne zapadły w październiku.
W dniach 2–3 września 1939 wycofujący się oddział Armii Kraków został zaatakowany przez niemiecką V kolumnę. Dywersja ta została stłumiona przez 21 Dywizję Piechoty Górskiej gen. Józefa Kustronia i I Ochotniczy Batalion Powstańców Bielskich. Dzień wcześniej cztery należące do klucza lotniczego Armii Kraków samoloty myśliwskie, operując z bielskiego lotniska, zestrzeliły trzy niemieckie samoloty ze stratą jednego własnego.
26 października obszar Bielska został powiększony o teren Białej Krakowskiej, która stała się dzielnicą o nazwie „Bielitz-Ost” (Bielsko Wschód). Równocześnie połączone zostały powiaty bielski, bialski i część wadowickiego w jeden Landkreis Bielitz sięgający od górnej Wisły ze Strumieniem po Skawę z Wadowicami i Zatorem. Później przyłączano do miasta też kilka kolejnych podmiejskich gmin a liczba ludności sięgnęła około 54 tysięcy.
We wrześniu rozpoczęły się prześladowania ludności żydowskiej i, w mniejszym stopniu, polskiej – egzekucje, aresztowania i wywózki na roboty przymusowe, a później także do obozów koncentracyjnych. Fabryki należące przed wojną do Polaków i Żydów przeszły w ręce niemieckich właścicieli lub znalazły się pod zarządem specjalnych komisarzy (Treuhänder). W policyjnym spisie ludności z grudnia 1939 r. 148 273 mieszkańców Landkreisu Bielitz zadeklarowało narodowość polską, niemiecką 44 320, zaś śląską – 30 451[39], jednak w późniejszym okresie, wskutek podpisywania Niemieckiej Listy Narodowej liczba Niemców znacząco się zwiększyła. Jesienią 1939 spalono i wyburzono trzy bielskie synagogi, a w latach 1942–1944 zdewastowano cmentarz żydowski, przygotowując się do jego likwidacji (która ostatecznie nigdy nie nastąpiła). W 1941 na tzw. Konfirunku – dawnej stacji kwarantanny dla bydła i trzody chlewnej, z języka niemieckiego Konfinirungs-Anstalt – przy obecnej ulicy Towarowej (północne przedmieścia Białej) utworzono otwarte getto żydowskie, w którym zamieszkało 460 osób[40]. Do 1943 wywieziono z miasta większość rodzin pochodzenia żydowskiego.
Zaraz po wycofaniu się oddziałów Wojska Polskiego w Bielsku zaczęły się tworzyć organizacje konspiracyjne. Miasto było siedzibą komendy okręgu NOW, a także siedzibą inspektoratu bielskiego ZWZ-AK. Ponadto działały podziemne organizacje komunistyczne – w Bielsku mieścił się komitet okręgowy V obwodu PPR oraz komenda okręgu Gwardii Ludowej, potem Armii Ludowej (29 maja 1944 roku podczas szturmu hitlerowców na lokal konspiracyjny AL zginął Leon Lasek – komendant V obwodu AL)[41]. W 1944 funkcjonowała również siatka Gwardii Ludowej PPS-WRN, zajmująca się głównie sabotażem przemysłowym; w tym samym roku przystąpiono do odtwarzania 21 Dywizji Piechoty AK. Rozpowszechniane były ponadto propagandowe gazety: wydawana przez PPR „Trybuna Śląska” (1942-1944) oraz wydawane przez SD „Wiadomości Podziemia” (później „Orka”).
W czasie II wojny światowej na terenie Bielska i okolic odnotowano kilkaset akcji partyzanckich. Do najbardziej brawurowych należała akcja oddziału Armii Ludowej dowodzonego przez Józefa Farugę „Granat” – wykradzenie broni z niemieckich koszar w Bielsku. Partyzantom udało się przejąć 31 karabinów, 3 pistolety i 1000 sztuk amunicji. Gestapo podejmowało skuteczne działania zmierzające do całkowitej likwidacji polskiego ruchu oporu: we wrześniu 1942 zlikwidowano całą sieć dowódczą AK w inspektoracie bielskim, a w 1944 rozbita została konspiracja okręgu bielskiego Armii Ludowej.
W 1944 wyjechał ostatni ordynat zamku bielskiego – Aleksander Karol Ludwik Sułkowski (uciekł do amerykańskiej strefy okupacyjnej w Austrii).
W latach 1945-1950
Region bielski zajmowały dwie radzieckie armie: 1 Armia Gwardii pod dowództwem gen. Andrieja Greczki i 38 Armia pod dowództwem gen. Kiryła Moskalenki. W dniach 28-29 stycznia zostały zajęte miejscowości położone w pobliżu Bielska-Białej: Kęty, Wilamowice, Czaniec, Kobiernice, Bujaków, Porąbka i Kozy. Dalszy szybki pochód Armii Czerwonej został zdecydowanie powstrzymany przez silną i dobrze zorganizowaną niemiecką obronę. Obszar ten stanowił ważny punkt strategiczny otwierający drogę na Słowację i Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie. Prace przy budowie umocnień rozpoczęto już w sierpniu 1944, a wykonywała je Organizacja Todt zmuszając do niewolniczej pracy miejscową ludność. Wykorzystano przy tym linie bunkrów zbudowanych przed wojną przez polskie wojska. Odcinka strategicznego broniły elitarne niemieckie jednostki wzmocnione 59 i 11 korpusem SS 17 armii oraz 8 i 20 dywizją pancerną.
31 stycznia 38 armia otrzymała rozkaz zdobycia Bielska. Jednocześnie postanowiono nie bombardować miasta artylerią, ani przez lotnictwo ze względu na fakt, że miasto było ważnym ośrodkiem przemysłowym. Skutkiem tej decyzji było ocalenie miasta od zniszczeń. Decydujące natarcie rozpoczęło się 1 lutego: Oddziały 121 Dywizji Piechoty natarły na miasto od wschodu, zajmując peryferyjną dzielnicę Lipnik Górny, której broniło 140 czołgów i dział szturmowych. Wskutek zaciekłej obrony front w dniach 1–10 lutego posunął się tylko o 12 km[42]. 9 lutego 276 dywizja piechoty obeszła miasto od południa, natomiast 271 dywizja piechoty opanowała południową dzielnicę Leszczyny. Pierwsze pododdziały radzieckie wchodziły już do centrum miasta 11 lutego. W całości pod kontrolą radziecką Bielsko znalazło się jednak dopiero 12 lutego 1945 roku, kiedy kończyli wypieranie pozostałych jeszcze pojedynczych Niemców gwardziści 38. Armii gen. płk. Kiriłła Moskalenki[43]. Następnie udało się Armii Czerwonej zająć Jaworze, jednak tu front się zatrzymał a walki pozycyjne trwały do kwietnia 1945. Podczas walk o Podbeskidzie zginęło 15 340 żołnierzy radzieckich. W większości są oni pochowani na istniejącym od 1948 r. Cmentarzu Żołnierzy Radzieckich w Bielsku-Białej.
Wycofujące się wojska niemieckie wysadziły mosty łączące Bielsko i Białą. Uszkodzeniom uległy kościoły w Komorowicach, Hałcnowie i Lipniku. „Wyzwalające” miasto wojska frontowe dokonały licznych rabunków, gwałtów i zniszczeń niesankcjonowanych działaniami wojennymi. Armia Radziecka traktowała bialskie i bielskie niemieckie fabryki i pozostawione mienie niemieckie jako zdobycz wojenną i dokonywała systematycznego rabunku i wywozu do ZSRR. Na tym polu dochodziło do licznych zatargów z organizatorami polskiej władzy, która, chcąc uratować fabryki przed grabieżą, przejęła je pod tymczasowy zarząd państwowy jako mienie poniemieckie i pożydowskie[42]. Pomimo rabunków, problemów z zaopatrzeniem i pobliskiego frontu w szybkim czasie rozpoczęto wznawianie produkcji fabrycznej. W 1946 dokonano nacjonalizacji wszystkich zakładów przemysłowych.
17 lutego 1945 z Katowic do Bielska przybył starosta powiatowy, komendant Milicji i szef Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. 12 czerwca odbyło się pierwsze posiedzenie Powiatowej Rady Narodowej, na którym ponownie utworzono miasto Biała Krakowska i powiat bialski[44]. Wraz z objęciem władzy przez komunistów nasilił się terror NKWD i UB. W tym samym czasie rozpoczęły w okolicach działalność małe poakowskie oddziały zbrojne, jednak wielu żołnierzy wyjechało już na wiosnę 1945. Ich miejsce zajęły Narodowe Siły Zbrojne, których aktywność szczególnie nasiliła się w roku 1946 i polegała przede wszystkim na morderstwach i pobiciach działaczy PPR. Najintensywniej działał oddział Henryka Flame ps. „Bartek”. W tym samym roku odbył się pierwszy proces żołnierzy NSZ, których działalność zakończyła się w 1948.
Wiele osób narodowości niemieckiej uciekło z miasta jeszcze w roku 1945 wraz z wycofującym się Wehrmachtem oraz tuż po „wyzwoleniu”. 27 lipca 1946 rozpoczęła się wielka akcja wysiedlania ludności niemieckiej, która stanowiła połowę ludności Bielska w 1938. Po siedmiuset latach dobiegła końca historia bielsko-bialskiej wyspy językowej. Zanikła gwara bielska niemieckiej śląszczyzny, w tym literacki mikrojęzyk hałcnowski. Miejsce Niemców zajęli m.in. przesiedleńcy z Galicji Wschodniej, duża grupa osadników pochodziła z rejonu Stanisławowa oraz Złoczowa[44].
W 1946 przy aleksandrowickim lotnisku powstał Instytut Szybowcowy, przekształcony w 1948 Szybowcowy Zakład Doświadczalny, który w okresie PRL stał się głównym producentem szybowców w kraju.
Biała
Przed uzyskaniem praw miejskich
Biała została założona ok. 1560 na tzw. Kamieńcu u zbiegu rzek: Białej i Niwki, przez sołtysa królewskiej wsi Lipnik – Walentego Krzyszko. Pierwsza wzmianka o Białej pochodzi z 1564. Od swych początków należała do księstwa oświęcimskiego, które w latach 1563-64 zostało ostatecznie inkorporowane do Polski. Przysiółek, liczący początkowo 13 chat, szybko przeobraził się, w oparciu o rzemieślników napływających ze Śląska, w osadę tkaczy. Nie mieli oni prawa do pól, a ich domy powstawały wzdłuż drogi z Bielska do Lipnika. Nadgraniczne położenie, w połączeniu z korzystnymi dla sukiennictwa warunkami naturalnymi, przyczyniło się do rozwoju rzemieślniczej osady[3].
W 1613 Biała została wydzielona z Lipnika jako samodzielna gmina z samorządem kontrolowanym przez podstarostę lipnickiego. W połowie XVII w. przybyła do Białej duża liczba rzemieślników − protestantów uciekających ze Śląska przed prześladowaniami religijnymi. W roku 1645 kawaleria szwedzka generała Königsmarka zajęła Cieszyn. Księżna Elżbieta Lukrecja schroniła się w Kętach, szlachta cieszyńska zaś zebrała się w Białej i stąd wysłała przedstawicieli do komendanta szwedzkiego w Głubczycach[6].
Już w 1667 powstał w Białej (wspólny z Lipnikiem) cech tkaczy, a w 1686 cech szewski. Wieś zaczęła się również starać o uniezależnienie od Lipnika, co doprowadziło do sporów ze starostami lipnickimi, które trwały aż do końca XVII w. W 1669 król Michał Korybut Wiśniowiecki rozstrzygnął na korzyść Białej wieloletni spór o wymiar podatków, zabraniając ich podwyższania i nakładania nowych. Decyzja ta zniosła dotychczasowe hamulce rozwoju handlu i rzemiosła. Przychylności królów zawdzięczała Biała dalsze korzyści, w tym ustanowienie komory celnej w 1710 przez Augusta II Mocnego.
W 1701 w Białej, nad rzeką Niwką, powstała apteka „Pod Białym Orłem”, jedna z najstarszych aptek Małopolski, która do dziś funkcjonuje w kamienicy przy pl. Wojska Polskiego[45].
W latach 1723-1772
_COA.svg)
9 stycznia 1723 na prośbę starosty Jakuba Zygmunta Rybińskiego, herbu Wydra (wojewody chełmińskiego i gen. artylerii koronnej), August II Mocny przyznał Białej prawa miejskie (chełmińskie) oraz nadał herb. W ten sposób powstało nowe miasto królewskie lokowane na obszarze zaledwie pół łana[3]. Z lokacji wyłączone zostały grunty wokół dworu starostów lipnickich, zamieszkane przez znaczną liczbę rzemieślników i kupców, stanowiących ciągłą konkurencję dla miasta, zwłaszcza dlatego, że cieszyli się stałym poparciem starostów, toczących spory z władzami i mieszkańcami Białej. W swoich początkach miasto, którego pierwszym burmistrzem został Baltazar Damek[46], było bardzo skromne: liczyło zaledwie 44 domy, nie posiadając przy tym kościoła (pierwszy powstał w latach 1760-69, ostatecznie poświęcony w 1792)[47] ani ratusza (powstał ok. 1760)[6].
W połowie XVIII w. wytyczono nowy jego kształt – osią urbanistyczną stała się równoległa do potoku Niwka droga zwana Krakowską (ob. ul. 11 Listopada) z rynkiem (ob. pl. Wojska Polskiego), wytyczonym już w 1723 r. Społeczność bialska była trójnarodowościowa – do osadników polskich i niemieckich dołączyli Żydzi zajmujący się kupiectwem i propinacją. W 1757, od Augusta III, Biała otrzymała tzw. „wielki przywilej miejski”, na podstawie którego zostały założone pierwsze cechy rzemieślnicze.
Od początku rozwojowi Białej towarzyszyły silne zatargi wyznaniowe między katolikami, wzmocnionymi przez prowadzone tu od 1708 misje jezuitów krakowskich, a protestantami, którzy mimo otrzymania w 1730 i 1757 przywilejów, utracili liczebną przewagę.
Inną bolączką miasta w połowie XVIII w. były spory ze starostami lipnickimi i ich plenipotentami, którzy dbali o własną jurydykę (obszar wokół dworu starostów lipnickich), która została zasiedlona głównie przez ludność żydowską. Jurydyka ta została w 1760 wcielona przez starostę Alojzego Fryderyka von Brühla w granice miasta. Brühl przyznał również miastu w 1765 intratne prawo propinacji.
W 1765 weszło również w życie prawo „de non tolerandis Judaeis”, w wyniku czego całkowicie wygnano żydów z całego obszaru starostwa lipnickiego. Obowiązywało ono do 1848, jednak ludność żydowska zaczęła się na powrót osiedlać już po roku 1800[3].
W historii Polski Biała zaznaczyła się epizodem z okresu konfederacji barskiej (1768–1772). W jej ratuszu odbył się 31 października 1769 zjazd marszałków i konsyliarzy, na którym podpisano akt utworzenia Generalnej Rady Stanów Skonfederowanych (tzw. „Generalności”), czyli naczelnej władzy konfederackiej. Generalność przebywała w Białej (a częściowo również w Bielsku) do marca 1770 oraz w okresie kwietnia–sierpnia 1771. Tu zainstalowała się kasa Generalności, intendentura oraz stały garnizon konfederatów, wydawano również jej manifesty. W Białej gościło wielu przywódców i partyzantów, m.in. twórca konfederacji barskiej – biskup kamieniecki Adam Krasiński, Michał Ogiński, Józef Wybicki, Stanisław Trembecki czy Kazimierz Pułaski. Z tego powodu wzrosła zamożność miasta, które kilkakrotnie było atakowane przez wojska rosyjskie. O ile w czerwcu 1771 obronił ją Mikołaj Walewski, to w kwietniu 1772 została zdobyta i obrabowana. Niektórzy uczestnicy zrywu osiedlili się w Białej i Bielsku, zostając potem fabrykantami[3].
Już przed pierwszym rozbiorem Polski Biała stała się najzamożniejszym i najsilniejszym ośrodkiem sukienniczym i płócienniczym w zachodniej Małopolsce (pierwsze manufaktury powstały w 1766). Ponadto słynęła z tranzytu i uboju wołów ruskich wysyłanych do krajów cesarskich oraz na dużą skalę przemytu soli wielickiej, tytoniu i broni na Śląsk i Morawy[3].
W czasach austriackich
W wyniku pierwszego rozbioru Polski (1772), licząca 2 tysiące mieszkańców, Biała znalazła się w granicach Imperium Habsburgów (Austrii), wchodząc w skład nowej jego prowincji – Galicji.
Po rozszerzeniu granic państwa austriackiego o Galicję cesarz Józef II nakazał zbudowanie w niej nowoczesnych dróg. Rdzeniem tej nowej sieci drogowej stała się trasa Wiedeń-Lwów przebiegająca m.in. przez Bielsko i Białą. Droga ta, zwana „traktem cesarskim” lub oficjalnie „główną wiedeńską drogą handlową”, została ostatecznie otwarta 1 maja 1785. Jej częścią stała się droga Krakowska, przemianowana na Wiener Straße (ob. ul. 11 Listopada). Wraz z budową „traktu cesarskiego” wytyczono Nowy Rynek, czyli obecny Plac Wolności. Nieco wcześniej, bo od 1773 na trasie z Bielska do Lwowa (przez Białą) funkcjonowała poczta konna, a od 1775 kursowały dyliżanse. W 1784 zniesiono granicę celną między Galicją a Śląskiem Austriackim na rzece Białej, dzięki czemu zacieśniły się więzy gospodarcze i społeczne łączące Białą i Bielsko. W 1820 zbudowano tzw. „drugą szosę cesarską” łączącą Białą z Żywcem i Nowym Sączem. Jej pozostałością jest dzisiejsza ul. Żywiecka.
W 1782 po ogłoszeniu przez Józefa II patentu tolerancyjnego dla ewangelików powstała w Białej parafia ewangelicka. W 1789 powstała tu również parafia katolicka.
W 1789 Biała stała się wolnym miastem cesarskim z ustanowionym magistratem pierwszej klasy, zgodnie z przepisami dekretu gubernialnego. Dziesięć lat później nastąpiło ostateczne rozdzielenie, rozgraniczenie i uniezależnienie miasta od dominium lipnickiego. Jednak jeszcze do początku XX w. z Lipnikiem toczono spory o granice zakreślające zbyt mały obszar dla rozrastającej się Białej, gdyż powołana w 1785 komisja jako górną granicę ustaliła zaledwie 500 domów, a także nie zgodziła się na wykup dóbr dawnego starostwa lipnickiego przez miasto[6].
Na początku XIX w. dotychczas wiodąca wytwórczość – sukiennictwo – przeobraziła się w przemysł fabryczny. Pierwsza fabryka w Białej powstała w 1810 – założył ją Joachim Adler. Tutejsza industrializacja pozostawała w ścisłej łączności z procesami dziejącymi się w Bielsku i, podobnie jak na drugim brzegu rzeki, wiązała się z przybyciem dużej ilości przedsiębiorców, głównie pochodzenia niemieckiego i żydowskiego. Największym zakładem, powstałym w pierwszej połowie XIX w., była fabryka sukna Sternickel & Gülcher stanowiąca filię fabryki w Eupen (Belgia). Ze względu na niewielką powierzchnię Białej wiele fabryk lokowało się w sąsiednim Lipniku, dlatego też przyległa do granic Białej część wsi szybko się zurbanizowała[6]. Słynne były w tamtym okresie również bialskie jarmarki wełny.
W latach 1820-1850 Biała, wraz z obszarem d. księstwa oświęcimskiego, była wyłączona z Galicji i wcielona do Śląska Austriackiego, stanowiącego część Związku Niemieckiego.
W 1842 miasto stało się siedzibą dekanatu. Znaczenie miasta wzrosło po 1855, kiedy stało się siedzibą powiatu bialskiego. Stanowił on część obwodu wadowickiego. W 1867 przeprowadzono kolejną reformę administracji: w miejsce dotychczasowych 176 powiatów i 17 obwodów wprowadzono 74 powiaty polityczne. Jednym z nich był nowy powiat bialski z siedzibą starostwa w Białej. Składał się z dawnych powiatów: bialskiego, kęckiego i oświęcimskiego (do 1910), stanowiących teraz obwody sądowe[6]. Biała była wówczas jednym z nielicznych ośrodków przemysłowo-handlowych zacofanej gospodarczo Galicji, a także najważniejszym po Brodach punktem galicyjskiego handlu przewozowego. Do 1870 Biała była również miastem garnizonowym – stacjonował tu austriacki 56 pp. Rok później obszar miasta powiększył się, kosztem Lipnika, o przysiółek Zabawa (dzisiejsza dzielnica Obszary).
Bogacące się miasto rozbudowywało się według wzorca bielskiego, wznosząc na przełomie XIX i XX w. szereg okazałych budynków użyteczności publicznej z neorenesansowym gmachem ratusza na czele. Wraz z zabudowaniami przemysłowymi powstawały również wille przemysłowców i mieszczańskie kamienice, a w 1871 Związek Przemysłowców Bielska-Białej i Okolic zorganizował w obu miastach wielką wystawę przemysłową, będącą świadectwem błyskawicznego uprzemysłowienia obu miast[6]. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich tak opisuje Białą:
(...) Biała należy do najokazalszych miast w Galicyi, ma piękne place, regularne ulice, wspaniale budowane domy i oświetlenie gazowe. Ludność, w znacznej części zniemczona, jest bardzo zamożna i nie trudno znaleźć tu znaczne majątki. (...) Pod względem przemysłu i handlu stoi Biała na pierwszem miejscu w Galicyi. Istnieją tutaj następujące zakłady przemysłowe: warsztaty tkackie, rafinerya spirytusu, cegielnia, młyn parowy, fabryka krochmalu, fabryka machin, fabryka zapałek, fabryka chemikaliów i kilka fabryk sukna. Kasa zaliczkowa robi znaczne obroty pieniężne. (...)
Na przełomie XIX i XX wieku oba miasta pod wieloma względami stanowiły już jedną całość. Przede wszystkim była to jedność pod względem gospodarczym oraz społeczno-kulturalnym. Wiele towarzystw i organizacji w swoich nazwach miało przymiotnik „bielsko-bialski”, a w licznych publikacjach coraz częściej pojawiało się określenie „Bielsko-Biała”[11]. Mimo to Biała nie osiągnęła ani wielkości potencjału wytwórczego, ani wyglądu wielkomiejskiego Bielska, wyraźnie pozostając w jego cieniu. Przegrała również na jego rzecz rywalizację na polu szkolnictwa – założona tu w 1849 Szkoła Realna została w 1874 przeniesiona do Bielska.
W 1888 Biała uzyskała połączenie kolejowe z Bielskiem i Krakowem przez Kalwarię. Linia biegnąca przez miasto była częścią Kolei Miast Śląskich i Galicyjskich.
Po 1869, kiedy wprowadzono w Galicji autonomię i polski język urzędowy, rozgorzał polsko-niemiecki konflikt narodowościowy. Zdominowane przez niemiecką burżuazję władze miejskie usiłowały oderwać Białą od Galicji i wcielić ją do Śląska Austriackiego. W 1879 wystosowano w tej sprawie petycję do Wiednia[3]. W roku 1889, po wprowadzeniu nowej ustawy samorządowej dającej gminom prawo wyboru języka urzędowego, bialska rada miejska zdecydowała się na język niemiecki i wprowadziła wyłącznie niemieckie nazewnictwo ulic, zamiast dotychczasowej dwujęzyczności.
Jednocześnie rozwinął się polski ruch narodowy, którego twórcami była napływowa grupa urzędników i księży, m.in. dr Edward Stiasny i ks. Stefan Kossecki. W 1873 powstała „Czytelnia Polska”, która zajmowała się propagacją kultury polskiej oraz krzewieniem polskiej świadomości narodowej wśród miejscowej ludności. Wokół niej skupiła się grupa działaczy, którzy dzięki pomocy Towarzystwa Szkoły Ludowej, a także osobistym zaangażowaniu poety Adama Asnyka, powołali polskie szkoły – w 1898 ludową, a w 1908 gimnazjum. Ruch polski nabrał rozmachu wraz z pojawieniem się w Białej ks. Stanisława Stojałowskiego i jego stronnictwa. Kolportował on i wydawał pisma polskie, wspierał zakładanie dalszych placówek oświatowych, a także tworzył nowe ośrodki życia społecznego, m.in. oddział „Sokoła” (1900), „Towarzystwo Domu Robotniczego” (1891) i „Spółkę ochrony i pomocy narodowej” (1902).
Po 1848 (zniesienie prawa „de non tolerandis Judeis”) w Białej na powrót zaczęła się osiedlać ludność żydowska, która w 1910 stanowiła już 15% całej społeczności bialskiej. Żydzi opanowali całkowicie wielki handel spedycyjny oraz przemysł spożywczy. W 1870 utworzono tu Izraelicką Gminę Wyznaniową Lipnik-Biała, która podobnie jak bielska przybrała charakter „postępowy” – próby przeszczepienia do Białej ruchu chasydzkiego, dominującego w całej Galicji nie powiodły się[3].
Spięciom narodowościowym towarzyszyły liczne konflikty socjalne, głównie w przemyśle. 23 kwietnia 1890 od salw żandarmerii padło w Białej 11 uczestników demonstracji robotniczej, która przerodziła się w zamieszki antysemickie. W tym samym roku, w dniach 1–4 maja doszło w Białej do strajku powszechnego robotników poprowadzonego przez socjalistów, pierwszego tak dużego wystąpienia w Galicji. Z racji tych wydarzeń Biała urosła do rangi kolebki ruchu socjalistycznego w tej austriackiej prowincji. Następne wielkie akcje strajkowe wystąpiły w latach 1905-1906 i 1912. Duże wpływy w mieście posiadała Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego.
Według danych ze spisu ludności 1900[48] Białą zamieszkiwało 8257 osób, spośród których 76,85% (6345) posługiwało się w domu językiem niemieckim, 20,57% (1699) polskim, 0,09% (8) innym. Pod względem wyznaniowym dominowali katolicy, stanowiący 73,01% ludności (6029), drugim wyznaniem był luteranizm (13,41% – 1108), a trzecim judaizm (13,17% – 1088); innego wyznania były 32 osoby (0,38%).
W latach 1914-1915, w czasie ofensywy rosyjskiej, ewakuowano do Białej ze Lwowa wiele centralnych instytucji galicyjskich: Namiestnictwo (ulokowane w ratuszu miejskim), Krajową Dyrekcję Skarbu, Dyrekcję Poczt oraz Radę Szkolną Krajową[49]. Do miasta napłynęli liczni uchodźcy z objętych walkami terenów na wschodzie, a także ewakuowanego Krakowa. Przeludnienie doprowadziło w czerwcu 1916 r. do wydania zakazu osiedlania się w Białej i powiecie[50].
W roku 1916, po ogłoszeniu aktu 5 listopada i deklaracji poszerzenia samorządności Galicji, po raz drugi podniesiono kwestię przyłączenia Białej oraz sąsiednich niemieckojęzycznych wsi (Lipnik, Hałcnów, Wilamowice) do Śląska Austriackiego. Część środowisk niemieckich wysuwała nawet dalej idący postulat przyłączenia całego dawnego księstwa oświęcimskiego i zatorskiego. Koncepcje te nie wyszły jednak poza dyskurs polityczno-publicystyczny[30].
W latach 1918-1950
Od 1916 Biała stała się widownią licznych strajków w przemyśle włókienniczym (upadającym z powodu braku surowca), a także rozruchów głodowo-zaopatrzeniowych, które przeciągnęły się na okres powojenny (do 1919). Jednocześnie wśród miejscowej ludności, zarówno polskiej jak i niemieckiej, narastały powoli, nastroje nieprzychylne monarchii, czego dowodem był udział Białej w strajku generalnym w lutym 1918 r. związanym z decyzjami traktatu brzeskiego[3].
1 listopada 1918 zorganizowano w Białej Powiatowy Komitet Wykonawczy Polskiej Komisji Likwidacyjnej na czele z dr Antonim Mikulskim. Udało mu się szybko przejąć władzę w powiecie, napotkał natomiast na opór ze strony niemieckich władz miejskich wciąż upatrujących przyszłości po śląskiej stronie rzeki i liczących na Republikę Niemieckiej Austrii. Burmistrz Maximilian Schmeja odmówił złożenia przysięgi na wierność Polsce, doszło do tego dopiero 13 listopada po wkroczeniu oddziałów wojskowych gen. Franciszka Aleksandrowicza[30].
Według danych ze spisu ludności 1921[33] Białą zamieszkiwało 7746 osób, spośród których 59,63% (4619) zadeklarowało narodowość polską, 27,54% (2134) niemiecką, 11,78% (913) żydowską, a 1,03% (80) inną (m.in. czeską 24 osoby i ukraińską 17 osób). Pod względem wyznaniowym dominowali katolicy, stanowiący 72,64% bialan (5627), drugim wyznaniem był judaizm (17,59% – 1363), a trzecim luteranizm (9,24% – 716); innego wyznania lub bezwyznaniowcami było 40 osób (0,5%).
W II Rzeczypospolitej Biała weszła w skład województwa krakowskiego, zmieniając w 1926 nazwę na „Biała Krakowska”. Wtedy też podjęto pierwsze, nieudane, próby połączenia ze śląskim Bielskiem. W 1925 w granice miasta włączono gminę Lipnik, przez co powstała tzw. „wielka Biała”.
Władza w 1919 przeszła w ręce Polaków, którzy przejęli połowę miejsc w radzie miejskiej oraz obejmowali stanowiska burmistrzów i zarządców komisarycznych. W latach 20. rządziła miastem centroprawica polska, a w latach 30. sanacja z niektórymi kołami prawicy polskiej. Duży wpływ na politykę miejską zachowali jednak socjaliści polscy i niemieccy.
Po 1918 prowadzono intensywną akcję polonizacyjną. Usunięto niemieckie napisy i zlikwidowano niemieckie szkolnictwo, a także wprowadzono w 1925 wyłącznie polski język urzędowy. Odsetek ludności narodowości polskiej stopniowo rósł. Pojawił się także polski kapitał przemysłowy i kupiecki oraz duża grupa polskiej inteligencji. Niemniej do II wojny światowej Niemcy i Żydzi zachowali przewagę w życiu gospodarczym miasta, zwłaszcza w przemyśle (98% fabryk, 90% sklepów i 70% zakładów rzemieślniczych)[3].
Rozwój Białej w okresie międzywojennym nie osiągnął z przyczyn finansowych, pomijając przesłanki polityczne, dynamiki rozwoju sąsiedniego Bielska. Zabrakło dużych inwestycji miejskich, których nie mogła zrekompensować budowa dzielnicy willowej wzdłuż ul. Żywieckiej (1927-1939), uruchomienie miejskiej komunikacji autobusowej czy budowa kilku gmachów użyteczności publicznej. Dlatego Biała Krakowska nie dorównywała nowoczesnością i poziomem stopy życiowej mieszkańców sąsiedniego miasta, zachowując wygląd raczej typowy dla Małopolski.
26 października Biała została włączona w skład sąsiedniego Bielska. Po raz pierwszy w historii oba miasta stanowiły jeden, spójny organizm administracyjny. W czasie II wojny światowej na terenie „wschodniego Bielska” (Bielitz-Ost), ze względu na korzystniejsze niż po przeciwnej stronie rzeki Białej warunki narodowościowe, znajdowały się główne lokale konspiracyjne polskich organizacji podziemnych. 29 maja 1944 r. w lokalu okręgowej organizacji Polskiej Partii Robotniczej, przy u. Nad Niwką, hitlerowcy osaczyli dowódcę obwodu Armii Ludowej Leona Laska (ps. „Mały” lub „Twardy”). W wyniku walki zginął Lasek i jeden gestapowiec. 23 sierpnia 1944 r. odbyła się akcja oddziału Armii Ludowej pod dowództwem Józefa Farugi (ps. „Granat”) na koszary wojskowe. Zabrane zostały duże ilości uzbrojenia[51]. Miasto zostało zajęte przez Armię Czerwoną w dniach 8-10 lutego 1945, co zostało poprzedzone krwawymi bitwami z armią niemiecką na wschodnich przedmieściach (Lipnik Górny, Hałcnów).
Nowa władza „ludowa” tworzyła się jeszcze, gdy miasta były w rękach niemieckich. 13 lutego 1945 do Białej Krakowskiej (jeszcze wtedy część Bielska) dotarła ekipa polityczno-administracyjna z Krakowa, posuwająca się równocześnie z frontem od 1 lutego. Przewodził jej mianowany starostą powiatu bialskiego Bogusław Hojnacki oraz szef Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego Włodzimierz Jóźwiak[44]. 12 czerwca 1945 miasta, które powróciły w granice Polski, rozdzielono.
Wraz z przejęciem miasta przez władze polskie nasilił się, podobnie jak w Bielsku, terror NKWD i UB, a w sąsiednich Mikuszowicach powstał obóz NKWD przeznaczony dla bielskich Niemców.
W tym samym czasie rozpoczęły działalność małe oddziały poakowskie identyfikowane z ruchem oporu AK (Komorowice, Mikuszowice, Hałcnów), jednak wielu żołnierzy wyjechało już na wiosnę 1945. Ich miejsce zajęły Narodowe Siły Zbrojne, których aktywność szczególnie nasiliła się w roku 1946 i polegała przede wszystkim na morderstwach i pobiciach działaczy PPR. Najintensywniej działał oddział Henryka Flame, ps. „Bartek”. W tym samym roku odbył się pierwszy proces żołnierzy NSZ, których działalność w Bielsku i Białej Krakowskiej zakończyła się w 1948.
27 lipca 1946 rozpoczęła się akcja wysiedleńcza ludności niemieckiej. Niemniej wiele osób uciekło z miasta jeszcze w 1945. wraz z wycofującym się Wehrmachtem oraz tuż po „wyzwoleniu”. Po 700 latach przestała istnieć bielsko-bialska wyspa językowa, zanikła również społeczność posługująca się germańskim, lecz odmiennym od mowy innych okolicznych Niemców, językiem hałcnowskim. Również w 1946 wszystkie zakłady przemysłowe zostały upaństwowione.
Upór władz krakowskich[3] spowodował, że do połączenia z Bielskiem w 1951 Biała pozostawała w województwie krakowskim.
Bielsko-Biała
Okres PRL
1 stycznia[52] 1951 Bielsko i Białą Krakowską połączono w jeden organizm o nazwie „Bielsko-Biała”, co zdynamizowało jego rozwój przemysłowy. Po długich sporach i dyskusjach zdecydowano się, liczące 55 tys. mieszkańców, miasto włączyć w skład województwa katowickiego[53].
.jpg)
Wraz z gwałtownym rozwojem przemysłu i wzrostem liczby ludności zaistniała potrzeba budowy osiedli mieszkaniowych. Pierwsze z nich – ZOR I (ZOR = Zakładowe Osiedle Robotnicze), obecnie Żeromskiego – powstało w 1949 w sąsiedztwie dworca autobusowego. Przez kolejne 20 lat powstało ich jeszcze sześć, z czego pięć wzdłuż powstałej w 1950 linii tramwajowej nr 2 (ul. Piastowska). ZOR III, dzisiejsze osiedle Grunwaldzkie, to wyraźny przykład architektury i urbanistyki socrealizmu.
W 1947 powstało Studio Filmów Rysunkowych, które wyprodukowało słynne polskie kreskówki, takie jak Bolek i Lolek (1963-1986) czy Reksio (1967-1990), oraz Teatr Lalek Banialuka, który od 1969 jest organizatorem Międzynarodowego Festiwalu Sztuki Lalkarskiej. W 1957 powstało Towarzystwo Miłośników Ziemi Bielsko-Bialskiej, rok później Dom Kultury Włókniarzy (placówka kulturalna przemysłu lekkiego), a w 1960 w miejscu zburzonej w czasie wojny synagogi wzniesiono Pawilon Plastyków, stanowiący od 1975 siedzibę Galerii Bielskiej BWA. W okresie PRL-u zostały też zainicjowane, istniejące do dziś, festiwale i inne przedsięwzięcia, jak Tydzień Kultury Beskidzkiej czy Bielska Jesień. Od 1956 wydawano Kronikę Beskidzką – do 1989 organ PZPR. Znaczący wpływ na rozwój kultury w Bielsku-Białej miała istniejąca w latach 1961–1993 „Grupa Beskid” (należeli do niej Ignacy Bieniek, Jan Grabowski, Kazimierz Kopczyński, Michał Kwaśny, Jan Zipper i Zenobiusz Zwolski). Likwidacji uległy natomiast Czytelnia Polska (w 1950) i Dom Polski (w 1952).
W 1945 został powołany w Bielsku Komitet Żydowski, który miał za zadanie rejestrować powracających Żydów. W kwietniu zarejestrował on 261 osób pochodzenia żydowskiego, do końca roku liczba ta wzrosła do 1589. W roku 1950 zarejestrowanych było 3366 osób, w większości zamieszkałych przed II wojną światową w Bielsku, Białej i okolicach. Żydzi przystąpili do organizacji życia w nowych warunkach i jeszcze w 1945 powołano Zrzeszenie Religijne, przekształcone w roku następnym w Kongregację Wyznania Mojżeszowego, w 1993 w oddział bielsko-bialski gminy katowickiej, a w 1995 w samodzielną Gminę Wyznaniową Żydowską, dysponującą domem modlitwy przy ul. 3 Maja. Na jej czele stali m.in.: Markowicz, Kellermann, Franciszek Edelmann, Maksymilian Metzendorf, Aleksander Szrajber, a obecnie Dorota Wiewióra. W roku 1950 powołano do życia Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, które prowadziło kursy ideologiczne, zajęcia kulturalne, kursy szycia i gospodarstwa domowego. Utworzone zostały także: Organizacja Rozwoju Twórczości (ORT) oraz Towarzystwo Ochrony Zdrowia (TOZ). Sytuację i liczebność bielskiej społeczności żydowskiej nadszarpnęły wydarzenia Marca 1968: o ile w 1956 liczba Żydów wynosiła 456, to obecnie w gminie wyznaniowej zrzeszonych jest zaledwie 50 osób[54].
W styczniu 1956 w Bielsku-Białej odbyły się Międzynarodowe Mistrzostwa Polski w saneczkarstwie, a w 1978 faza grupowa Mistrzostw Europy U-18 w piłce nożnej. W tamtym okresie bielscy sportowcy osiągali duże sukcesy: bokserzy BBTS Bielsko-Biała Zenon Stefaniuk i Zbigniew Pietrzykowski wzięli udział w Igrzyskach Olimpijskich Melbourne 1956, narciarz zjazdowy Jan Płonka i skoczek narciarski Jakub Węgrzynkiewicz wystąpili w VI Zimowych Igrzyskach Olimpijskich 1952, a sekcja piłkarska BKS Stal była jedną z najlepszych drużyn II ligi[55]. Wśród inwestycji w dziedzinie sportu największą była rozbudowa Stadionu Miejskiego w 1954.
Niewykorzystany pozostawał potencjał turystyczny. Zabytki zaniedbywano, a Stare Miasto popadło w całkowitą ruinę. Jedynymi inwestycjami w tej dziedzinie na przestrzeni 40 lat było wybudowanie kolei linowej na Szyndzielnię w 1953 oraz utworzenie Muzeum Techniki i Włókiennictwa w 1979. Podobna sytuacja dotyczyła ochrony przyrody – utworzono tylko w 1953 rezerwat Stok Szyndzielni.
Począwszy od 1945 komunistyczne władze, korzystając z faktu iż większość przedwojennych przemysłowców i środowisk inteligenckich (głównie pochodzenia niemieckiego bądź żydowskiego) z różnych przyczyn opuściła miasto, usiłowały uczynić z Bielska-Białej „czysto proletariacki” ośrodek[3], o czym może świadczyć fakt postawienia dwóch „pomników wdzięczności”, pierwotne usytuowanie cmentarza żołnierzy radzieckich na placu przed kościołem św. Mikołaja, a także nazewnictwo ulic: Lenina[56], Koniewa[57], Greczki[58], Armii Czerwonej[59], Dzierżyńskiego[60] – to tylko niektóre nazwy głównych arterii. Sytuację tę próbowano zmienić dopiero w 1981, kiedy opracowano „Projekt rewaloryzacji i porządkowania nazewnictwa ulic i placów Bielska-Białej”, który ostatecznie nie wszedł w życie.
W okresie PRL-u Bielsko-Biała wzbogaciło się, oprócz osiedli mieszkaniowych, o liczne obiekty użyteczności publicznej, takie jak gmach Miejskiej Biblioteki Publicznej, budynek dworca autobusowego dla istniejącego od 1952 PKS Bielsko-Biała, Pawilon Plastyków, Urząd Wojewódzki czy największy wtedy w Polsce[61] dom towarowy Klimczok. W 1960 powstała Elektrociepłownia Bielsko-Biała, która zastąpiła od dawna niewystarczającą elektrownię z 1893 na Żywieckim Przedmieściu. Zbudowano także kilka nowych modernistycznych kościołów. W 1969 powołano do życia filię Politechniki Łódzkiej. Mimo że już od początku XIX wieku Bielsko-Biała było znaczącym ośrodkiem przemysłu, to filia politechniki była pierwszą uczelnią w mieście.
Nowego charakteru miasto nabrało w 1971, kiedy rozpoczęto budowę Fabryki Samochodów Małolitrażowych (FSM). Gigantyczny zakład powstał z przekształcenia WSM Bielsko[62] (powstała w 1956), do którego włączono liczne zakłady z całego Podbeskidzia. W ciągu 20 lat działalności FSM wyprodukował kilka milionów sztuk samochodów, w tym słynnego Polskiego Fiata 126p („Maluch”). W 1991 zakład został przejęty przez koncern Fiat, a na jego bazie powstała spółka Fiat Auto Poland, która do dziś produkuje samochody oraz podzespoły samochodowe w Bielsku-Białej i Tychach. Zakłady FSM były jednym z głównych czynników stymulujących gwałtowny napływ do miasta ludności z różnych regionów Polski: w latach 1971-1980 liczba mieszkańców wzrosła ze 107 do 163 tysięcy. Innym czynnikiem, który przyczynił się do tego wzrostu było również przyłączanie do miasta kolejnych podmiejskich gmin: Kamienicy i Mikuszowic w 1968, Straconki w 1973, a także Komorowic, Hałcnowa, Starego Bielska i Wapienicy w 1977.
W tym okresie podjęto się wielkich inwestycji drogowych. Powstała droga szybkiego ruchu Katowice – Bielsko-Biała – Cieszyn (tzw. gierkówka), czyli dzisiejsza ul. Warszawska oraz Bohaterów Monte Cassino, wybudowano drogę łączącą Straconkę z Międzybrodziem Bialskim przez przełęcz Przegibek, całkowicie zakryto koryto Niwki, tworząc równoległą do ul. 11 Listopada ul. Stojałowskiego[63], wybudowano obecną ul. Lwowską pełniąca funkcję wschodniej obwodnicy śródmieścia, a także przebudowano główny trakt łączący Bielsko-Białą ze Szczyrkiem (obecne ul. 3 Maja, Zamkowa, Partyzantów i Bystrzańska). Z tą ostatnią inwestycją wiązały się znaczne wyburzenia historycznej zabudowy w ciągu ul. Partyzantów i Zamkowej (m.in. Bazary Zamkowe), przez co są dziś szeroko krytykowane, a ówczesnego prezydenta miasta Antoniego Kobielę (1972–1977) określa się nieraz niechlubnym mianem Antek Burzyciel. Główne prace związane z wielką przebudową układu komunikacyjnego trwały w latach 1972–1974[64]. W 1971 zlikwidowano sieć tramwajową, decydując się na rozbudowę komunikację miejską w oparciu wyłącznie o autobusy. Lata 70. i 80. to również czas budowy wielkich blokowisk. Powstały wtedy m.in. Złote Łany, Karpackie, Wojska Polskiego czy Beskidzkie – wszystkie zamieszkiwane przez kilkanaście tysięcy osób.
Do najważniejszych wydarzeń w powojennej historii miasta należy utworzenie województwa bielskiego w 1975. Objęło ono polską część Śląska Cieszyńskiego i część Małopolski (Żywiec, Wadowice, Oświęcim, Sucha Beskidzka). Było jednym z najmniejszych, a zarazem najlepiej rozwiniętych gospodarczo województw w Polsce[65].
Największym zrywem antykomunistycznym w historii miasta był dziesięciodniowy strajk generalny NSZZ Solidarność Regionu Podbeskidzie w 1981. Był to największy, czysto polityczny, zakończony sukcesem, strajk Solidarności. Wybuchł 26 stycznia 1981 w zakładzie tkackim „Bewelana” i bardzo szybko rozszerzył się na całe województwo bielskie. Konflikt między strajkującymi a władzami był na tyle poważny, że w Bielsku-Białej pojawili się liderzy związkowi: Lech Wałęsa, Andrzej Gwiazda i Stanisław Wądołowski, a także doradcy Solidarności Tadeusz Mazowiecki i Bronisław Geremek. Mediatorem stał się również Kościół katolicki – prymas Stefan Wyszyński skierował do Bielska-Białej sekretarza Episkopatu Polski, bp Bronisława Dąbrowskiego, oraz biskupów katowickich, Janusza Zimniaka i Czesława Domina. Podpisanie porozumienia nastąpiło po dziesięciu dobach, rankiem 6 lutego 1981. Strajk zakończył się ustąpieniem skompromitowanych władz miejskich – prezydenta miasta, sekretarzy partyjnych, komendanta milicji oraz wojewody bielskiego i jego zastępcy[66]. Nowym prezydentem został bezpartyjny Jacek Krywult. Umożliwiło to nawiązanie bliższych kontaktów między władzami a Solidarnością, a także wprowadzenie licznych reform na szczeblu lokalnym, jak chociażby „Projekt rewaloryzacji i porządkowania nazewnictwa ulic i placów Bielska-Białej”, zostały one jednak w zdecydowanej większości uniemożliwione przez władze centralne.
Podbeskidzka Solidarność wydawała od grudnia 1980 do wybuchu stanu wojennego gazetkę związkową. Następnie na początku marca zaczęła wychodzić „Solidarność Podbeskidzia”, której redaktorem naczelnym od maja 1983 została Grażyna Staniszewska. W grudniu 1983 aresztowano ponad 100 osób związanych z pismem, a nowa „Solidarność Podbeskidzia” pojawiła się w kwietniu 1984 r. Jej ostatni numer wyszedł we wrześniu 1989, kiedy przekształcono ją w tygodnik społeczno-polityczny „Gazeta Prowincjonalna”[67].
Okres III Rzeczypospolitej
Zmiany systemowe jakie zaszły w 1989, zwycięstwo opozycji w wyborach i powołanie rządu Tadeusza Mazowieckiego przyczyniły się do wielu zmian w administracji, zostały powołane nowe organizacje i stowarzyszenia, głównie kombatanckie, natomiast istniejące starały się dostosować do nowych warunków. 11 listopada na placu Wolności po raz pierwszy od 1938 odbył się, zorganizowany przez KPN, wiec z okazji Święta Niepodległości[68]. Przemiany ustrojowe w latach 90. pozwoliły na zrealizowanie, planowanej od 1981, zmiany nazewnictwa ulic i placów w mieście, przywracając im historyczne nazwy. Organem odpowiedzialnym za te zmiany był powołany w 1989 Zespół Roboczy Nazewnictwa Ulic, Placów i Osiedli. Wraz ze zmianą nazw ulic przystąpiono do wyburzania starych i odsłaniania nowych pomników. W lutym 1990 jako jedno z pierwszych usunięto popiersie Pawła Findera, potem oba Pomniki Wdzięczności Armii Radzieckiej (na pl. Ratuszowym i koło obecnej katedry św. Mikołaja[69]).
Przełomowy rok 1989 miał być początkiem końca bielskiego przemysłu. W pierwszej połowie lat 90. wiele zakładów upadło, a te, które przetrwały transformację wolnorynkową zostały sprywatyzowane, co często również kończyło się zwalnianiem pracowników i zmniejszeniem produkcji[8].
Sytuacja istotnie zmieniła się jednak po roku 2000 – miasto ponownie weszło na drogę pomyślnego rozwoju ekonomicznego. Miejsce zlikwidowanych fabryk włókienniczych zajęły nowoczesne zakłady przemysłu elektromaszynowego, chemicznego i w mniejszym stopniu samochodowego (głównie Fiat Auto Poland powstały w 1991 r. z przekształcenia FSM), a popadające w ruinę budynki pofabryczne najczęściej przekształcono w obiekty handlowe i biurowe. W 2000 w Bielsku-Białej utworzono podstrefę Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej obejmującą cztery obszary na terenie miasta. W 2005 w północnej Wapienicy, w sąsiedztwie jednego z obszarów KSSE, utworzono Park Przemysłowy i Usługowy, w którym znalazł się Beskidzki Inkubator Technologiczny (centrum konferencyjne, biura, ośrodek szkoleniowy)[70] oraz kilka zakładów należących do światowych koncernów: Hutchinson i Eaton Automotive. Ważnym wydarzeniem w najnowszej historii była też budowa w latach 2006–2008 w podbielskim Kaniowie Parku Technologicznego Przemysłu Lotniczego, składającego się z lotniska Kaniów, hangarów, stacji paliw, a także hal produkcyjnych, w których produkowane są szybowce, awionetki i samoloty ultralekkie[71].
W 1997 powstał w Bielsku-Białej pierwszy sklep wielkopowierzchniowy – Makro Cash and Carry, a cztery lata później pierwsze centrum handlowe – Sarni Stok. W latach 1997-2015 powstało w sumie pięć centrów handlowych i sześć samodzielnych hipermarketów. Również w 1997 swoją działalność rozpoczęła Beskidzka Giełda Towarowa. W latach 2001-2009 na poprzemysłowych terenach w centrum miasta, nad rzeką Białą, zbudowano w dwóch etapach centrum handlowo-rozrywkowo-usługowo Galeria Sfera o powierzchni 132 tys. m²[72], które wraz z SDH Klimczok, domem towarowym Wokulski oraz przekształconym również na takie cele zespołem pofabrycznym Finex w rejonie ul. Mostowej i Cyniarskiej, tworzy kompleks handlowy zajmujący łącznie (wraz z infrastrukturą parkingową) ponad 8,7 ha. Tak wielka ilość skomasowanej sieciowej powierzchni handlowej w sercu miasta bardzo negatywnie wpłynęła na drobny śródmiejski handel, w tym pobliską ulicę 11 Listopada – tradycyjny deptak, powszechnie określany jako „wymierający”, pełen lokali do wynajęcia[73][74].
W 1991 założono Kolegium Nauczycielskie w Bielsku-Białej – pierwszą publiczną szkołę wyższą w mieście[75]. W 1993 powstała Bielska Szkoła Biznesu, przekształcona trzy lata później w Bielską Wyższą Szkołę Biznesu i Informatyki im. J. Tyszkiewicza. BSB była pierwszą prywatną uczelnią w Bielsku-Białej. 1 października 2001 dotychczasową filię Politechniki Łódzkiej przekształcono w Akademię Techniczno-Humanistyczną.
25 marca 1992 bullą Totus Tuus Poloniae Populus Jan Paweł II ustanowił diecezję bielsko-żywiecką. Jej katedrą został kościół św. Mikołaja w Bielsku-Białej. Trzy lata później, 22 maja 1995, podczas pielgrzymki do Polski i Czech papież odwiedził Bielsko-Białą, a także Żywiec i Skoczów.
Aktywną działalność na terenie miasta i regionu w latach 90. rozpoczęły organizacje ekologiczne. Należą do nich: Klub Gaja, a także Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot. Działania ekologów doprowadziły m.in. do stworzenia Parku Ekologicznego „Dolina Wapienicy” w 1990 i wydania w 1995 zakazu wjazdu cyrków z tresurą dzikich zwierząt na teren miasta[76]. Duże kontrowersje wywołał w latach 2006–2009 konflikt między Gają a władzami miejskimi w sprawie zagospodarowanie stoków Szyndzielni[77][78][79].
Mimo że Bielsko-Biała było miastem garnizonowym od XIX w. (zob. garnizon Bielsko-Biała), to na całkowite usamodzielnienie bielskiej jednostki trzeba było czekać do 1994 r. Wtedy otrzymała sztandar i nazwę 18 Bielski Batalion Desantowo-Szturmowy im. Kpt. Ignacego Gazurka. W 1999 bielski batalion wszedł w skład dywizji szybkiego reagowania NATO, biorąc udział w misjach w Iraku oraz Afganistanie. W 2007 pojawiły się kontrowersje wokół batalionu ze względu na incydent w Nangar Khel (oskarżeni żołnierze pochodzili z bielskiej jednostki)[80].
.jpg)
Począwszy od roku 1995 zrealizowano liczne inwestycje drogowe, spośród których do najważniejszych należą droga ekspresowa S52 (pierwotnie oznaczona jako S1) w kierunku Cieszyna, Śródmiejska Obwodnica Zachodnia (aleja Andersa) oraz obwodnica północno-wschodnia w ciągu drogi ekspresowej S1 (pierwotnie S69); utworzono system miejskiego monitoringu i e-punktów informacji turystycznej; wybudowano wiele nowoczesnych obiektów użyteczności publicznej – m.in. Szpital Wojewódzki, nową komendę miejską Państwowej Straży Pożarnej, nową siedzibę Archiwum Państwowego i halę widowiskowo-sportową w dzielnicy Olszówka (powszechnie określaną mianem hali pod Dębowcem); przebudowano Stadion Miejski; rozpoczęto wdrażanie systemu lokalnego oznakowania (Miejski System Informacji)[81], a także przystąpiono do rewitalizacji Śródmieścia. W ramach tego ostatniego wyremontowano m.in. gmach ratusza, zamek Sułkowskich, Teatr Polski i główny dworzec kolejowy, ale szczególnie ważna jest rozpoczęta przebudową płyty Rynku w 2005 programowa rewitalizacja Starego Miasta – najstarszej, a jednocześnie najbardziej dotąd zaniedbanej i problematycznej socjalnie części historycznego zespołu miejskiego. Inwestycje te, w dużej mierze finansowane ze środków Unii Europejskiej[82], zbiegły się z prezydenturą Bogdana Traczyka (1998-2002) i Jacka Krywulta (2002-2018).
Przemiany te z jednej strony są świadectwem dobrej kondycji ekonomicznej miasta, z drugiej towarzyszą im liczne kontrowersje. Krytykowane jest skupienie się niemal wyłącznie na inwestycjach infrastrukturalnych, w parze z którymi nie idzie równie prężny rozkwit oferty kulturalnej i „życia miejskiego”[83]. Wiele z inwestycji drogowych (jak np. przebudowa ul. PCK będąca realizacją planów z lat 70.) sprzecznych jest z zasadami zrównoważonego transportu, sprzyjając dalszemu rozwojowi motoryzacji (mimo że w 2013 na 1000 mieszkańców przypadało aż 510 samochodów[84]) przy pogarszającej się ofercie komunikacji miejskiej. Poważnym problemem stała się w ostatnich dwóch dekadach suburbanizacja prowadząca do spadku ludności w granicach miasta (ze 184 tys. w 1995 do 171 tys. w 2015), w tym szczególnie w dzielnicach śródmiejskich, oraz starzenia się społeczeństwa[85][86].
W 2002 dokonano nowego podziału administracyjnego miasta, dzieląc je na 30 osiedli stanowiących jednostki pomocnicze gminy. Dwa lata później oficjalnie ustalono wygląd symboli miasta – herbu, flagi, logo oraz hejnału.
W kwietniu 2008 Narodowy Bank Polski wydał okolicznościową monetę z serii 32 historyczne miasta Polski o nominale 2 zł, na rewersie której znalazł się wizerunek bielskiego ratusza. We wrześniu 2009 wyemitowano pierwszy w historii dukat lokalny – białki z wizerunkiem Reksia. Ważnym wydarzeniem sportowym był IX Zimowy Europejski Festiwal Młodzieży „Śląsk-Beskidy 2009”, którego Bielsko-Biała było jednym z gospodarzy. 19 września 2021 po raz pierwszy odbył się w Bielsku-Białej Marsz Równości, w którym wzięło udział około 1500 osób[87].
Po niezwykle trudnym okresie transformacji Bielsko-Biała, zdegradowane w 1998 do roli powiatu grodzkiego w granicach województwa śląskiego, stało się w ciągu kilkunastu lat ważnym w skali kraju ośrodkiem gospodarczym, a w nieco mniejszym stopniu kulturalnym, turystycznym i akademickim, borykającym się jednak z problemami nowego typu, podobnymi do innych polskich miast tej wielkości.
Przypisy
- ↑ Marcin Czyżewski: Bielsko starsze, niż przypuszczano. Gazeta.pl. [dostęp 2009-04-29].
- ↑ Bielsko starsze o 100 lat? Nowe ustalenia archeologów. bielsko.biala.pl. [dostęp 2019-04-17].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa Jerzy Polak: Przewodnik po Bielsku-Białej. Bielsko-Biała: Towarzystwo Miłośników Ziemi Bielsko-Bialskiej, 2000. ISBN 83-9020790-7.
- ↑ Żabim Krajem nazywane są okolice dzisiejszego Strumienia, Chybia i Zabrzegu.
- ↑ a b Bielski Portal Internetowy: Legendy o powstaniu miasta. [dostęp 08 stycznia 2019 (Web Archive)].zły zapis daty dostępu
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Henryk Rechowicz: Bielsko-Biała.Zarys Rozwoju miasta i powiatu. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1971.
- ↑ Bielsko-Biała. Monografia miasta, 2011, s. 150
- ↑ a b c d Urząd Miejski w Bielsku-Białej: Historia Bielska i Białej oraz Bielska-Białej. [dostęp 2008-08-23].
- ↑ Historia Bielska-Białej. [dostęp 2008-08-23].
- ↑ Janusz Spyra: Materiały do dziejów Żydów w Bielsku i Państwie Bielskim. Bielsko-Biała: T1, 1993, s. 79, seria: Bielsko-Bialskie Studia Muzealne.
- ↑ a b c Historyczne związki Bielska-Białej z Austrią. [dostęp 2019-01-08].
- ↑ a b Bielski Portal Internetowy: Wehikuł czasu. [dostęp 08 stycznia 2019 (Web Archive)].zły zapis daty dostępu
- ↑ Geschichte der deutschen Sprachinsel Bielitz (Schlesien). Würzburg: 1981, s. 101. (niem.).
- ↑ Mimo że sam król Jan III Sobieski przez Bielsko nie jechał, wybierając trasę przez Pszczynę.
- ↑ Akademia Techniczno-Humanistyczna: O kulturowym obliczu podbeskidzkiej ziemi. [dostęp 2008-08-23].
- ↑ Jan Leszek Ryś. Jak powstał Bielski Syjon?. „Kalendarz Beskidzki 2003”. s. 142-145.
- ↑ a b Bielsko-Biała. Historia i teraźniejszość. [dostęp 8 stycznia 2019 (Web Archive)].zły zapis daty dostępu
- ↑ Jerzy Polak: Bielsko-Biała i okolice. Bielsko-Biała: Towarzystwo Miłośników Ziemi Bielsko-Bialskiej, 1988.
- ↑ J. Spyra: Powstanie i rozwój żydowskiej gminy wyznaniowej w Bielsku w XIX w.. Bielsko-Biała: 1996, s. 24, seria: Żydzi w Bielsku, Białej i okolicy.
- ↑ Mocą Patentu Tolerancyjnego Marii Teresy z 17 kwietnia 1752 cieszyńskie żydostwo tworzyli wszyscy tolerowani na Śląsku Cieszyńskim Żydzi.
- ↑ Powiat sądowy bielski obejmował obszar dzisiejszego miasta i gminy Czechowice-Dziedzice, gminy Jaworze, większą część gminy Jasienica oraz lewobrzeżną część Bielska-Białej i Bystrej (Bystra Śląska).
- ↑ Powiat sądowy skoczowski obejmował obszar dzisiejszych gmin: Brenna, Skoczów, Ustroń, Wisła oraz części gmin: Dębowiec, Goleszów i Jasienica.
- ↑ Powiat sądowy strumieński obejmował obszar dzisiejszych gmin Chybie i Strumień oraz część gminy Jasienica.
- ↑ Po II wojnie światowej fabryka maszyn włókienniczych Befama.
- ↑ Dworzec kolejowy. W: Jacek Kachel, Jacek Trzeciak: ABC Bielska-Białej. Bielsko-Biała: Magazyn Samorządowy „W Bielsku-Białej”, 2007, s. 5.
- ↑ Obecnie budynek Sądu Rejonowego przy ulicy Słowackiego
- ↑ Ewa Chojecka: Architektura i urbanistyka Bielska-Białej do 1939 roku. Miasto jako dzieło sztuki. Bielsko-Biała: Urząd Miejski w Bielsku-Białej, 1994, seria: Biblioteka Bielska-Białej. ISBN 83-901390-0-6.
- ↑ Ob. Dom Muzyki Bielskiego Centrum Kultury.
- ↑ Budynek stał w rejonie obecnego skrzyżowania ulic: Partyzantów, 1 Maja i M. Michałowicza.
- ↑ a b c d e f g Grzegorz Wnętrzak: Stosunki polityczne i narodowościowe na pograniczu Śląska Cieszyńskiego i Galicji Zachodniej w latach 1897-1920. Toruń: adam marszałek, 2014. ISBN 978-83-7780-882-5.
- ↑ Der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1910 in Schlesien
- ↑ Z. R. Nešpor i Z. Vojtíšek: Encyklopedie menších křesťanských církví v České republice. Praha, 2016, s. 161-162.
- ↑ a b Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. Tom XII: Województwo krakowskie i Śląsk Cieszyński
- ↑ Składały się z tkalni, farbiarni i apretury, a niektóre również z przędzalni.
- ↑ Petenci mówiący w języku niemieckim mieli jednak prawo żądać tłumaczeń decyzji wydawanych przez urzędy.
- ↑ Pełnił funkcję do 3 września 1939 r.
- ↑ Ob. plac Mickiewicza.
- ↑ Do dziś zachowały się jeszcze bunkry na wzgórzu Trzy Lipki.
- ↑ Policyjny spis ludności został przeprowadzony w dniach 23-27 grudnia 1939. Narodowość polską zadeklarowało 148 273 osób, niemiecką – 44 320, śląską – 30 451, żydowską – 7854, ukraińską – 191, a czeską – 94.
- ↑ Marcin Żerański: Bielsko-Biała. Szczypta Śląska i odrobina Małopolski. Cieszyn: Pracownia na Pastwiskach, 2015, s. 81. ISBN 978-83-939300-9-8.
- ↑ ”Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945” Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, str. 80
- ↑ a b Wyzwolenie. [dostęp 2008-08-23].
- ↑ Ryszard Kaczmarek: Rok 1945. W: red. Idzi Panic: Bielsko-Biała, Monografia Miasta, tom IV, Bielsko-Biała w latach 1918-2009. Bielsko-Biala: Urząd Miejski w Bielsku-Białej, 2010, s. 399-402. ISBN 978-83-60136-46-1.
- ↑ a b c Pierwsze dni władzy ludowej. [dostęp 2008-08-23].
- ↑ Bielski Portal Internetowy: Wehikuł czasu 2. [dostęp 08 stycznia 2019 (Web Archive)].zły zapis daty dostępu
- ↑ Jerzy Polak, Przewodnik po Bielsku-Białej str. 99, 2004.
- ↑ Historia kościoła, opatrznosc-bielsko.pl [dostęp 2019-02-17].
- ↑ Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XII. Galizien
- ↑ Walka na frontach, szpitale pełne rannych. „Kurier Radia Bielsko”. I, s. 18, Styczeń 2015. Bielsko-Biała: Kleks.
- ↑ Rosnąca liczba uchodźców, drożyzna, kartki na żywność. „Kurier Radia Bielsko”. II, s. 30, Luty 2015. Bielsko-Biała: Kleks.
- ↑ Józef Bolesław Garas „Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942 – 1945” Wydawnictwo MON 1971 str. 431
- ↑ Dz.U. 1950 nr 58 poz. 531; Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1950 r. w sprawie utworzenia powiatu miejskiego Bielsko-Biała, zmiany granic powiatów: cieszyńskiego, wadowickiego i żywieckiego, zniesienia powiatu bialskiego i utworzenia powiatu oświęcimskiego.. Kancelaria Sejmu RP, 1950-12-30. [dostęp 2011-06-26]. (pol.).
- ↑ Połączenie Bielska i Białej. [dostęp 2008-08-23].
- ↑ Dorota Wiewióra: Kilka uwag o losach społeczności żydowskiej w Bielsku-Białej po 1945 r.. [dostęp 2008-09-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
- ↑ Sport i kultura. [dostęp 2008-08-23].
- ↑ Ob. ul. 3 Maja.
- ↑ Ob. ul. ks. S. Stojałowskiego.
- ↑ Ob. ul. Żywiecka.
- ↑ Ob. ul. Warszawska.
- ↑ Ob. ulice: 11 Listopada i Krakowska.
- ↑ Stanisław Figiel, Marek Motak, Anna Niedźwiedź, Wojciech Nowicki, Wojciech Stańczyk, Agnieszka Warzecha: Beskidy i Gorce. Przewodnik Pascala. Bielsko-Biała: Pascal, 2006, s. 92, seria: Polska w jednym tomie. ISBN 83-7304-838-3.
- ↑ Wytwórnia Sprzętu Mechanicznego „Polmo” w Bielsku-Białej.
- ↑ Odcinek od rzeki Białej do skrzyżowania z ul. Ratuszową powstał już w 1916 r.
- ↑ Wyjątkiem jest droga do Międzybrodzia Bialskiego powstała w 1963 r.
- ↑ Stopa bezrobocia – 9,1% (czwarte miejsce w Polsce); czwarte miejsce w Polsce pod względem produkcji sprzedanej przemysłu; szóste miejsce w Polsce pod względem nakładów inwestycyjnych; jedno z ośmiu województw, w których liczba zatrudnionych w przemyśle wyniosła ponad 40%; Dane za 1998 r.
- ↑ Encyklopedia Solidarności: Podbeskidzki strajk generalny 1981. [dostęp 2008-08-23].
- ↑ Niezależna prasa. [dostęp 2008-08-23].
- ↑ Przełom 1989 w Bielsku-Białej. [dostęp 2008-08-23].
- ↑ Pierwsze tablice i pomniki po przełomie. [dostęp 2008-08-23].
- ↑ Urząd Miejski w Bielsku-Białej: Beskidzki Inkubator Technologiczny. [dostęp 08 stycznia 2019 (Web Archive)].zły zapis daty dostępu
- ↑ Starostwo Powiatowe w Bielsku-Białej: Bielski Park Techniki Lotniczej – mocnym wejściem w XXI wiek. [dostęp 2008-12-31].
- ↑ Rozbudowa Galerii Sfera. [dostęp 2008-08-23].
- ↑ S. Horowski: Umiera centrum Bielska!. Kronika Beskidzka, 17 października 2013. [dostęp 2015-04-18].
- ↑ Jacek Drost: Deptak w Bielsku-Białej zmieni się w ulicę rzemiosł. Czy ożywi centrum?. Dziennik Zachodni, 29 marca 2014. [dostęp 2015-04-18].
- ↑ Kolegium Nauczycielskie w Bielsku-Białej: O Kolegium. [dostęp 2019-01-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (15 kwietnia 2019)].
- ↑ Klub Gaja: Klub Gaja – zwierzęta. [dostęp 2008-08-23].
- ↑ Marcin Czyżewski: Bruksela mówi: Szyndzielnia nie dla narciarzy. Gazeta.pl, 9 lipca 2008. [dostęp 2008-04-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (8 stycznia 2019)].
- ↑ Gabriela Lorek: Ekolodzy walczą z miastem o stoki Szyndzielni. Beskidy24, 14 lipca 2008. [dostęp 2008-04-21].
- ↑ Szyndzielnia z... gejami. Super-Nowa, 14 października 2008. [dostęp 8 stycznia 2019 (Web Archive)].zły zapis daty dostępu
- ↑ Akt oskarżenia ws. Nangar Khel. TVN24.pl, 7 lipca 2007. [dostęp 2008-08-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (13 października 2008)].
- ↑ Marcin Czyżewski: Bielsko będzie miało tablice jak Warszawa. Gazeta.pl, 11 lutego 2009.
- ↑ Urząd Miejski w Bielsku-Białej: Fundusze Unii Europejskiej. [dostęp 08 stycznia 2019 (Web Archive)].zły zapis daty dostępu
- ↑ Katarzyna Górna-Oremus: Pobudka dla bielskiej starówki. bielsko.biala.pl, 13 lutego 2013. [dostęp 2015-04-18].
- ↑ Urząd Statystyczny w Katowicach: Portrety miast: Bielsko-Biała. [w:] Statystyczne Vademecum Samorządowca 2014 [on-line]. [dostęp 2015-04-18].
- ↑ Krzysztof Oremus: Bielsko-Biała miastem seniorów?. bielsko.biala.pl, 13 listopada 2013. [dostęp 2015-04-18].
- ↑ Ilu nas?. Kronika Beskidzka, 29 kwietnia 2014. [dostęp 2019-01-08 (Web Archive)].zły zapis daty dostępu
- ↑ Kuba Jarosz: Bielsko-Biała: Marsz Równości prawie bez ekscesów. Narodowcy w swoim stylu. 2021-09-19. [dostęp 2021-09-23]. (pol.).
Zobacz też
- Historia komunikacji miejskiej w Bielsku-Białej
- Tramwaje w Bielsku-Białej
- Działalność podziemia antykomunistycznego w Bielsku-Białej w latach 1945-1948
- Ludność i powierzchnia Bielska-Białej
- Projekt rewaloryzacji i porządkowania nazewnictwa ulic i placów Bielska-Białej
- Garnizon Bielsko-Biała
- Stare Miasto w Bielsku-Białej
- Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej – Zamek książąt Sułkowskich
- Herb Bielska-Białej
Bibliografia
- Bielsko-Biała. Monografia miasta. Idzi Panic (redakcja). Wyd. drugie. Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej, 2011. ISBN 978-83-60136-26-3. (pol.).
- Jerzy Polak, Przewodnik po Bielsku-Białej, Bielsko-Biała: Towarzystwo Miłośników Ziemi Bielsko-Bialskiej, 2000, ISBN 83-902079-0-7, OCLC 749149604.
- Bielsko-Biała. Zarys rozwoju miasta i powiatu., Henryk Rechowicz, Katowice 1971, Wydawnictwo „Śląsk”.
- Bielsko-Biała. Zarys dziejów rozwoju przestrzennego miasta., Zbigniew Pierzanowski, Kraków 1958, Uniwersytet Jagielloński.
- Bielsko-Biała. Dziedzictwo kulturowe, Jacek Zachara, Grzegorz Wnętrzak, Bogusław Chorąży, Piotr Kenig, Bielsko-Biała 2007, Stowarzyszenie „Olszówka” ISBN 83-918676-5-X.
- Gospodarczo-społeczne i polityczno-narodowościowe problemy w okręgu Bielska-Białej w XIX i XX wieku. Studia Historyczne XII, J. Chlebowicz, 1969.
- Jerzy Polak, Bielsko-Biała w zwierciadle czasu, Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego, 2002, ISBN 83-908913-6-0, OCLC 830342328.
- Bielsko-Biała. Kresowe miasta polskie, Zygmunt Lubertowicz, Bielsko – Katowice 1936.
- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski, Warszawa 1880.
Linki zewnętrzne
- Kalendarium historii Bielska-Białej. www1.bielsko.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-31)].
- Historia Bielska i Białej do 1945 r.
- Kronika Bielska-Białej (po 1945 r.)
- Historia żydów w Bielsku-Białej
- Bielsko, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 216.
- Biała, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 171.
- Bielsko-Biała na portalu fotopolska.eu – galeria historycznych zdjęć miasta
- Rys historyczny na stronie Urzędu Miasta
- Historyczne związki Bielska-Białej z Austrią
Media użyte na tej stronie
Cmentarz żołnierzy radzieckich w Bielsku-Białej
Północna dzielnica przemysłowa w Bielsku-Białej w 1915 roku.
Autor: Urząd Miejski w Bielsku-Białej, Licencja: CC0
Bielsko-Biała Dawne umocnienia miejskie ul. Kręta
Osiedle Grunwaldzkie w latach 60. - na pierwszym planie skwer przy ul. Rychlińskiego, dalej blok przy ul. PCK 4.
Autor: Flickr, Licencja: CC BY-SA 3.0
Rynek podczas przebudowy płyty - grudzień 2005.
Autor: Nieznany, Licencja: CC BY-SA 4.0
Bielsko - banknot zastępczy, 20 halerzy, 1920
Ratusz w Bielsku-Białej. Widok z ul. Ratuszowej.
Autor: nieznane, Licencja: CC BY-SA 4.0
Synagoga żydowska w Białej Krakowskiej
Autor: Kamil Czaiński, Licencja: CC BY-SA 4.0
11 Listopada Street, main pedestrian zone, in Bielsko-Biała, Poland
Bielsko-Biała, Cygański Las. Tablica upamiętniająca nadanie w 1312 r., przez Mieszka cieszyńskiego, lasu między Mikuszowicami a Kamienicą (ob. Cygański Las).
Pocztówka przedstawiająca południowo-wschodnią część pl. Wolności w Bielsku-Białej w 1930 r.
Bleichstraße (dziś Partyzantów) w Bielsku-Białej w pierwszej dekadzie XX wieku. Widok na elektrownię (wraz z jej nieistniejącym już kominem) oraz parterowy budynek sklepowy i bramy zajezdni tramwajowej, z której właśnie wyjeżdza wagon. Sklepik został wyburzony w okresie międzywojennym i postawiono w jego miejscu funkcjonalistyczną kamienicę. Zarówno ona, jak i bramy zajezdni zostały zniszczone w latach 70. XX wieku podczas poszerzania drogi.
Autor: Marek Kocjan, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Grodzisko w Bielsku-Białej (Stare Bielsko).
herb Białej Krakowskiej - dzielnicy Bielska-Białej.
Autor: Jerzy Polak i Mieczysław Tomiczek, Licencja: CC BY 2.5
Mapa Białej (dzielnica Bielska-Białej), początek XIX w.
Autor: Bielsko, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Droga ekspresowa S52 w Bielsku-Białej, węzeł Bielsko-Biała - Wapienica, widok w kierunku Głogoczowa
Autor: , Licencja: CC0
Pozytyw pieczęci miasta Bielska XVIII w. Napis: S.MIN: CIVITA/TIS BILICIENSIS. Herb miasta i postać św. Mikołaja
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 4.0
Piastowska Street
Widok ogólny Bielska (Bielitz) od wschodu w 1801 r. Drzeworyt Samuela Johanny'ego.
Bielsko-Biała. Plac Wojska Polskiego w 1933 r.
Karol Korn
Pomnik Gabriela Narutowicza w Bielsku-Białej. Był to jedyny pomnik pierwszego polskiego prezydenta w Polsce. Wybudowany w 1928, zburzony w 1939.
Bielsko-Biała. Skutki wysadzenia tunelu kolejowego pod ul. 3 Maja w dniu 3 września 1939.
Autor: Personal photographer, Licencja: CC BY-SA 2.5
Aleksander Karol Ludwik Sułkowski
Św. Mikołaj Cudotwórca (z Miry)
Rzeka Niwka w Bielsku-Białej.
Plac Bolesława Chrobrego w Bielsku-Białej w 1937 roku. Autobus Chevrolet.
Austriacka mapa topograficzna Bielska i Białej.
Autor: Marek Kocjan, Licencja: CC BY-SA 4.0
Lotnicza fotografia drugiego budynku (w budowie) centrum handlowo-rozrywkowego Sfera w Bielsku-Białej.
Autor: Jerzy Polak i Mieczysław Tomiczek, Licencja: CC BY 2.5
Kąpielisko Panorama w Bielsku-Białej. Fotografia z 1936 r.
Autor: Łukasz Bień, Licencja: CC BY 2.5
Województwo bielskie na tle obecnego podziału administracyjnego
Autor: Jerzy Polak i Mieczysław Tomiczek, Licencja: CC BY 2.5
Panrorama Bielska i Białej wg litografii C. Bollmanna z ok. 1860 r. od strony wschodniej.
Czech anti-Polish leaflet used during the dispute between Czechoslovakia and Poland over Teschen Silesia in 1918 - 1920 and aimed at Teschen Silesians.
Bielsko-Biała. Budynek Domu Polskiego w latach 30. XX wieku (zniszczony w 1974).