Historia Bydgoszczy do 1346 roku

Kalendarium

Okres przedhistoryczny i starożytny

Pierwsze ślady działalności ludzkiej w Bydgoszczy i okolicy pochodzą sprzed ok. 9000 lat p.n.e., kiedy pojawili się tu wędrowni myśliwi, przedstawiciele kultury świderskiej[1].

Znaczne nasycenie obiektami archeologicznymi przyniosła epoka brązu. Na obecnym terytorium Bydgoszczy znaleziono 14 cmentarzysk popielnicowych, 7 osad oraz 4 skarby wyrobów brązowych. Osady lokowano na krawędziach wysoczyzn, posiadających rozległą ekspozycję krajobrazową, zaś cmentarzyska w dolinach w sąsiedztwie rzek[2]. Wielkie cmentarzysko liczące kilkaset grobów popielnicowych odkryto w 1929-31 r. na Bielawach podczas budowy szpitala przy ul. Jurasza, poza tym dwie nekropolie w Brdyujściu liczące po kilkadziesiąt grobów[3].

Duże skupiska osad z cmentarzyskami odkryto na krawędziach wysoczyzn w Brdyujściu, Czersku, Osowej Górze, Czarnówku, Myślęcinku oraz Zamczysku. W rejonie Zamczyska zarejestrowano bardzo bogaty zespół składający się z osady obronnej (grodu), cmentarzyska i mniejszych osad towarzyszących[4].

Stosunkowo dużo zarejestrowano w Bydgoszczy stanowisk archeologicznych reprezentujących kulturę wschodniopomorską. Wśród stanowisk z tego okresu wyróżniają się liczne cmentarzyska grobów skrzynkowych odkrytych na terenie miasta, Osowej Góry i skarby z Bydgoszczy i Czerska Polskiego. We wsi Niecponie k. Fordonu odkryto w 1881 r. cmentarzysko całopalne z pozostałościami urn oraz przetopionych przedmiotów brązowych[5].

W latach 125 p.n.e. – 375 n.e., daje się zaobserwować znaczny rozwój osadnictwa, który był związany z żywymi kontaktami handlowymi z Cesarstwem rzymskim. Dogodne położenie osady i łatwa przeprawa przez Brdę wykorzystane zostały w okresie rzymskim przez kupców podróżujących traktem bursztynowym, prowadzącym znad Adriatyku do wybrzeży Morza Bałtyckiego[6]. Osadnictwo to utożsamiane jest z goco-gepidzkim Askaukalis umieszczonym przez Ptolemeusza z Aleksandrii na mapie Magna Germania ok. 150 n.e[7][8][9].

W czasach bezpośrednio poprzedzających powstanie państwa polskiego (VI-IX w.), w rejonie dzisiejszej aglomeracji Bydgoszczy znajdowały się trzy ufortyfikowane grody wczesnośredniowieczne, z których najistotniejsze były dwa: w Zamczysku[10] i Strzelcach[11].

Okres 1030-1238 - Kształtowanie grodu

Bydgoski kościół grodowy pw. św. Idziego, rozebrany w 1879 r. przez Niemców

Z początkiem państwowości polskiej należy wiązać pewne zmiany w osadnictwie okolic Bydgoszczy. W latach 30. XI w. założono gród na jednej z nieistniejących dziś wysp, utworzonej podczas zmiany głównego nurtu Brdy, którego zasięg wyznaczają dziś ulice: Grodzka, Bernardyńska, Przy Zamczysku. Drugi element tego zespołu stanowiło podgrodzie, osada wczesnomiejska (obecna Babia Wieś) z licznymi warsztatami rzemieślniczymi, która znajdowała się na wschód od grodu za systemem umocnień i fos. Trzeci człon stanowiło cmentarzysko, które było zlokalizowane po drugiej stronie Brdy[12].

Według badań dendrochronologicznych wydobyte szczątki wału grodu bydgoskiego pochodzą z czasów panowania Kazimierza Odnowiciela (ok. 1030 r.)[13] W tym właśnie miejscu znajdował się ważny bród na dawnym szlaku bursztynowym (później średniowiecznym szlaku śląsko-pomorskim). Od początku funkcje strażnicze grodu uzupełniały się z funkcjami gospodarczymi – ściąganiem ceł i danin.

Jeszcze za czasów Odnowiciela Bydgoszcz została zajęta przez Pomorzan i późniejsze wyprawy Władysława Hermana nie przyniosły zmiany tego stanu[14]. Dopiero wojenny kunszt Bolesława Krzywoustego przywróciły Bydgoszcz w orbitę państwa polskiego[15]. Z tym wydarzeniem wiąże się pierwsza wzmianka o ziemi bydgoskiej (wyszogrodzkiej) w kronice Galla Anonima, który nazwał ją „pograniczem Pomorza, gdzie niejeden inny książę nawet z dużym wojskiem by się zawahał”[16]. Kronikarz szczegółowo opisał zdobycie sąsiedniego dla Bydgoszczy grodu Wyszogród, położonego na urwisku wiślanym.

W nowej organizacji terytorialnej, jaką zaprowadził Krzywousty, dwa ośrodki: najpierw Wyszogród, a później także Bydgoszcz stały się centrami lokalnych władz administracyjnych oraz dużymi skupiskami osadniczymi i siedzibami dwu kasztelanii pomorsko-kujawskich[12].

Pierwsza wzmianka rękopiśmienna o Bydgoszczy pojawiła się w 1122 r., nie jest to jednak zupełnie pewne[17]. Natomiast całkowicie pewna wiadomość źródłowa pochodzi z 28 czerwca 1238 r., kiedy Bydgoszcz wymieniono już jako gród kasztelański z urzędującym tu Sędzisławem wzgl. Sulisławem (Suzzlaus castellanus de Budegac) – urzędnikiem księcia Kujaw Kazimierza Konradowica[18].

Okres 1238-1346 - Okres przedlokacyjny

Bolesław Pobożny – książę Wielkopolski

Przejście Bydgoszczy do dzielnicy kujawskiej w 1238 r. było przyczyną awansu administracyjnego i gospodarczego grodu[19]. Ufortyfikowana warownia była ważnym bastionem w północnym systemie obronnym Kujaw. Na miejscu rezydował kasztelan, do którego obowiązków należała przede wszystkim władza wojskowa (dowództwo, organizacja obrony), funkcje gospodarcze (ściąganie danin, przechowywanie zapasów) oraz sądownicze[20]. Książę Kazimierz Kujawski do połowy wieku XIII zbudował w Bydgoszczy stały most przez Brdę[21], gdzie pobierano cło od towarów przewożonych na Pomorze Gdańskie, a także pierwszą świątynię pw. św. Idziego (architektonicznie z elementami romańskimi, zburzona przez Niemców w 1879 r.)[22].

W XIII w. obok sąsiedniego Wyszogrodu[23] stała się Bydgoszcz z czasem jednym z głównych polskich portów rzecznych Kujaw, dokąd kierowano towary spławiane Wisłą na Pomorze Gdańskie[24]. Stało się to szczególnie istotne w kontekście wojny celnej z zakonem krzyżackim, kiedy książę Kujaw zakazał kontaktów handlowych z Toruniem[12].

Losy Bydgoszczy w XIII wieku wiążą się z rządami linii kujawskiej Piastów. Po śmierci Kazimierza Konradowica w 1267 r., znalazła się Bydgoszcz w obrębie dzielnicy księcia Siemomysła. W 1268 r. doszło w Bydgoszczy do buntu ludowego przeciw polityce księcia (kluczowy udział bydgoskiego kasztelana Teodoryka), w efekcie którego wezwany na pomoc książę Wielkopolski Bolesław Pobożny opanował na okres 17 lat kasztelanie: bydgoską, kruszwicką i radziejowską[25].

Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie

Na początku XIV wieku, w następstwie podziałów dzielnicowych na Kujawach, powstało księstwo bydgosko-wyszogrodzkie. Była to najbardziej wysunięta na północ dzielnica Kujaw, której obszar w przyszłości stał się podstawą do wyodrębnienia staropolskiego powiatu bydgoskiego (Kujawy Północne). Siedzibą księcia i większości urzędników był prawdopodobnie Wyszogród, natomiast w Bydgoszczy rezydował kasztelan (z podporządkowaną również kasztelanią wyszogrodzką)[26]. Księstwem rządził Przemysł Kujawski, używając tytulatury „Książę Kujaw Pan Wyszogrodu i Bydgoszczy”. Nowa jednostka terytorialna istniała od 1314 do 1327 roku. Od 1323 r. dzielnica bydgosko-wyszogrodzka została połączona z inowrocławską, gdyż panujący nad nią książę Leszek przekazał władzę bratu[27]. Powstało wówczas szereg średnich i niższych bydgoskich urzędów ziemskich (m.in. sędzia, podkomorzy, podczaszy, podkoni, podstoli), z których kilka zachowało się w okresach późniejszych. Kasztelan bydgoski zwany był na początku XIV w. podwojewodą (vicepalatinus) kujawskim[28].

Zniszczenia podczas pierwszej wielkiej wojny z Zakonem Krzyżackim

Dotkliwe zniszczenia dotknęły Bydgoszczy podczas wojny Władysława Łokietka z zakonem Krzyżackim (tzw pierwsza wielka wojna polsko-krzyżacka (1327–1332)). W maju 1330 r. podczas specjalnie zorganizowanej wyprawy doszczętnie zniszczony został sąsiedni Wyszogród nad Wisłą, natomiast w lipcu 1330 r. taki sam los spotkał gród bydgoski. W październiku 1330 r. Władysław Łokietek w wyniku zawartego rozejmu odzyskał Bydgoszcz i Wyszogród, jednak 22 lipca 1331 r. Krzyżacy ponownie najechali i spalili gród bydgoski[29]. Okupacja krzyżacka trwała siedem lat. Wiosną 1337 r. Kujawy zostały zwrócone Królestwu Polskiemu, co zostało usankcjonowane 8 lipca 1343 r., kiedy na podstawie pokoju w Kaliszu, Polsce ostatecznie oddano zagarnięte Kujawy z Bydgoszczą i Ziemią Dobrzyńską.

Przypisy

  1. ↑ Jacek Woźny. Środkowa epoka kamienia w kotlinie Bydgoszczy. Kronika Bydgoska XIV (1992). Bydgoszcz 1993
  2. ↑ Jacek Woźny. Najstarsze osadnictwo ludzkie z terenu Bydgoszczy. Kronika Bydgoska XIII (1991). Bydgoszcz 1993
  3. ↑ Gerard Wilke, Czesław Potemski: Źródła archeologiczne do studiów nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym z terenu Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego część II: Prace Komisji Historii t.XV.: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C: 1985
  4. ↑ C. Potemski, G. Wilke: Wyniki prac wykopaliskowych w Zamczysku w pow. bydgoskim na stanowisku 1. Prace komisji historii BTN t. IV, Bydgoszcz 1967
  5. ↑ Gerard Wilke, Czesław Potemski: Źródła archeologiczne do studiów nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym z terenu Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Komisji Historii t.VII.: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C: 1970
  6. ↑ Elżbieta Dygaszewicz. Od paleolitu po średniowiecze. In. Kalendarz Bydgoski 2000
  7. ↑ Ptolemy's map of Germania. „Der Spiegel”, 2010-01-10. [dostęp 2012-12-28]. 
  8. ↑ Matthias Schulz. Berlin Researchers Crack the Ptolemy Code. „Der Spiegel”, 2010-01-10. [dostęp 2012-12-28]. 
  9. ↑ Andreas Kleineberg, Christian Marx, Eberhard Knobloch, Dieter Lelgemann (eds.), „Germania und die Insel Thule: Die Entschlüsselung von Ptolemaios «Atlas der Oikumene»”, wyd. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, 2010, ISBN 978-3-534-23757-9.
  10. ↑ W. Chudziak: Wczesnośredniowieczne grodzisko w Zamczysku – mit, czy rzeczywistość?. Komunikaty archeologiczne tom VI. Państwowa Służba Ochrony Zabytków w Bydgoszczy: 1994
  11. ↑ C. Potemski: Wyniki badań wykopaliskowych na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Strzelcach Dolnych pow. Bydgoszcz. Komunikaty archeologiczne. Biuro Badań i dokumentacji zabytków w Bydgoszczy: 1978
  12. ↑ a b c Biskup Marian red.: Historia Bydgoszczy. Tom I do roku 1920. Warszawa-Poznań: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1991
  13. ↑ Jerzy Derenda. Piękna stara Bydgoszcz – tom I z serii Bydgoszcz miasto na Kujawach. Praca zbiorowa. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2006
  14. ↑ Przemysław Szafran. Przebieg granicy plemiennej pomorsko-wielkopolskiej między Brdą a Gwdą. Zapiski historyczne Zapiski historyczne Towarzystwa Naukowego w Toruniu XXII Rok 1956 z.1-3
  15. ↑ Bogdan Gąsiorowski. Bolesław Krzywousty w Bydgoszczy. In. Kalendarz Bydgoski 1996
  16. ↑ Anonim zwany Gallem. Kronika polska. Księga III. Ostatni rozdział. Rok 1113. Pomorzanie oddali Polakom gród Nakieł
  17. ↑ Zdzisław Biegański, M. Grzegorz (red.): Bydgoszcz – 650 lat praw miejskich. Praca zbiorowa. Bydgoszcz 1996
  18. ↑ Piotr Dekowski. Przynależność polityczna Bydgoszczy przed 1238 rokiem. Kronika Bydgoska XIII (1991). Bydgoszcz 1993
  19. ↑ Bydgostiana nr 3, 1964-1966. Z najdawniejszych dziejów Bydgoszczy. Wydarzenia z lat 1238-1239: Bydgoszcz: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1968
  20. ↑ Franciszek Mincer. Gród bydgoski i jego pierwsi kasztelanowie. In. Kalendarz Bydgoski 1981
  21. ↑ Lech Łbik. Średniowieczne brody i przeprawy na dolnej Brdzie w okolicy Bydgoszczy. Kronika Bydgoska XIX (1998). Bydgoszcz 1998
  22. ↑ Marcin Wiewióra: Ze studiów nad kościołem św. Idziego w Bydgoszczy. Komunikaty archeologiczne tom VI. Państwowa służba ochrony zabytków w Bydgoszczy: 1994
  23. ↑ Franciszek Mincer. Zapomniany konkurent Bydgoszczy. In. Kalendarz Bydgoski 1982
  24. ↑ Franciszek Mincer. Rozkwit gospodarczy Bydgoszczy w XIII i XIV w. In. Kalendarz Bydgoski 1983
  25. ↑ Jan Powierski: Uwagi o wydarzeniach kujawskich w latach 1267-1271. Prace Komisji Historii t. V: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C: 1968
  26. ↑ Joanna Karczewska. Urzędnicy książąt kujawskich Leszka, Przemysława i Kazimierza Ziemysławowiców część I. Ziemia Kujawska XII. Inowrocław, 1997
  27. ↑ Krzysztof Karczewski, Wiesław Sieradzan. Postawy polityczne książąt kujawskich Siemysławowiców. Ziemia Kujawska IX. Inowrocław, 1993
  28. ↑ Joanna Karczewska. Urzędnicy książąt kujawskich Leszka, Przemysława i Kazimierza Ziemysławowiców część II. Ziemia Kujawska XIII. Inowrocław, 1998
  29. ↑ Stanisław Zajączkowski. Polska a Zakon Krzyżacki w ostatnich latach Władysława Łokietka. Lwów. Towarzystwo Naukowe, 1929

Zobacz też

Linki zewnętrzne

Bibliografia

  • Atlas historyczny miast polskich. Tom II Kujawy. Zeszyt 1. Bydgoszcz: red. Antoni Czachorowski: Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1997
  • Zdzisław Biegański (red.): Dzieje Fordonu i okolic: Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, 1997
  • Zdzisław Biegański, M. Grzegorz (red.): Bydgoszcz – 650 lat praw miejskich. Praca zbiorowa. Bydgoszcz 1996
  • Zdzisław Biegański, Włodzimierz Jastrzębski (red.): Bydgoszcz jako ośrodek administracyjny na przestrzeni wieków, zbiór studiów. Bydgoszcz 1998
  • Marian Biskup: Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521: Gdańsk: Marpress: 1993
  • Marian Biskup (red.): Historia Bydgoszczy. Tom I do roku 1920. Warszawa-Poznań: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1991
  • Jerzy Derenda. Piękna stara Bydgoszcz – tom I z serii Bydgoszcz miasto na Kujawach. Praca zbiorowa. Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. Bydgoszcz 2006
  • Encyklopedia Historii Gospodarczej Polski do 1945 roku: Warszawa: Wiedza Powszechna, 1981
  • Stanisław Gierszewski: Wisła w dziejach Polski: Gdańsk: Wydawnictwo Morskie: 1982
  • Zenon Guldon: Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI w.: Toruń: Roczniki Towarzystwa Naukowego, 1964
  • Zenon Guldon: Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII-XIV wieku: Warszawa, Poznań : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974
  • Zenon Guldon, Ryszard Kabaciński: Szkice z dziejów dawnej Bydgoszczy XVI-XVIII w., Bydgoszcz: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1975
  • Ryszard Kabaciński, Wojciech Kotowski, Jerzy Wojciak: Bydgoszcz zarys dziejów: Bydgoszcz: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1980
  • Franciszek Mincer: Dzieje Bydgoszczy do roku 1806: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Tadeusza Kotarbińskiego: Zielona Góra 1992
  • Tomasz Nowakowski. Kazimierz Wielki a Bydgoszcz. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2003
  • Czesław Potemski: Pradzieje Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego: Łódź: Państwowe Wydawnictwo Naukowe: 1963
  • Błażej Śliwiński: Pogranicze kujawsko-pomorskie w XII-XIII wieku : z dziejów Bydgoskiego i Wyszogrodzkiego w latach 1113-1296: Warszawa-Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe: 1989
  • Jacek Woźny: Archeologiczne skarby pradziejów Bydgoszczy od paleolitu do początków średniowiecza: Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek: 2003
  • Janusz Umiński: Bydgoszcz. Przewodnik: Bydgoszcz: Regionalny Oddział PTTK „Szlak Brdy”, 1996
  • Stanisław Zajączkowski. Polska a Zakon Krzyżacki w ostatnich latach Władysława Łokietka. Lwów. Towarzystwo Naukowe, 1929

Wydawnictwa cykliczne:

  • Komunikaty archeologiczne. Państwowa służba ochrony zabytków w Bydgoszczy
  • Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego. Tomy.I - XV
  • Przegląd Bydgoski. Rocznik 1 do 6 (1933-1938)
  • Kalendarze Bydgoskie. Roczniki 1968-2009
  • Kroniki Bydgoskie. Tomy I-XXVIII
  • Ziemia Kujawska. Tomy I-XVI
  • Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu. Zeszyty 1 do 13
  • Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie. Tomy I - XIX
  • Zapiski historyczne Towarzystwa Naukowego w Toruniu
Historia Bydgoszczy
Okres staropolski
Okres zaborów
XX wiek

Herb Bydgoszczy

Media użyte na tej stronie

Bydgoszcz Kościół św Idziego.jpg
Kościół p.w. św. Idziego w Bydgoszczy - zbud. w XIII w., rozebrany w 1879 r.
Boleslaw Pobożny.jpeg
Portret Bolesława Pobożnego.