Historia Kędzierzyna-Koźla

Historia Kędzierzyna-Koźla – dzieje miasta, które są złożonym tematem, gdyż obejmują historię zespołu miejskiego Kędzierzyna-Koźla, który powstał w 1975 z połączenia czterech osobnych organizmów administracyjnych: Kędzierzyna, Koźla, Sławięcic i Kłodnicy.

Średniowiecze

Podzielone na spadkobierców Wygnańca Księstwo Śląskie

Monarchia Henryków Śląskich (1201-1241)

Księstwo bytomskie pod panowaniem Kazimierza w latach 1303-1312 (niebieski kolor)

Tereny górnej Odry zostały zasiedlone około VIII-IX wieku przez plemiona Opolan (Opolini) i Golęszyc (Golensizi).

Nazwa Koźle pojawiła się po raz pierwszy w Kronice Galla Anonima (spisana w latach 1112-1116). Koźle było wówczas ufortyfikowanym obronnym grodem. Gród był położony w ważnym strategicznie miejscu, na skrzyżowaniu szlaków handlowych z Opawy do Opola i Wrocławia oraz z Pragi do Bytomia i Krakowa.

Rywalizacja Polski i Czech

Okres wczesnego średniowiecza był czasem rywalizacji Polski i Czech o dzielnicę śląską^[1]. W 1106 doszło do spalenia Koźla, co Bolesław III Krzywousty uznał za część wojny z Czechami i pośpiesznie odbudował zniszczony gród. W 1108 doszło do bitwy z wojskami morawskimi w pobliżu Koźla^[1], po której zajęto pobliski gród Racibórz. W 1133 gród Koźle został przejściowo zdobyty i spalony przez Czechów.

Rozbicie dzielnicowe Polski

W 1138 po śmierci Bolesława Krzywoustego nastąpiło rozbicie dzielnicowe Polski. Na mocy testamentu Krzywoustego Śląsk otrzymał książę Władysław II Wygnaniec.

W 1155 odbudowane Koźle było siedzibą kasztelanii^[1]. W 1245 istniała już osada Sławięcice (pisownia ówczesna: Slawentzitz – do 1936), która przed 1260 otrzymała prawa miejskie na prawie niemieckim. Jednak już w 1260 Sławięcice utraciły prawa na rzecz pobliskiego miasta Ujazd.

W 1202 księstwo opolsko-raciborskie z Koźlem było pod władaniem księcia Mieszka Plątonogiego (→ Książęta opolsko-raciborscy).

Około 1281 nastąpił podział księstwa opolskiego i Koźle weszło w skład księstwa bytomsko-kozielskiego (książę Kazimierz bytomski). W tym samym roku Koźle otrzymało prawa miejskie na prawie niemieckim^[1]. W latach 1281-1355 Koźle znajdowało się w granicach księstwa kozielsko-bytomskiego (Piastowie śląscy)^[2].

Wieś Cisowa istniała już w 1283. W 1283 wydano zezwolenie na lokowanie wsi Kędzierzyn na prawie niemieckim.

Lenno Czech

10 stycznia 1289 książę Kazimierz bytomski jako pierwszy z książąt śląskich złożył w Pradze hołd lenny królowi czeskiemu Wacławowi II^[2].

W 1303 książę Kazimierz bytomski zdecydował się wydzielić swoim dorastającym synom własne dzielnice, co dodatkowo przyczyniło się do zmniejszenia znaczenia i tak już niewielkiego państewka – młodszy Władysław otrzymał wówczas Koźle.

W zapiskach z 1303 znajduje się informacja o istnieniu wsi Kłodnica.

19 lutego 1327 książę Władysław bytomski złożył w Opawie hołd lenny królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu. W celu znalezienia środków na zrównoważenie budżetu książę bytomski rozpoczął wyprzedaż swojego dziedzictwa. Najpierw w 1334 zastawił za cztery tysiące grzywien srebra księciu raciborskiemu Leszkowi księstwo kozielskie, z tym jednak zastrzeżeniem, że w przypadku jego bezpotomnej śmierci Koźle na powrót ma wrócić w granice księstwa bytomskiego. W 1336 Koźle powróciło do księstwa bytomskiego – książę Władysław bytomski wydzielił wówczas tę dzielnicę najstarszemu synowi Kazimierzowi, a po jego śmierci w 1342 kolejnym księciem kozielskim został jego młodszy brat Bolesław bytomski.

W 1355 po śmierci księcia Bolesława bytomskiego księstwo bytomsko-kozielskie zostało podzielone pomiędzy najbliższych krewnych książąt i cieszyńskich. W okresie tych ciężkich sporów mieszczanie Koźla złożyli hołd lenny księżnej Beatrycze, córce zmarłego księcia Władysława Bytomskiego.

Ostatecznie Koźle z terenami okolicznymi przypadło książętom z linii Piastów oleśnickich – książę Konrad I oleśnicki.

Przed 1373 w Koźlu osiedlili się pierwsi Żydzi (zajmowali się działalnością kredytową). Najwcześniejsze zapiski o wsi Rogi pochodzą z 1339.

Przed 1431 wybudowano mury obronne miasta Koźla, z co najmniej czterema bramami. W mieście istniał kościół parafialny, kościół Bernardynów i ratusz. W 1431 wybudowano poza murami miejskimi klasztor Franciszkanów z kościołem.

Na przełomie XV-XVI wieku Koźle było ważnym ośrodkiem rzemiosła i handlu.

Nowożytność

Na początku XV wieku starosta Górnego Śląska Jan Bielik zaczął skupywać rozdrobnione ziemie śląska opolskiego. W 1477 wykupił on od książąt oleśnickich księstwo kozielskie. Jan Bielik wpadł jednak w niełaskę króla Czech i Węgier Władysława Jagiellończyka (syn króla polskiego Kazimierza IV Jagiellończyka), który w 1490 sprzedał Koźle Pucie von Riesenberg ze Švihova.

W 1509 jego syn, Wilhelm von Riesenberg sprzedał księstwo kozielskie księciu opolskiemu Janowi Dobremu. Jan II nigdy się nie ożenił i nie miał następców. Powodem według wiarygodnych źródeł była impotencja.

Zwierzchnictwo Habsburgów

W 1526 zmarł król Czech i Węgier Ludwik II Jagiellończyk, ostatni władca tych krajów z dynastii Jagiellonów. Jego następcą na tronie Czech i Węgier został arcyksiążę Ferdynand I Habsburg. Tym samym Koźle przeszło pod zwierzchnictwem Habsburgów.

Ostatni opolski Piast Jan II Dobry umarł bezpotomnie 27 marca 1532 w Raciborzu, a został pochowany w kościele św. Krzyża w Opolu. Po jego śmierci księstwo opolsko-raciborskie dostało się w całości w ręce margrabiego Jerzego Hohenzollerna (wyraził na to zgodę Ferdynand I Habsburg).

W pierwszej połowie XVI wieku Koźle posiadało 18 okolicznych wsi i 2 folwarki. Miasto Koźle posiadało około 170 domów i 1000 mieszkańców. Przeważała ludność polska.

W 1558 cesarz Ferdynand I Habsburg oddał w zastaw (za pieniądze) ziemie kozielsko-głogóweckie radcy cesarskiemu Ottonowi von Zedlitzowi z Prochowic. Równocześnie Sławięcice zostały oddane w zastaw Johannowi von Oppersdorff.

W 1559 cesarz Ferdynand I Habsburg wydał edykt nakazujący Żydom opuszczenie terenów dziedzicznych Habsburgów. W 1563 zakazano tolerowania Żydów w mieście Koźle i na jego przedmieściach.

W 1563 Johann von Oppersdorff zakupił Koźle. W ten sposób Koźle przestało być miastem książęcym, a zaczęło być prywatnym.

Na początku XVII wieku Koźle liczyło 235 domów i 1800 mieszkańców. W mieście znajdował się murowany dwupiętrowy ratusz. W latach 1562-1572 odbudowano zamek kozielski, którego mury obronne (w tym wieża i baszta obronna) były otoczone dwoma fosami.

W 1617 miasto Koźle z terenami przyległymi zostało sprzedane Andrzejowi Kochcickiemu.

Wojna trzydziestoletnia (1618-1648)

23 maja 1618 w Pradze protestanccy parlamentarzyści czescy wyrzucili przez okno katolickich przedstawicieli cesarskich (defenestracja praska). Stało się to bezpośrednią przyczyną wojny domowej pomiędzy Czechami a Cesarstwem, a ściślej pomiędzy Unią Protestancką a Ligą Katolicką (wojna trzydziestoletnia). Po bitwie na Białej Górze 1620 protestanci musieli uciekać z kraju, a ich dobra uległy konfiskacie. Podobny los spotkał Andrzeja Kochcickiego (aresztowany w 1633 i stracony w Wiedniu).

Pożary zniszczyły Koźle w latach 1620, 1626 i 1633. W 1642 Koźle zdobyli i spalili Szwedzi. Podczas wojny trzydziestoletniej większość mieszkańców uciekła do Rzeczypospolitej.

W 1637 król Polski Władysław IV Waza zwrócił się do cesarza Ferdynand III Habsburg z żądaniem spłaty zaległych posagów żon zmarłego Zygmunta Wazy. Ostatecznie w 1645 zawarto porozumienie i na 50 lat do Polski przyłączono księstwo opolsko-raciborskie z dobrami kozielskimi. W 1666 po spłacie zaległego długu księstwo powróciło do Habsburgów.

Austriacka Twierdza Koźle

Widok miasta w I poł. XVIII w. – rysunek Wernhera

W 1739 kolejny pożar zniszczył większość zabudowy Koźla^[2]. Odbudowę miasta ograniczały wybudowane przez Austriaków umocnienia. Utworzono Twierdzę Koźle, która była austriacką twierdzą drugiej klasy. Wokół całego miasta wybudowano umocnienia ziemne (wał ziemny, mur i rów) w kształcie gwiazdy ośmioramiennej. Prace budowlane nie zostały ukończone.

W 1735 ziemie kozielskie przekazano hrabiemu Ferdinandowi von Plettenbergowi. W XVIII wieku Koźle podlegało inspekcji podatkowej w Prudniku^[3].

Wojna o sukcesję austriacką (1740-1748)

W 1741 podczas wojny o sukcesję austriacką Koźle zostało zajęte przez wojska pruskie^[2]. W 1743 postanowiono wybudować w Koźlu nową twierdzę^[4]. Wyburzono austriackie fortyfikacje i rozpoczęto budowę nowych na kształcie gwiazdy pięcioramiennej.

II wojna śląska (1744-1745)

Podczas II wojny śląskiej w 1745 Koźle zostało przejściowo zdobyte przez Austriaków. Miasto zostało odbite po miesięcznym oblężeniu. Bombardowanie zniszczyło większość domów.

Król Prus Fryderyk II Wielki rozumiał strategiczne położenie Koźla i w latach 1746-1754 osobiście doglądał budowy fortyfikacji Twierdzy Koźle.

Wojna siedmioletnia (1756-1763)

Podczas wojny siedmioletniej w 1758 wojska austriackie blokowały przez pięć miesięcy Twierdzę Koźle, jednak jej nie zdobyły.

W 1782 dobra Sławięcic przeszły w posiadanie księcia Fryderyka Hohenlohe. Wybudował on w Sławięcicach zamek z parkiem w stylu angielskim.

W 1783 Kłodnica liczyła 383 mieszkańców, Rogi liczyły 222 mieszkańców, Kędzierzyn liczył 166 mieszkańców, a Lenartowice liczyły zaledwie 99 mieszkańców^[4].

W 1787 w Koźlu było prawie 200 domów. W mieście mieszkało 1710 cywilów (w tym 30 Żydów i 1300 wojskowych^[4].

W latach 1792-1821 wybudowano Kanał Kłodnicki, który pobudził rozwój gospodarczy okolic Koźla.

Wojny napoleońskie (1807)

Podczas wojen napoleońskich w 1807 wojska francuskie, bawarskie i wirtemberskie prowadziły nieudane oblężenie Twierdzy Koźle^[4].

Jednak przegrana wojna z Napoleonem doprowadziła do wielkich przemian w Prusach.

Historia najnowsza

W 1814 Kłodnica jako pierwsza uwolniła się od pańszczyzny^[4]. W 1817 nastąpiło to w Sławięcicach, a w 1819 w Blachowni.

Rozwój gospodarczy

W 1845 uruchomiono linię kolejową Opole – Gliwice (stacja kolejowa w Kędzierzynie nazywała się wówczas Koźle-Kędzierzyn). Przyśpieszyło to rozwój gospodarczy całego regionu^[5].

W 1846 w Koźlu było 234 domów i 2515 mieszkańców. Na obrzeżach miasta istniało 8 hut i walcowni żelaza, tartak parowy, 60 młynów wodnych, 33 wiatraki itd. Ważnym ośrodkiem przemysłowym były wówczas Sławięcice i Blachownia.

Po Kanale Kłodnickim kursowało rocznie ponad 1000 statków, przewożąc głównie towary Gliwic do manufaktury w Sławięcicach oraz do składnicy towarów żelaznych utworzonej u ujścia Kanału do Odry. W 1861 wybudowano bocznicę kolejową do przystani przy Kanale Kłodnickim.

Pod względem wyznaniowym w 1861 w Koźlu mieszkało: 2195 katolików, 475 ewangelików i 181 osób wyznania mojżeszowego.

W 1873 nastąpiła likwidacja twierdzy kozielskiej, co umożliwiło rozwój gospodarczy Koźla^[5]. Jednak Koźle nie było już w stanie dogonić sąsiedniego Kędzierzyna, który miał połączenia kolejowe z Gliwicami, Opolem, Nysą i Raciborzem. Kędzierzyn bardzo szybko rozwinął się z wioski w kolejową osadę. W latach 1880-1890 wybudowano most nadziemny nad torami.

W latach 1891-1908 wybudowano port rzeczny w Koźlu-Port^[5]. Był to największy port rzeczny na Odrze. Przeładowywano w nim węgiel i rudę przywożoną Kanałem Kłodnickim z Górnego Śląska. Statki odpływały Odrą do portów w środkowych i północnych Niemczech.

Przy porcie powstała fabryka papieru i celulozy.

Wzrost znaczenia Kędzierzyna

W 1902 rozrastający się Kędzierzyn wchłonął wioskę Pogorzelec. W 1910 w Kędzierzynie żyło 3552 mieszkańców, w Kłodnicy 3709 mieszkańców, w Sławięcicach 1252 mieszkańców, a w Koźlu 7832 mieszkańców.

W 1915 w Kędzierzynie wybudowano nowy dworzec kolejowy.

I wojna światowa

I wojna światowa nie dotknęła bezpośrednio miasta, jednak wielu z tutejszych mieszkańców walczyło w szeregach armii niemieckiej.

Rewolucja listopadowa 1918 w Cesarstwie Niemieckim i utworzenie Republiki Weimarskiej znalazły przychylny oddźwięk na Śląsku. W Koźlu doszło do rozruchów i uwolniono niektórych więźniów z tutejszego więzienia. Utworzono Radę Żołnierską (niem. Soldatenrat) i Radę Robotniczą (niem. Arbeiterat), a następnie patrole republikańskiej straży żołnierskiej rozpoczęły patrolowanie powiatu dla zapewnienia porządku. Kozielska Rada Żołnierzy należała do najbardziej lewicowej na Śląsku, dlatego dowództwo niemieckiej armii rozwiązało tę Radę w czerwcu 1919.

Echa powstania wielkopolskiego (1918)

Wybuch powstania wielkopolskiego 1918 pobudził do działania Polaków żyjących na Górnym Śląsku. 12 stycznia 1919 powstała w Bytomiu Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska. Bardzo szybko rozpoczęto tworzenie sieci organizacji terenowych.

W lutym 1919 utworzono komórki POW GŚl. w powiecie kozielskim. Komendantem powiatowym został Alfons Zgrzebniok (pseudonim Rakoczy), a od kwietnia 1919 Karol Grzesik (pseudonim Hauke). Komendantem komórki w Koźlu został Robert Lerch. Stan kozielskiej POW GŚl. w kwietniu 1919 wynosił 600 członków uzbrojonych w 200 karabinów, 48 rewolwerów i 20 granatów ręcznych.

Symboliczną linię podziału narodowościowego w powiecie kozielskim wyznaczała rzeka Odra. Nastroje propolskie panowały na prawym wschodnim brzegu rzeki, a nastroje proniemieckie na lewym zachodnim brzegu. Teren ten był w znacznym stopniu zgermanizowany. Poza uaktywnieniem się grupy narodowej polskiej i niemieckiej z żądaniami utworzenia samodzielnego państwa wystąpili Górnoślązacy. Pomysł utworzenia śląskiej autonomii w ramach państwa pruskiego przedstawiono 8 grudnia 1918 w Kędzierzynie.

Wzrost społecznych napięć doprowadził do wprowadzenia 6 marca 1919 stanu oblężenia w powiecie kozielskim.

Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska, na skutek niemieckiego terroru i represji, oraz masakry w Mysłowicach postanowiła zbrojnie rozstrzygnąć spory na swoją korzyść. W tym celu wyznaczono termin wybuchu powstania na noc z 22 na 23 czerwca 1919. Później decyzję zmieniono, jednak nowe rozkazy nie zdołały dotrzeć do wszystkich terenowych komórek na czas. W rejonie Koźla doszło wówczas do starcia z niemiecką policją Grenzschutz Ost (zginęło 3 powstańców).

Pomimo późniejszych niemieckich represji stan kozielskiej POW GŚl. w sierpniu 1919 wynosił 800 członków uzbrojonych w 282 karabiny, 124 rewolwery, 8 karabinów maszynowych i 20 granatów ręcznych.

I powstanie śląskie

I powstanie śląskie trwało od 16 sierpnia do 26 sierpnia 1919. Walki nie objęły swoim zasięgiem powiatu kozielskiego.

Przygotowania do Plebiscytu

9 listopada 1919 władze niemieckie przeprowadziły na Górnym Śląsku wybory komunalne. W powiecie kozielskim strona polska zdobyła: w Koźlu 1 z 24 mandatów, w Kędzierzynie 2 z 12 mandatów, w Sławięcicach 11 z 21 mandatów, w Kłodnicy 3 z 12 mandatów, w Blachowni 7 z 12 mandatów.

Wybory komunalne były wstępem do plebiscytu, który nakazano przeprowadzić w 1919 w wersalskim traktacie pokojowym, kończącym I wojnę światową. Plebiscyt był nadzorowany przez Międzysojuszniczą Komisję Rządzącą i Plebiscytową na Górnym Śląsku z siedzibą w Opolu.

Polski plakat propagandowy z okresu plebiscytu

Przygotowania zabezpieczały po stronie polskiej Polska Organizacja Wojskowa, a po stronie niemieckiej Organizacja Bojowa Górnego Śląska (niem. Kampforganisation Oberschlesien). Dodatkową siłą były jednostki niemieckiej policja bezpieczeństwa – Sicherheitspolizei, w skrócie Sipo. Policja ta przejęła niektóre zadania wojskowe, m.in. strzegła granicy z Polską. Pod naciskiem Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej na Górnym Śląsku Śląsk opuściły oddziały Grenzschutzu, a Sicherheitspolizei stała się jedyną zorganizowaną siłą wojskową strony niemieckiej na obszarze plebiscytowym. Zgodnie z tajnymi dyrektywami płynącymi z Berlina jej funkcjonariusze dopuszczali się aktów przemocy wobec działaczy polskich, utrudniali ich legalne działanie, stosowali terror i zastraszanie.

20 lutego 1920 Polacy utworzyli w Bytomiu Polski Komisariat Plebiscytowy, który następnie utworzył swoje oddziały w miastach powiatowych Śląska. Komisarzem Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w Koźlu został Teofil Golus.

W maju 1920 niemiecka bojówka zdemolowała lokal powiatowego Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w Koźlu, wskutek czego jego siedzibę przeniesiono do Ciska.

II powstanie śląskie

II powstanie śląskie trwało od 19/20 sierpnia do 25 sierpnia 1920. Walki nie objęły swoim zasięgiem powiatu kozielskiego.

Wzrost napięcia przed Plebiscytem

Polski plakat propagandowy z okresu plebiscytu

6 września 1920 na miejsce POW GŚl. utworzono Centralę Wychowania Fizycznego, którą następnie 11 grudnia 1920 przemianowano na Dowództwo Obrony Plebiscytu.

• W powiecie kozielskim w grudniu 1920 polskie siły liczyły 555 ludzi uzbrojonych w 214 karabinów, 19 rewolwerów, 1100 granatów ręcznych, 2 moździerze i 24 kg materiałów wybuchowych.

• Siły niemieckie liczyły 1500 dobrze uzbrojonych ludzi dysponujących 17 samochodami osobowymi, 10 samochodami ciężarowymi i 2 motocyklami.

W lutym 1921 niemieccy bojówkarze odbili z kozielskiego więzienia aresztowanych przez aliantów 17 Niemców, których zatrzymano za naruszanie porządku publicznego.

W ostatnim tygodniu przed plebiscytem na Śląsk zaczęli masowo napływać niemieccy emigranci, którzy wcześniej wyemigrowali w inne rejony Niemiec za pracą. Wniosek o możliwość głosowania przez emigrantów z Górnego Śląska złożyła strona polska.

Plebiscyt

Plebiscyt na Górnym Śląsku odbył się 20 marca 1921. W powiecie kozielskim nie doszło do żadnych incydentów.

III powstanie śląskie

Pociąg wykolejony przez powstańców pod Kędzierzynem

III powstanie śląskie trwało od 2/3 maja do 5 lipca 1921.

• Dowódcą polskiej organizacji bojowej w powiecie kozielskim był kapitan Leonard Krukowski (pseudonim Kruger). Dowodził on siłami 870 ludzi uzbrojonych w 294 karabiny, 135 rewolwery, 14 granatników i 1352 granatów ręcznych.
• Siły niemieckie liczyły około 3500 dobrze uzbrojonych ludzi dowodzonych przez kpt. Maya i kpt. hrabiego von Matuschkę.

3 maja 1921 polscy powstańcy zajęli na kilka godzin miasto i dworzec kolejowy w Kędzierzynie, nie zdołali jednak utrzymać swoich pozycji^[7].

Bitwa o Kędzierzyn
6 maja 1921 Naczelna Komenda Wojsk Powstańczych rozkazała dwóm pułkom rozpocząć natarcie z zadaniem zajęcia Kędzierzyna. Z Sośnicowic wyruszył 2 pułk piechoty wojsk powstańczych im. T. Kościuszki dowodzony przez kpt. Pawła Cymsa. Rozpoczął on ciężkie walki usiłując przedrzeć się do Kędzierzyna od strony Bierawy, Starego Koźla i Pogorzelca. Równocześnie z Łabęd wyruszył 1 katowicki pułk piechoty im. J.Piłsudskiego dowodzony przez ppor. W. Fojkisa.

7 maja 1921 siły powstańcze atakujące od wschodu zajęły Sławięcice i Blachownię. Lokalne oddziały powstańcze natarły na północny zachód, zdobywając Raszową i Januszkowice. Na południu trwały ciężkie walki w rejonie Starego Koźla.

8 maja 1921 oddziały powstańcze zdobyły Leśnicę i usiłowały kontynuować natarcie w kierunku Zdzieszowic.

9 maja 1921 nacierające od wschodu siły ppor. W. Fojkisa zdobyły wieczorem Kędzierzyn. Do szczególnie ciężkich walk doszło w Lenartowicach i Brzeźcach.

10 maja 1921 siły powstańcze zdobyły Kłodnicę i Koźle-Port wypierając Niemców na drugi brzeg Odry do Koźla.

Powstańcy stracili ogółem 39 zabitych i 145 rannych. Niemcy stracili około 150 zabitych i rannych. Powstańcy zdobyli duże zapasy żywności, tabor kolejowy, 700 karabinów, 20 karabinów maszynowych, kilka granatników i granaty.

Nowym wójtem Kędzierzyna został Ryszard Baron, Pogorzelca Jan Panek i Kuźniczek Ludwik Korol.

W dniach 21-26 maja 1921 doszło do największej bitwy powstania, bitwy o Górę Św. Anny.

4 czerwca 1921 niemieckie oddziały przeszły do kontrofensywy, zdobywając Koźle-Port, Kłodnicę i Kędzierzyn^[8]. Aby opóźnić niemieckie natarcie w kierunku na Gliwice, powstańcy wysadzili w powietrze mosty w Sławięcicach na rzece Kłodnica. Ogółem wysadzono dziewięć mostów.

Republika Weimarska

W lipcu 1922 powiat kozielski został na powrót oficjalnie przekazany administracji niemieckiej.

Wielki kryzys gospodarczy 1929-1933 zahamował rozwój gospodarczy tutejszego przemysłu.

III Rzesza

W latach 1933-1937 narodowi socjaliści przeprowadzili na Śląsku Opolskim kampanię zmian nazw geograficznych o słowiańskim brzmieniu na „bardziej niemieckie”. Działania takie przeprowadzono również w powiecie kozielskim.

W ramach rozpoczętej przez narodowych socjalistów walki z bezrobociem podjęto budowę Kanału Gliwickiego (lata 1934-1938), który połączył Gliwice z Koźlem-Port. Oddanie Kanału do eksploatacji nastąpiło 8 grudnia 1939 w obecności ministra Rudolfa Hessa.

W latach 1934-1936 wybudowano linię kolejową Kędzierzyn-Strzelce Opolskie.

Rozwój gospodarczy sprzyjał wzrostowi liczebności mieszkańców:

Noc kryształowa

Noc kryształowa (niem. Kristallnacht, Reichskristallnacht lub Reichspogromnacht) była to noc z 9 na 10 listopada 1938, podczas której narodowi socjaliści dokonali pogromu Żydów żyjących w III Rzeszy.

Spłonęła wówczas synagoga w Koźlu (obecna ul. 24 Kwietnia – wówczas Reinschdorferstrasse).

II wojna światowa

Przygotowując się do kampanii wrześniowej 1939 przeciwko Polsce, wojska niemieckie skoncentrowały w rejonie Koźla 27 Dywizję Piechoty, która miała w drugim rzucie nacierać na Tarnowskie Góry, Zawiercie i Jędrzejów.

W Sławięcicach znajdowało się dowództwo dywersyjnej grupy operacyjnej SS, która przeprowadziła w nocy z 31 sierpnia na 1 września 1939 rzekomo „polski atak” na przygraniczny niemiecki urząd celny.

Wybuch II wojny światowej oznaczał likwidację wszystkich organizacji polskich (Związek Polaków w Niemczech i inne mniejsze) w powiecie kozielskim.

Budowa przemysłu chemicznego

W 1939 rozpoczęto w Blachowni budowę zakładu chemicznego – zakład hydrogenizacji koncernu Oberschlesische Hydriewerke A.G.). W 1940 rozpoczęto w pobliżu Kędzierzyna budowę zakładu chemicznego (produkcja izooktanu) koncernu Interessen-Gemeinschaft Farbenindustrie AG – w skrócie IG Farben. Tutejsze zakłady miały produkować benzynę syntetyczną na drodze uwodornienia węgla. Produkcję uruchomiono pod koniec 1943 r.

Na potrzeby budowy zakładów i utrzymania produkcji rozpoczęto w 1940 tworzenie rozległej sieci różnego rodzaju obozów, położonych w pasie od Blachowni przez Kędzierzyn i Azoty do Bierawy. Skoncentrowano tutaj około 35000 ludzi uwięzionych w różnych obozach.

• obozy jenieckich batalionów budowlano-roboczych (Bau- und Arbeitsbataillonen) w Blachowni i Kędzierzynie (prawie 2500 jeńców brytyjskich i francuskich);
• obóz pracy przymusowej w Blachowni (około 18000 robotników z Generalnego Gubernatorstwa, ZSRR, Protektoratu Czech i Moraw, Francji i Włoch);
• obóz pracy przymusowej w Azotach (około 10000 robotników z Generalnego Gubernatorstwa, ZSRR, Protektoratu Czech i Moraw, Francji i Włoch);
• obóz pracy przymusowej w Korzonku (około 900 robotników z Generalnego Gubernatorstwa i ZSRR);
• filia obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau w Sławięcicach (około 4000 więźniów).

Amerykańskie bombardowania

Alianckie lotnictwo (startowało z Włoch) przeprowadziło pierwsze loty rozpoznawcze w rejonie Kędzierzyna w marcu 1944. Zmasowane naloty bombowe rozpoczęły się w lipcu 1944^[11].

W wyniku masowych bombardowań tutejsze zakłady chemiczne zostały zniszczone. W dniach 21/22 stycznia 1945 przeprowadzono ewakuację zakładów i obozów przymusowej pracy.

W Polsce Ludowej

Okupacja radziecka

W dniach 23/24 stycznia 1945 Armia Czerwona zajęła Sławięcice. Po dalszych walkach 31 stycznia 1945 zajęła Kędzierzyn (dokonały tego oddziały 21 Armii 1 Samodzielnego Korpusu Kawalerii Gwardii 1 Frontu Ukraińskiego, którym w parku miejskim wzniesiono Pomnik Wdzięczności^[12]) i Kłodnicę. W wyniku „operacji opolskiej” 18 marca 1945 Koźle zostało zajęte przez oddziały 13 i 314 Dywizji Piechoty 43 Korpusu Piechoty 59 Armii 1 Frontu Ukraińskiego (na pamiątkę tego wydarzenia przy ul. Piastowskiej wzniesiono Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej). W walkach poległo 142 żołnierzy radzieckich^[12].

18 marca 1945 w Katowicach odbyła się uroczystość podpisania aktu przyłączenia Śląska Opolskiego do Polski.

21 marca 1945 rozpoczęło się przejmowanie od Armii Czerwonej obiektów gospodarczych w powiecie kozielskim. Rosjanie przed wycofaniem się przeprowadzili całkowity demontaż urządzeń i aparatury zakładów chemicznych (zniszczenia osiągnęły poziom 100%) i innych lokalnych zakładów przemysłowych. Pozostałe urządzenia wywieźli Polacy do odbudowywanych zakładów chemicznych w Oświęcimiu, Chorzowie i Tarnowie.

6 kwietnia 1945 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło Centralne Obozy Pracy. Obozy pracy nr 112, 118 i 169 powstały w Kędzierzynie^[13].

Napływ osadników

Napływowi nowych osadników (m.in. z Kresów Wschodnich) towarzyszyły przymusowe wysiedlenia ludności niemieckiej. Pierwsi polscy osadnicy przybyli do Koźla pod koniec kwietnia 1945. W początkach lipca rozpoczęło się wysiedlanie do Niemiec mieszkańców narodowości niemieckiej. Pierwszą grupę poprowadzono pieszo do Prudnika, skąd w wagonach towarowych zostali przewiezieni do Zgorzelca^[14].

Na początku 1946 w Koźlu mieszkało 8277 osób, w Kędzierzynie 4866 osób, w Kłodnicy 3098 osób, w Sławięcicach 1228 osób, w Cisowej 729 osób, w Lenartowicach 546 osób, w Blachowni 505 osób, w Miejscu Kłodnickim 326 osób.

Rozbudowa przemysłu

Latem 1946 przejęto od Armii Czerwonej rzekę Odrę i uruchomiono transport wodny Kanałem Gliwickim węgla z Czarnego Śląska.

W 1948 podjęto decyzję o budowie fabryki nawozów sztucznych w Kędzierzynie^[15]. Pierwszą produkcję chemikaliów uruchomiono w październiku 1949.

Sześcioletni plan rozwoju 1950-1955 przewidywał dalszą rozbudowę Zakładów Przemysłu Azotowego „Kędzierzyn”. W Blachowni rozpoczęto budowę wytwórni benzolu i smoły koksowniczej Zakładów Koksochemicznych „Blachownia” (produkcję uruchomiono w 1952). W 1953 zdecydowano o budowie elektrociepłowni Elektrownia Blachownia (uruchomiona w 1957).

Kędzierzyn przestał być „miastem kolejarzy” na rzecz „miasta chemików”.

W 1961 otworzono Kozielską Fabrykę Maszyn „Kofamę”^[15].

W czerwcu 1970 otworzono Kanał Kędzierzyński.

Zmiany administracyjne

2 marca 1951 Kędzierzyn otrzymał prawa miejskie^[16].

25 września 1954 reforma podziału administracyjnego powołała na terenie powiatu kozielskiego 30 gromad, w tym:

• Gromada Blachowni Śląskiej (Blachownia i Lenartowice);
• Gromada Cisowej (Cisowa i Miejsce Kłodnickie);
• Gromada Kłodnicy (Kłodnica);
• Gromada Sławięcic (Sławięcice).

1 stycznia 1958 do Koźla włączono obszar zniesionej gromady Zmudzona (miejscowości Zmudzona i Rybarze) w tymże powiecie^[18].

W listopadzie 1959 Kłodnica i Sławięcice otrzymały status osiedli.

W 1961 Cisową i Miejsce Kłodnickie włączono do gromady Blachowni Śląskiej.

28 maja 1975 wprowadzono dwustopniowy podział administracyjny kraju, w wyniku czego w powiecie kozielskim powstały cztery miasta (Kędzierzyn, Koźle, Kłodnica i Sławięcice) oraz osiem gmin.

Kędzierzyn-Koźle

15 października 1975 nastąpiło połączenie miast Koźla, Kędzierzyna, Kłodnicy i Sławięcice oraz 3 wsi (Lenartowic, Miejsca Kłodnickiego i Cisowej) – początek dzisiejszego miasta Kędzierzyn-Koźle.

Zmiany zaludnienia Kędzierzyna-Koźla w latach 1975-2000^[19]:

Przypisy

Bibliografia

• Gall Anonim, Kronika Polska, polski przekład, tł. R. Grodecki, M. Plezia, Wrocław 1989 (kilka wydań)
• Janusz Bogdanowski: „Twierdza Koźle. Problem planu w świetle systemu kleszczowego szkoły staropruskiej i szkoły Arad”. W: Studia i Materiały do Historii Sztuki Wojennej, t. 12, Cz. 1, Warszawa 1966, strony 153-162.
• Grzegorz Bukal: „Gerhard Cornelius Walrave i holendersko-pruska fortyfikacja na ziemiach polskich”. W: Niderlandyzm w sztuce polskiej. PWN, Warszawa 1995, strony 351-363.
• Karol Jonca: „Wielka Armia Napoleona w kampanii 1807 roku pod Koźlem”. Instytut Śląski w Opolu. Opole 1997.
• Ryszard Pacułt: Kędzierzyn-Koźle. Katowice: Krajowa Agencja Wydawnicza RSW „Prasa-Książka-Ruch”, 1981.
• Ryszard Pacułt, Zyta Zarzycka: Twierdza Kozielska. Kędzierzyn-Koźle: Urząd Miasta Kędzierzyn-Koźle, 1997.
• Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, praca zbiorowa pod redakcją Edwarda Nycza i Stanisława Senfta „Kędzierzyn-Koźle. Monografia Miasta”. Opole 2001.