Historia Katowic

Ten artykuł od 2014-01 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do wiarygodnych źródeł. (Dodanie listy źródeł bibliograficznych lub linków zewnętrznych nie jest wystarczające). Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Mapa historycznych osad Katowic

Fragment aktu wizytacji parafii bogucickiej z 1598, w którym po raz pierwszy pojawia się słowo „Katowice”

Najdawniejszy plan Katowic z 1686

Umowa kupna-sprzedaży Katowic zawarta 18 września 1796 między Josephem Mikush oraz Bernhardem Mleczko, odpis z roku 1797

Widok na Katowice (litografia E. Knippla z poł. XIX wieku), po prawej widoczna Karczma Katowicka (Arrende)

Teatr Miejski i ul. Warszawska z pocz. XX w.

Nieistniejący pomnik/obelisk ku czci Franza von Wincklera

Popiersie Richarda Holzego – współzałożyciela miasta (ul. Mickiewicza 5)

Ulica Pocztowa na początku XX w.

Ulica Mickiewicza na początku XX w.

Pomnik Powstańców Śląskich.

Wojsko Polskie wkracza do Katowic w 1922

Katowice, wieża spadochronowa w Parku Kościuszki – rekonstrukcja powojenna

Katowice, gmach Sejmu Śląskiego

Przykład nowoczesnej budowli w Katowicach

Przed uzyskaniem praw miejskich

Pierwsza wzmianka o Katowicach pojawiła się w zapisach księdza Kazimierskiego, wizytatora parafii boguckiej w 1598. Historię miasta wyznaczają jednak losy kilku znacznie wcześniejszych słowiańskich osad rolniczych z XIV i XVI w. oraz kuźnic żelaza, będących obecnie jego dzielnicami. To te ostatnie – powstałe w miejscach występowania płytko zalegających rud żelaza – zadecydowały o rozwoju przemysłu na terenach, które jeszcze do niedawna pokrywały leśne i bagniste ostępy, poprzecinane gęstą siecią rzek. Oczywiście wraz z kuźnicami powstawały osady – i taki rodowód mają dzisiejsze Katowice^[1]. Usytuowana nad brzegiem rzeki Rawy Kuźnica Bogucka została wspomniana po raz pierwszy w 1397 i był to jeden z najstarszych zakładów tego typu w Polsce. Funkcjonował aż do XVIII w., w którym pojawiły się wielkie piece hutnicze. Poza Kuźnią Bogucką w okolicy istniały jeszcze trzy podobne zakłady: załęski, szopieński i roździeński^[2]. Z tym ostatnim związana jest postać Walentego Roździeńskiego, autora poematu „Officina ferraria abo huta i warsztat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego”. Podobny rodowód ma kilka innych katowickich dzielnic. Najstarszą katowicką dzielnicą jest Dąb, o którym dokumenty wspominają już w 1299^[3]. Należał on przez kilkaset lat do klasztoru Bożogrobców w Miechowie. Następnie wspomniane są kolejne wsie, będące dziś dzielnicami miasta, wymienione w dokumencie księcia opawsko-raciborskiego Mikołaja z 15 grudnia 1360, potwierdzającego Ottonowi z Pilicy własność wsi Jaźwce, Załęże, Bogucice i miasta Mysłowice^[4][5][6][7].

Fragment dokumentu darowizny^[8]:

Trudno jednoznacznie ustalić pochodzenie nazwy miasta. Prawdopodobnie wywodzi się ona od imienia (przezwiska) pierwszego osadnika: dzierżawcy Kata, bądź od słowa „kąty” – tak nazywano kiedyś chaty zagrodników, pracujących przy wyrębie i przewożeniu drewna do kuźnicy bogucickiej.

W połowie XVI wieku na obszarze nadanym Kuźnikom pojawiło się osadnictwo rolnicze o charakterze zagrodowym. Około 1580 kuźnik bogucki Andrzej założył na swoim gruncie wieś zagrodniczą Katowice, wzmiankowaną w protokole wizytacji parafii boguckiej z 1598 jako „villa nova” – nowa wieś, a przez kilka następnych stuleci osady rolnicza i kuźnicza zgodnie egzystowały obok siebie^[9]:

W protokole wizytacji parafii w Bogucicach pojawiła się także wzmianka o cudownym obrazie w miejscowym kościele^[9]:

W 1609 Katowice zostały odkupione od Jakuba, Jana i Mateusza Boguckich przez Katarzynę Salomonową. Mówi o tym jej oświadczenie, w którym sprzedaje Kuźnicę Bogucką z wioską Katowice i pustym działem brynowskim wnuczce – Jadwidze Kamieńskiej. Do 1691 Katowice należały do Kamieńskich, następnie do Bernarda Sobka (do 1698), Jana Krzysztofa Mieroszewskiego (w 1698), Jerzego Holly’ego (1698−1702), rodziny Promnitzów (1702−1736) i ponownie Mieroszewskich (1736−1755)^[9].

W 1686 powstał najdawniejszy plan Katowic. Był to sporządzony odręcznie plan sytuacyjny, będący dodatkiem do ugody, zawartej między Rudolfem Kamieńskim a Janem Mieroszewskim, dotyczącej spornych gruntów^[9]. W 1736 Katowice zaznaczono na mapie Księstwa Opolskiego, a w 1749 – na mapie Fryderyka Wrede. W 1755 dobra katowickie odziedziczyła Józefa Schwellengrebel, a w 1764 kupił je Jan Nepomucen Schwellengrebel – wnuk Mieroszewskich^[10]. W 1776 właścicielem Katowic został Bogumił Fryderyk Näfe, w 1790 – Józef Mikusz, w 1796 – Bernard Mleczko, a w 1799 – Jan Ferdynand Koulhaas^[10]. Od 1809 należały do rodziny Weddingów, a od 1832 – Karol Fryderyk Lehmann^[11].

W 1838 Franz von Winckler kupił dobra rycerskie Katowice od Lehmanna, a w 1841 przeniósł do Katowic zarząd swoich dóbr^[11].

Rozwój wsi Katowice rozpoczął się wraz z uruchomieniem 3 października 1846 przez Towarzystwo Kolei Górnośląskiej (Oberschlesische Eisenbahn AG, w skrócie OSE) połączenia Wrocławia z Mysłowicami. Dnia 6 sierpnia 1847 wjechał na główną stację kolejową pierwszy pociąg osobowy. W latach 1847–1848 Katowice za pośrednictwem OSE uzyskały połączenie z siecią kolei europejskich, m.in. z Berlinem, Krakowem, Wiedniem i Warszawą. Przełomowe znaczenie dla rozwoju Katowic miało przejęcie dóbr ziemskich przez rodzinę Wincklerów. Szybka industrializacja i rozbudowa linii komunikacyjnych sprzyjały urbanizacji wsi. 29 września 1858 konsekrowano ewangelicki kościół Zmartwychwstania Pańskiego, a 11 listopada 1860 r. poświęcono zbudowany z muru pruskiego pierwszy katolicki kościół we wsi. W dniu 11 września 1865 król Prus Wilhelm I Hohenzollern nadał Katowicom prawa miejskie.

Przy skrzyżowaniu dróg północ-południe i wschód-zachód, zlokalizowanym w środku ówczesnej wsi, w 1816 umieszczono figurę św. Jana (poświęcono ją 11 lipca 1816). W 1875 figurę rozbudowano i przeniesiono na prywatną posesję w Brynowie. W 1999 u wlotu ulicy św. Jana do Rynku ustawiono replikę figury, wykonaną przez Mirosława i Jacka Kicińskich^[12].

Przed 1816 przy stawie kuźniczym, nad Roździanką, w rejonie dzisiejszego Rynku, powstała Karczma Katowicka żydowskiego arendarza. Została wspomniana w anonimowym tekście z 1832. Obiekt był jedną z najbardziej charakterystycznych budowli ówczesnej wsi Katowice. Karczma zawaliła się w 1864. Obecnie istnieje tu Dom Handlowy „Skarbek”^[13].

Po 1865 r.

Szybko rosła liczba ludności (szczególnie pozarolniczej) i coraz więcej mieszkańców pragnęło przekształcenia wsi w miasto. Ogromne zasługi na tym polu mieli ówczesny naczelny dyrektor dóbr Thiele-Wincklera, Friedrich Grundmann oraz lekarz Richard Holtze. Dążenia ich zostały zrealizowane w połowie lat 60. XIX w.: 11 września 1865 podpisano dokument nadający Katowicom prawa miejskie^[14]. Wkrótce Katowice wyniesione zostały do rangi powiatu. W okresie zarządu Grundmanna wzniesiono pierwszy monumentalny obiekt – kościół ewangelicki przy ul. Warszawskiej (1856−58), później neogotycki kościół Najświętszej Marii Panny przy ul. Mariackiej (1870), klasztor i szpital oo. Bonifratrów, klasztor i sierociniec ss. Jadwiżanek oraz kościół pw. Św. Szczepana w Bogucicach. W 1895 przy ulicy Adama Mickiewicza 5 wybudowano za 155 tysięcy marek łaźnię miejską, która w wyniku wysokich cen została zamknięta dwa lata później. W 1889 w Katowicach ulokował się prężny koncern przemysłowy Kattowitzer Aktien-Gesellschaft, a jego śladem poszło pięć znanych banków. Pod pruskim panowaniem (od 1742) na terenie dzisiejszych Katowic, szczególnie w XIX w. rozwijał się przemysł, zwłaszcza huty i kopalnie. U schyłku tegoż wieku powstało kilka instytucji, które zadecydowały o rozwoju młodego ośrodka gospodarczego: Górnośląska Konwencja Węglowa, Górnośląski Związek Przemysłowców Górniczo-Hutniczych, gwarectwa węglowe, Państwowa Dyrekcja Poczt, Sąd Okręgowy, Dyrekcja Prusko-Królewskich Kolei Państwowych.

W 1871 roku swe podwoje otwarło pierwsze gimnazjum. Zezwolenie na utworzenie chrześcijańskiego gimnazjum wielowyznaniowego i jego otwarcie w Katowicach wydało królewskie prowincjonalne kolegium szkolne we Wrocławiu. 30 maja 1871 roku nadeszła wiadomość, że minister rozporządzeniem z 20 maja wyraził zgodę na powołanie do życia w Katowicach gimnazjum świeckiego o charakterze chrześcijańskim. 9 października 1871 roku dokonano uroczystego otwarcia gimnazjum liczącego cztery najniższe klasy w salach części nowego budynku szkolnego przy Mühlstrasse (obecnie ul. Młyńska), a od stycznia 1874 r. w nowo wybudowanym gmachu przy obecnej ul. 3 Maja. Pierwszym dyrektorem szkoły został dr Ernst Müller, a jednym ze starszych nauczycieli był dr Georg Hoffman, autor Historii miasta Katowice. Plac dla nowej szkoły zakupiono za symboliczną kwotę od rodziny von Thiele – Winckler, usytuowana szkoła była przy obecnym placu Wolności oraz ulicach 3 Maja i J. Słowackiego. Nauczycielami tej szkoły byli: dr Waldemar Gottlieb Wolff, dziadek noblistki Marii Goeppert–Mayer, noblistki z Katowic, oraz dr Georg Hoffman, autor „Historii miasta Katowice” – „Geschichte der Stadt Katowitz” z 1895 r. Religii w szkole uczyli trzej nauczyciele: Dr Kunisch – katolickiej, Dr Wolff – ewangelickiej, rabin Dr Cohn – żydowskiej. Sprawozdanie dyrektora dr. Müllera informuje, że absolwenci na 25-lecie szkoły założyli fundację – „10 października 1896 w czasie zjazdu absolwentów na 25 lecie szkoły założono fundację by wesprzeć potrzeby uczniów, nauczycieli i sprawy organizacyjne szkoły. Istniał również system stypendialny.”

Z początkiem XX w. Katowice wzbogaciły się o Teatr Miejski (późniejszy Teatr Śląski), zbudowany przy Rynku w latach 1905–1907 według projektu kolońskiego architekta Karla Moritza. Nowe stulecie przyniosło miastu trzeci w jego dziejach dworzec kolejowy, zachowany do dziś, choć nieużytkowany w pierwotnym charakterze. Wybuch I wojny światowej nie spowodował w Katowicach zniszczeń i strat, lecz rozwój przemysłu i sprzyjającą koniunkturę, zwłaszcza dla zakładów hutniczych.

W mieście działały liczne polskie organizacje patriotyczne i społeczne, m.in. od 15 marca 1896 r. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Towarzystwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo Polek, Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska (komenda), Straż Obywatelska, Polski Klub Sportowy „Pogoń” (od lutego 1920 r.), Związek Wojacki, Towarzystwo Oświaty na Śląsku im. św. Jacka.

22 grudnia 1902 do Starych Panewnik zostali sprowadzeni franciszkanie. Teren dzisiejszej dzielnicy Katowic, na którym zamieszkali, należał w tym okresie do parafii mikołowskiej. Już w 1908 zdołali oni ukończyć i konsekrować 19 lipca wybudowaną przez siebie w stylu neoromańskim świątynię i konwent. Kościół, który jest dzisiaj bazyliką mniejszą, konsekrował książę-biskup wrocławski Jerzy kardynał Kopp. Na terenie rządzonej przez niego archidiecezji leżały ówczesne Katowice. Powstanie nowej placówki o charakterze misyjno-pielgrzymkowym miało sprzyjać germanizacji Górnoślązaków i zmniejszeniu ruchu pielgrzymkowego do Częstochowy.

Powstania śląskie i plebiscyt

W trakcie I powstania śląskiego w sierpniu 1919 r., w niektórych z dzisiejszych dzielnic miasta (Szopienice, Bogucice, Dąbrówka Mała), doszło do kilkudniowych walk powstańców śląskich z SSOS.

W dniach 17–18 sierpnia 1920 r. doszło w mieście do zamieszek, w trakcie których niemieckie bojówki zaatakowały oddziały francuskie i polskich mieszkańców miasta. Zdemolowano oddział Polskiego Komitetu Plebiscytowego, redakcje polskich gazet, polskie sklepy i restauracje. W trakcie tych zajść w okrutny sposób został przez Niemców zamordowany spieszący na pomoc poszkodowanym polski lekarz dr Andrzej Mielęcki. Od francuskich kul zginęli też niemieccy demonstranci^[15].

Wydarzenia te były jedną z przyczyn wybuchu 20 sierpnia w Katowicach strajku, a następnie wybuchu II powstania śląskiego, podczas którego w mieście został ogłoszony, przez oddziały rozjemcze stan oblężenia. Walki miały miejsce w dzisiejszych dzielnicach miasta, takich jak m.in. Załęska Hałda, Bogucice, Dąb.

W tych okolicznościach 20 marca 1921 r. odbył się Plebiscyt na Górnym Śląsku. W okręgu wyborczym Katowice, który objął powiat i miasto Katowice, 51,9% wyborców opowiedziało się za pozostaniem w Niemczech. Zaś w samym mieście Katowice 85,4%, a w powiecie katowickim 44,4% głosujących odpowiedziało się za Niemcami.

Podczas III powstania śląskiego, w dniu 3 maja 1921 r., po trwającej całą noc walce, miasto zostało opanowane przez osiem batalionów powstańców śląskich pod dowództwem Walentego Fojkisa i Adama Kocura. W ciągu dnia miasto opanowały oddziały francuskie ostrzeliwując powstańców m.in. z czołgów. Jednakże w nocy miasto ponownie zostało opanowane przez powstańczy oddział Karola Walerusa i Romualda Pitery. Powstańcy następnego dnia wycofali się na polecenie Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku. W dniach 16–30 maja 1921 roku niemieckie bojówki Selbstschutz zaatakowały stacjonujące w mieście wojska francuskie, jednak przy wsparciu powstańców śląskich szybko opanowano sytuację.

Spośród mieszkańców miasta i gminy, w III powstaniu śląskim sformowano:

• Katowicki Pułk Powstańczy im. Józefa Piłsudskiego przekształcony od 10 maja 1921 r. w 1 Pułk w Grupie „Wschód”. Oddział po zdobyciu powiatu katowickiego stacjonował w Łabędach i liczył około 2600 żołnierzy. Pułkiem dowodził Walenty Fojkis z Katowic. 9 maja Pułk zdobył Kędzierzyn, a następnie walczył w bitwie pod Górą św. Anny.
• Katowicki Pułk Powstańczy im. Jana Henryka Dąbrowskiego wchodzący początkowo w skład grupy taktycznej Walentego Fojkisa, a potem przekształcony w 3 Pułk w Grupie „Wschód”. Pułk m.in. zdobył Lichynię w bitwie pod Górą Św. Anny.

Lata międzywojenne

15 lipca 1920 roku ustawa Sejmu RP mianowała Katowice stolicą autonomicznego województwa śląskiego z własnym Parlamentem (Sejm Śląski) oraz Skarbem (Skarb Śląski).

W dniu 17 czerwca 1922 roku w Katowicach rozpoczęły się uroczystości przejęcia miasta przez Rzeczpospolitą Polską, 19 czerwca 1922 r. na budynkach urzędowych zawieszono biało-czerwone sztandary a 20 czerwca na rynku odbyły się główne uroczystości w których udział wzięli nowy wojewoda Józef Rymer, Wojciech Korfanty, Paweł Chrobok, Jan Wyglenda, Jan Kapica. Oddziałami wojskowymi WP wkraczającymi od strony Zawodzia i powitanymi przed łukiem triumfalnym przez prezydenta miasta Alfonsa Górnika, dowodził gen. Stanisław Szeptycki.

W marcu 1924 roku wojewoda śląski rozwiązał radę miejską, w której większość stanowili Niemcy oraz powołał radę komisaryczną, złożoną niemal z samych Polaków. W lipcu tego roku Sejm Śląski przyłączył do Katowic kilka sąsiednich gmin: Bogucice, Zawodzie, Załęże, Brynów, Dąb i Ligotę^[15]. Rozpoczęto też polonizację nazw ulic, z czym początkowo były duże problemy, gdyż katowicki magistrat nie dysponował ani jedną maszyną do pisania z polskimi czcionkami. Również urzędnicy, jak i zwykli mieszkańcy nie potrafili pisać po polsku lub czynili to z błędami^[16].

Lata międzywojenne były okresem ogromnego rozwoju miasta wskutek pierwszych dużych inkorporacji podmiejskich gmin. Liczba ludności miasta wzrosła z 56 tys. w 1922 roku do 135 tys. w 1939 roku. Dla Niemiec miasto było jednym z ośrodków przemysłowych, w Polsce stały się największym centrum gospodarczym, miastem wojewódzkim, stolicą najbogatszego regionu kraju. Przed II wojną światową miasto było siedzibą aż 53 banków, 14 zagranicznych przedstawicielstw dyplomatycznych, 9 międzynarodowych koncernów, 4 spółek akcyjnych, 9 biur sprzedaży oraz 7 związków gospodarczych^[17].

Wojewoda Michał Grażyński, mając na celu powołanie zalążka wyższej uczelni, wspomógł utworzenie Instytutu Pedagogicznego z wykładowcami z Uniwersytetu Jagiellońskiego, a także Śląskich Technicznych Zakładów Naukowych (ponad średniej uczelni technicznej) oraz Wyższego Studium Nauk Społeczno-Gospodarczych.

W 1926 r. wybudowano nowoczesne lotnisko na Muchowcu. Powołano Muzeum Śląskie, które dzięki poparciu wojewody Grażyńskiego objęło siedzibę na V piętrze Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach. Doprowadzono do końca budowę najnowocześniejszego gmachu muzealnego w Europie, zbudowanego na siedzibę Muzeum Ślaskiego (gmach zburzyli Niemcy w roku 1940). Zbudowano w 1937 roku nowy budynek Polskiego Radia. Powstało Archiwum Akt Dawnych Województwa Śląskiego. Szczególnie rozbudowywano południową część miasta (ulica PCK, Skłodowskiej), powstawały luksusowe osiedla willowe (Ligota), monumentalne budowle sakralne (m.in. kościół garnizonowy Świętego Kazimierza, budowa katedry Chrystusa Króla) oraz pierwsze w Polsce wieżowce: Dom profesorów Śląskich Technicznych Zakładów Naukowych i Drapacz Chmur w stylu modernistycznym.

II wojna światowa

Walki obronne w 1939 roku

W trakcie wojny obronnej 1939 r. z Katowic w nocy z 2 na 3 września wycofały się większe jednostki Wojska Polskiego. Do starć na terenie miasta z nacierająca od strony Mikołowa w dwóch kolumnach niemiecką 239. dywizją piechoty, doszło w dniu 4 września. Obrony miasta podjęły się nieliczne oddziały sformowane z harcerzy, kilku pozostałych w mieście oddziałów wojska polskiego, byłych powstańców śląskich i ochotników. Jedna z niemieckich kolumn po sforsowaniu wysadzonego przez polskich saperów na ul. Piotrowickiej mostu nad Kłodnicą znalazła się na wiadukcie nad torami w Ligocie gdzie została ostrzelana z okolicznych domów. Po złamaniu oporu stwierdzono, że zginęło 4 polskich obrońców, a około 20 zostało rannych. W tym czasie oddział zwiadowczy 239. dywizji znajdujący się w okolicy więzienia przy ul. Mikołowskiej, był ostrzeliwany z Domu Powstańca i budynku przy ul. J. Słowackiego 41/43, aż do czasu nadejścia niemieckich posiłków od strony Batorego. Główna kolumna niemiecka została następnie ostrzelana w rejonie kościoła św. Piotra i Pawła przy ul. Mikołowskiej przez oddział Franciszka Feigego. Nieco wcześniej ulicą Gliwicką od strony Załęża w rejon Placu Wolności dociera polska 11. kompania IV batalionu 73. pułku piechoty pod dowództwem kapitana Mariana Tułaka. W rejonie placu wywiązała się strzelanina z dysponującym moździerzem i karabinem maszynowym oddziałem Freikorpsu, w trakcie której oddział kpt. Tułaka przedarł się do kopalni „Katowice” będącej pod kontrolą por. Franciszka Kruczka. Obrońcy pod dowództwem kaprala Hińczuka (?) obsadzili także Liceum im. Skłodowskiej-Curie, z którego ostrzeliwali wojska niemieckie wkraczające ul. Jana Matejki. Do kolejnych walk doszło w okolicach Wieży Spadochronowej w parku im. generała Kościuszki, gdzie polscy obrońcy z terenu parku i wieży ostrzelali oddziały drugiej kolumny wojsk niemieckich. Po zlikwidowaniu oporu na terenie parku, wojska niemieckie ostrzelały skutecznie wieżę spadochronową z działka 37 mm, likwidując tym samym kolejny punkt oporu. Po dotarciu Niemców w rejon Rynku, ich oddziały zostały także ostrzelane przez karabin maszynowy prowadzący ogień z kościoła ewangelickiego przy ul. Warszawskiej. W okolicy restauracji „Patria” lub Rynku prawdopodobnie (informacja niepotwierdzona) został zastrzelony niemiecki oficer przez dziewczynę ukrywającą pistolet w bukiecie kwiatów. W późniejszych godzinach oddziały niemieckie zostały ponownie ostrzelane z dachów i okien budynków znajdujących się przy katowickim rynku i Teatrze Śląskim. Źródła niemieckie wspominają także walki w rejonie starego dworca kolejowego w Katowicach oraz Hali Miejskiej. Po zajęciu całego miasta sztab 239. dywizji piechoty stacjonujący w Hotelu Śląskim (wtedy Europejskim) przy ul. Mariackiej, po zapadnięciu zmroku został ostrzelany z budynków znajdujących się po przeciwnej stronie ulicy. Po złamaniu przez Niemców oporu, doszło na terenie miasta do wielu natychmiastowych egzekucji jego obrońców (m.in. Nikodem Renc). Łącznie na terenie Katowic było prawdopodobnie ok. 150 osób poległych w walkach oraz rozstrzelanych po ich zakończeniu. Natomiast łączna liczba rozstrzelanych przez Niemców od 4 do 30 września wyniosła w Katowicach około 860 osób.^[18]

Okupacja niemiecka

8 września 1939 Niemcy otoczyli i podpalili synagogę^[19]. Liczne represje spadły na dawnych polskich powstańców śląskich, a także na polskie duchowieństwo.

Do kwietnia 1941 z Katowic wysiedlono wszystkich Żydów, których przed wojną mieszkało tu ponad 8300. W trakcie okupacji Niemcy wysiedlili z Katowic pewną ilość Polaków, dla których utworzono obóz przejściowy w Ligocie.

Górny Śląsk, w przeciwieństwie do większości polskich terenów, został włączony bezpośrednio do III Rzeszy, a nie do Generalnego Gubernatorstwa, Katowice zaś stały się siedzibą władz rejencji^[20] (od 1 listopada 1939), a potem prowincji górnośląskiej. Nadprezydentem rejencji i Gauleiterem został mianowany Fritz Bracht. W tym okresie Katowice stały się również siedzibą okręgowych władz partii nazistowskiej, a także centralą gestapo. Utworzono też w Katowicach filię Haupttreuhandstelle Ost (Główny Urząd Powierniczy „Wschód”).

W budynku Urzędów Niezespolonych na placu Sejmu Śląskiego mieściło się Gestapo, którym kierował Johann Thümmler.

W okresie okupacji niemieckiej starano się zniszczyć wszystkie ślady polskości (w tym i śląskości) Katowic w mieście: zmieniono nazwy ulic, rozebrano nowoczesny gmach Muzeum Śląskiego, usuwano pomniki i płyty pamiątkowe, np. pomnik Stanisława Moniuszki oraz pomniki ku czci powstańców śląskich. Skuto też z gmachu Urzędów Niezespolonych orła autorstwa Stanisława Szukalskiego. Polacy byli poddawani licznym szykanom. Między innymi zakazano używania na ulicy języka polskiego (za który uważano też gwarę śląska), zakazano odprawiać mszy w języku polskim, zabroniono w szkołach uczyć w języku polskim. Wielu polskich mieszkańców miasta, pomimo ich polskiego pochodzenia, było przymusowo wcielanych w szeregi niemieckiego Wehrmachtu i wysyłanych na front.

W czasie okupacji wypędzono licznych polskich mieszkańców miasta. Dynamicznie rozbudowywane do 1939 r. miasto przeżywało zastój, ze względu na odłożenie przez Niemców inwestycji „na czasy powojenne”.

W Katowicach w trakcie okupacji działały struktury Armii Krajowej w postaci Inspektoratu Katowice („Huta”). W celu zwalczania ruchu oporu, w Katowicach utworzono niemieckie sądy specjalne (Sondegerichte), a od 1942 r. sąd doraźny (Standgericht) na czele z Johannem Thümmlerem. W więzieniu przy ulicy Mikołowskiej Niemcy zbudowali gilotynę, przy pomocy której dokonano egzekucji około 700 członków polskiego ruchu oporu na Śląsku (między innymi ks. Jana Machę, Józefa Pukowca i Karola Kornasa)^[21]. W celu zastraszenia ludności organizowano również egzekucje publiczne. Wielu mieszkańców po aresztowaniu wysłano do obozów koncentracyjnych. Wśród zamordowanych tam katowiczan znaleźli się, m.in. ks. Emil Szramek, Henryk Sławik, ks. Józef Kania, ks. Karol Żmij, T. Prejzner, Józef Biniszkiewicz. Tablica pamiątkowa z nazwiskami katowiczan zamordowanych w Auschwitz została odsłonięta 27 stycznia 2011 r. na budynku byłej siedziby Gestapo przy ul. Powstańców.

27 stycznia 1945 roku wojska 59 Armii Radzieckiej pod dowództwem gen. I. Korownikowa wraz z 21, 60 i 3 armią pancerną 1 Frontu Ukraińskiego pod dowództwem marszałka Iwana Koniewa dotarły do przedpola Katowic^[22]. W celu uchronienia rejonu przed zniszczeniami wojska radzieckie nie domknęły pierścienia okrążenia i pozostawiły Niemcom przejście między Mikołowem a Tychami. Niezniszczone miasto zostało zajęte w nocy z 27 na 28 stycznia. W wyniku podpaleń dokonanych przez wojska radzieckie spłonęła część śródmieścia pomiędzy ulicą Św. Jana i Pocztową, oraz pierzeja między Rynkiem i ul. Stawową. Doszło też do wielu gwałtów na mieszkankach. Żołnierze Armii Czerwonej dokonali też licznych rabunków (sklepy, dom handlowy przy ul. 3 Maja, lokale prywatne)^[23].

Okres powojenny

Po 1945 Katowice odzyskały dawne znaczenie jako ośrodek przemysłowy i administracyjny. Pierwszym wojewodą został Jerzy Ziętek, po nim tę funkcję pełnił Aleksander Zawadzki.

Odczynniki chemiczne konfekcjonowane przez Stalinogrodzką Hurtownię Farmaceutyczną, mieszczącą się przy ul. 27 Stycznia, lata 50. XX w.

Trzyletnim epizodem była krótkotrwała zmiana nazwy Katowic na Stalinogród (7 marca 1953 – 12 grudnia 1956^[24], odrzucono projekt bardziej spolszczonej nazwy Stalinowice^[25]). Dnia 30 grudnia 1955 roku, podczas tzw. wysiedlenia biskupów śląskich, ordynariusz częstochowski Zdzisław Goliński konsekrował katedrę Chrystusa Króla. W tym okresie wzrosła ranga miasta jako ośrodka naukowego i kulturalnego, Katowice stały się centrum uniwersyteckim. Powstały wielkie osiedla mieszkaniowe i kilka reprezentacyjnych budowli, w tym pomnik Powstańców Śląskich i hala Spodek, które stały się symbolami miasta. Zbudowano także Superjednostkę, pawilony handlowe i Biuro Wystaw Artystycznych, Pałac Ślubów, hotele „Silesia” i „Katowice” oraz dom handlowy „Junior” i Spółdzielczy Dom Handlowy „Zenit” (1958−1962). Wybudowano ciekawy architektonicznie gmach dworca kolejowego. W 1975 u zbiegu ulic 3 Maja i ul. A. Mickiewicza oddano do użytku Spółdzielczy Dom Handlowy „Skarbek” (1972–1974).

Po wprowadzeniu stanu wojennego (1981), w Katowicach doszło do strajku załóg, m.in. w hucie „Baildon” oraz w kopalniach „Staszic”, „Wieczorek” i „Wujek”. W dniu 16 grudnia, w wyniku użycia broni w KWK Wujek przez ZOMO, 7 górników zginęło na miejscu, a na skutek odniesionych ran 2 następnych zmarło później w szpitalu. Miejsce ich śmierci stało się jednym z symboli oporu wobec władzy znanym w całej Polsce.

20 czerwca 1983 roku przybył z pielgrzymką do Katowic papież Jan Paweł II i spotkał się z wiernymi na lotnisku w Muchowcu. Na mszę przybyło ok. 1,5 mln osób. Z Piekar Śląskich przywieziono specjalnie na tę okazję wizerunek Matki Boskiej. Papież odwiedził też katedrę i przekazał prezydentowi miasta Edwardowi Mesze pamiątkowy medal. Dnia 25 marca 1992 Katowice stały się stolicą metropolii katowickiej.

Zobacz też

• Ulica Skośna w Katowicach
• Plac Synagogi w Katowicach
• Nieistniejące ulice w Katowicach
• Zmiany nazw ulic i placów w Katowicach

Przypisy

Bibliografia

• Lech Szaraniec: Osady i osiedla Katowic. Katowice: Oficyna „Artur”, 1996. ISBN 83-905115-0-9.
• Georg Hoffmann, Historia Miasta Katowice, przeł. D. Makselon, M. Skop, Muzeum Śląskie, Katowice 2003, ISBN 83-87455-97-0.
• Historia miasta – Katowice miastem www.mhk.katowice.pl [dostęp 2017-01-20]
• Katowice – Informator, red. S. Adamczyk, wyd. Urząd Miasta w Katowicach, Katowice 1993.
• Katowice 1865–1945. Zarys rozwoju miasta. Red. J. Szaflarski, Śląski Instytut Naukowy w Katowicach, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1978.
• K. Szaraniec, L. Szaraniec, K. Szarowski, Katowice i Górnośląski Okręg Przemysłowy, Katowickie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, Katowice 1980.
• Broszkiewicz Jacek; Katowice – reflektorem po mieście, wydawca: Urząd Miejski w Katowicach, ISBN 83-901884-0-6.
• Urząd Miasta Katowice: Lokalny Program rewitalizacji miasta Katowice na lata 2007–2013. www.bip.um.katowice.pl. [dostęp 2011-04-18]. (pol.).
• J. Lipońska-Sajdak, Katowice wczoraj. Kattowiz gestern, Gliwice 1995.
• Lech Szaraniec, Górny Śląsk – Przewodnik, wyd. Muza, Warszawa 1997, ISBN 83-7079-875-6.
• Katowice. W 137. rocznicę uzyskania praw miejskich, red. Antoni Barciak, Instytut Górnośląski, Urząd Miasta Katowice, Muzeum Historii Katowic, Katowice 2003, ISBN 83-86053-46-1.
• Jerzy Moskal: ... Bogucice, Załęże et nova villa Katowice – Rozwój w czasie i przestrzeni. Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 1993. ISBN 83-85831-35-5.
• Urszula Rzewiczok: Dzieje Dębu (1299−1999): monografia historyczna dzielnicy Katowic. Katowice: Muzeum Historii Katowic, 1999. ISBN 83-87727-30-X.
• Katowickie zabytki. katowice.eu. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-09-24)]. (pol.) www.katowice.eu [dostęp 2011-05-19]
• Od przemysłowej osady do miasta (pol.) www.katowice.gazeta.pl [dostęp 2011-05-19]
• Wojciech Janota: Katowice między wojnami. Miasto i jego sprawy 1922-1939. Łódź: Księży Młyn, 2010. ISBN 978-83-7729-021-7.
• Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona