Historia Kornwalii

Mên-an-Tol z epoki brązu

Ruiny kopalni cyny w zachodniej Kornwalii

Kamienna wieś przy Land’s End

Kościół św. Enodoca w Trebetherick

Historia Kornwalii zaczyna się od czasów przedrzymskich mieszkańców, w tym ludów posługujących się językiem celtyckim, który później ewoluował do języka bretońskiego i kornijskiego. Po okresie rządów rzymskich Kornwalia powróciła pod rządy niezależnych przywódców celtyckich. Od średniowiecza obszar jest częścią królestwa Anglii, później włączonego do Wielkiej Brytanii i Zjednoczonego Królestwa, jednak przeważnie z dużą samodzielnością i tendencjami decentralistycznymi. Zamieszkiwana przez celtycki naród Kornwalijczyków, sukcesywnie zaludniana także przez Anglików. Zwykle była na uboczu wydarzeń ogólnokrajowych, większe znaczenie odegrała przede wszystkim w angielskiej wojnie domowej.

Czasy prehistoryczne

Pierwsze udokumentowane ślady działalności ludzkiej pochodzą z roku 4000 p.n.e. i są to struktury megalityczne z epoki neolitu takie jak Chun Quoit. Kornwalia i sąsiedni Devon miały duże złoża cyny, która wydobywana była już w epoce brązu przez ludzi z kultury pucharów dzwonowatych. Ponieważ cyna niezbędna jest do produkcji brązu, około roku 1600 p.n.e. region ten przeżył okres prosperity i był ośrodkiem eksportowym cyny do Europy. Załamanie nastąpiło w wieku XII p.n.e. – może to wskazywać na inwazję lub dużą falę imigracyjną na południe Wielkiej Brytanii. Z epoki brązu pochodzą menhiry i kamienne kręgi, obecne zwłaszcza na końcu półwyspu^[1].

Epoka żelaza zawitała na Wyspy Brytyjskie ok. roku 750 p.n.e., niosąc ze sobą rozwój rolnictwa, żelaznych pługów i siekier. Nasiliła się również budowa grodzisk na wzgórzach. Mniej więcej w tym samym czasie (900–500 p.n.e.) plemiona celtyckie opanowały wyspę Wielką Brytanię. Tego okresu dotyczy wzmianka u Herodota o Kassyterydach – Wyspach Cynowych (3,115)^[2]. W zapisie tym chodzi prawdopodobnie o Wyspy Scilly, choć jest to jedynie przypuszczenie – żadna z wysp u wybrzeży Hiszpanii czy Kornwalii nie ma złóż cyny. Inna wzmianka o Kornwalii pochodzi od greckiego historyka Diodora Sycylijskiego, a region ten nosi w jego pismach nazwę Belerion^[3].

Epoka rzymska

W roku 330 p.n.e. do Kornwalii dotarł podróżnik Pyteasz z Massalii. Opisał ją jako krainę pracowitych rolników, spokojnych, ale zajadłych w walce, opisał również handel Kornwalijczyków z ludami z basenu Morza Śródziemnego^[4]. W okresie dominacji rzymskiej Kornwalia pozostawała na uboczu głównych centrów zainteresowania Rzymian. Co prawda sięgał tu rzymski system dróg, jednak docierał tylko do dwóch twierdz: Restormel Castle i Nanstalon, jak też do rzymskiej willi Magor Farm niedaleko Camborne^[5]. Skończył się handel cyną, wydobycie na skalę międzynarodową zastąpił import z Półwyspu Iberyjskiego. Kornwalia jednak nie straciła łączności z sąsiednimi terytoriami dzięki uczęszczanym szlakom morskim z Padstow i Lostwithiel.

W przededniu wycofania Rzymian z Brytanii Anglosasi byli w stanie podbić większość wyspy, Kornwalia pozostała jednak we władaniu elit rzymskich i celtyckich. Należała do plemienia „Dumnonii”, którego centrum znajdowało się na terenie współczesnego hrabstwa Devon. Kornwalijska część zwana była „Cornovii”. W okresie rzymskim podział między oboma plemionami nie był wyraźny, a obie nazwy były stosowane wymiennie. Do VIII wieku władcy Dumnonii byli jednocześnie władcami Cornovii. W legendzie o królu Arturze, Gorlois posiada tytuł księcia Kornwalii, ale nie ma dowodów na jego istnienie. Okres ten występuje w Kornwalii jako „wiek świętych”^[1] – powstanie celtyckiego chrześcijaństwa i odrodzenie sztuki celtyckiej w Irlandii i Szkocji, która następnie zawędrowała do Kornwalii. W tym właśnie okresie działali kornwalijscy święci: Piran, Meriasek czy Geraint; często silne były ich związki z królami Kornwalii.

Średniowiecze

Królestwo Kornwalii powstało ok. VI wieku, jego królowie początkowo podlegali brytyjsko-celtyckiemu Królestwu Dumnonii. Z powodu niestabilnej sytuacji politycznej niektórzy królowie kornwalijscy próbowali podporządkować sobie Bretanię. Tymczasem ze wschodu nadciągało saksońskie zagrożenie z Wessexu, które doprowadziło do upadku królestwa Dumnonii. W roku 721 Brytowie pokonali Saksonów pod „Hehil”. Po stu latach spokoju zachodni Saksonowie znów zaatakowali Kornwalię. Kronika anglosaska informuje o bitwie pod Gafulforda, najprawdopodobniej pod obecnym Galford^[6]. W roku 838 Kornwalijczycy wraz z Duńczykami zostali pokonani przez Egberta z Wesseksu pod Hingston Down^[7][8].

Do roku 880 w Kościele kornwalijskim wykształciła się przewaga duchownych saksońskich. Kontrolowali oni dobra Kościoła, które przeszły ostatecznie na własność królów Wesseksu. Jednak, zgodnie z opinią Alfreda Wielkiego, ilość ziemi posiadanej w Kornwalii była niewielka^[9].

Koniec tysiąclecia to okres nękania Kornwalii przez najazdy duńskich wikingów. Miasto Lydford położone na wyżynie Dartmoor przy granicy z Wesseksem zostało kompletnie zniszczone i splądrowane przez tłum wikingów. Atak został zarządzony przez króla Swena Widłobrodego. Zaskoczenie było o tyle większe, że Lydford uważany był za niemożliwy do zdobycia. Jednak atak nie pociągnął za sobą podbicia Kornwalii.

W roku 1013 Wessex ponownie został pokonany przez wojska duńskie pod dowództwem króla Swena Widłobrodego. Wessex włączono do imperium duńskiego, jednak nie anektowano doń Kornwalii, Walii ani Szkocji, dając im autonomię w zamian za trybut. W roku 1068 Kornwalijczycy stoczyli z Saksonami bitwę pod Exeterem, przegrali ją, spotykając się z zaciekłą obroną.

Zapisy w Domesday Book świadczą, że do roku 1086 kornwalijscy właściciele zostali prawie całkowicie wywłaszczeni i zastąpieni przez właścicieli angielskich. Dominował jednak język kornwalijski, zwłaszcza w zachodniej i środkowej części Kornwalii; pierwsze typowo angielskie nazwy miejsc pojawiły się na zachód od rzeki Tamar dopiero około roku 1040.

Organizacja Kościoła w Kornwalii w tamtych czasach nie jest jasna. W połowie IX wieku głową Kościoła był biskup Kenstec, który wprowadził Kościół kornwalijski pod jurysdykcję arcybiskupa Canterbury^[10]. Pierwsi biskupi byli narodowości kornwalijskiej, od roku 963 wszyscy byli Anglikami. Od 1050 roku Kościół kornwalijski został wchłonięty przez diecezję w Exeterze.

Po roku 1066 większość ziemi w Kornwalii przeszła pod władanie nowej arystokracji, przy czym lwia część należała do Roberta, przyrodniego brata Wilhelma Zdobywcy, największego – po królu – właściciela ziemi w Anglii. Przy licznych okazjach powoływano książąt Kornwalii, ich linie dynastycznie nie trwały jednak zbyt długo.

W średniowieczu rozwinęła się literatura popularna pisana w języku kornijskim, szczególnie w dziedzinie misteriów religijnych. Największym centrum literackim był Glasney College, trzeci najstarszy uniwersytet brytyjski^[11][12].

Czasy nowożytne

Dawna melina szmuglerska w Looe, obecnie popularny pub

Wykuty w klifach amfiteatr Minnack Theatre

Tendencje centralistyczne za dynastii Tudorów znacznie przyczyniły się do likwidacji odrębności Kornwalii, m.in. zlikwidowano odrębność prawa stosowanego, narzucając prawo angielskie. W 1497 roku wśród górników kornwalijskich wybuchła rebelia, będąca eskalacją protestu przeciw podniesieniu podatków przez Henryka VII, który zbierał fundusze na wojnę ze Szkocją^[13]. Rebelianci dotarli do Londynu, zyskując po drodze zwolenników, jednak zostali pokonani w bitwie pod Deptford Bridge^[14].

Rebelia modlitewników

Na fali reformacji, w roku 1549 parlament brytyjski wydał ustawę, tzw. Act of uniformity, którego intencją było zastąpienie języka łacińskiego angielskim w obrzędach religijnych – prawodawcy wyszli z założenia, że na terenie Anglii język angielski jest powszechnie znany. Ustawa nie zabraniała wprost używania łaciny – jej intencją było umocnienie angielszczyzny. Kornwalia nie była jednak przygotowana na taką zmianę, jako region była w zasadzie jednojęzyczna. Narzucenie nowego języka zostało odebrane jednoznacznie negatywnie. W tym samym roku, w odpowiedzi na akt prawny, wybuchła rewolta zwana jako rebelia modlitewników – około 4000 ludzi protestujących przeciw wprowadzeniu modlitewników w języku angielskim zostało zmiażdżonych przez wojska królewskie. Przywódców rebelii stracono – zginęło 20 procent ludności kornwalijskiej – a ocalałych poddano licznym represjom. Język kornijski został zabroniony na oficjalnych uroczystościach, pielgrzymkach, procesjach.

Odezwa rebeliantów zawierała żądanie przywrócenia starego obrządku i kończyła się oświadczeniem: „My, Kornwalijczycy, zdecydowanie odrzucamy angielski”. Książę Somersetu Edward Seymour zapytał więc Kornwalijczyków, dlaczego czują się obrażeni, skoro dotąd msze były w łacinie, której również nie rozumieli. Wiele czynników, w tym utrata życia przez walczących i proliferacja angielszczyzny spowodowały, że rebelia modlitewników okazała się punktem zwrotnym w historii języka kornijskiego.

Warto zauważyć, że na mapach z XVII wieku, w tym słynnej mapie Mercatora, Kornwalia przedstawiana była – na równi z Walią i Irlandią – jako jeden z narodów brytyjskich.

Kornwalia w wojnie domowej

Kornwalia odegrała poważną rolę w wojnie domowej w Anglii – była enklawą rojalistów na sympatyzującym z parlamentem południowym zachodzie. Powodem była sytuacja należących do korony kopalń cyny. Siły parlamentu najechały na Kornwalię trzykrotnie i spaliły archiwa księstwa.

1 listopada 1755 roku trzęsienie ziemi w Lizbonie spowodowało falę tsunami, która uderzyła w kornwalijskie wybrzeże. Fala miała wysokość do trzech metrów i spowodowała zalanie znacznej części wybrzeża.

W XVIII wieku odpowiedzią na politykę fiskalną państwa był przemyt na szeroką skalę do Anglii. Rozwinął się zwłaszcza w regionie Kornwalii^[15] o trudnym dostępie z morza, stosunkowo pustym i trudniejszym do skontrolowania przez agendy państwowe przy ówczesnym stanie techniki. Przemytem zajmowały się całe rodziny, żyły z niego również miasta. Mieszkańcy wielu miejscowości pracowali wyłącznie przy przemycie – rozładunku, transporcie w głąb kraju. Lista osób o udokumentowanej działalności przemytniczej (w tym całych rodów) liczy ponad 200 osób^[16]. W roku 1793 połowa herbaty przywiezionej do Wielkiej Brytanii pochodziła z przemytu^[17].

Kryzys w Kościele

Podobnie jak w innych religiach celtyckich, w XVIII wieku, a zwłaszcza w jego początku, największą popularnością cieszył się jakobityzm, choć rebelia w 1715 pod przewodnictwem Jamesa Payntera została szybko powstrzymana przez władze. Paynter został postawiony przed sądem, ale korzystając ze swych praw górnika cyny został osądzony przez innych górników i uniewinniony.

Uprzemysłowienie społeczeństwa doprowadziło do osłabienia pozycji Kościoła w osiemnastowiecznej Kornwalii. W miarę jak rosło zaangażowanie Kornwalijczyków w górnictwie, zwiększał się rozdźwięk między Kornwalijczykami a duchownymi Kościoła anglikańskiego. Wielu Kornwalijczyków było albo rzymskimi katolikami, albo nie angażowało się w ogóle w sprawy wiary. Stan ten trwał do końca XVIII wieku, kiedy w Kornwalii pojawił się Charles Wesley i zaczął propagować metodyzm^[18]. Formalnie do rozdziału Kościoła metodystów od anglikańskiego doszło w roku 1795.

W XVIII i XIX wieku region żył z górnictwa metali kolorowych. Złoża wyczerpały się pod koniec dziewiętnastego wieku, powodując masową emigrację Kornwalijczyków głównie do Ameryki, Australii i południowej Afryki, gdzie poszukiwano górników. Po upadku górnictwa, rolnictwa i rybołówstwa w XX wieku gospodarka regionu zaczęła opierać się na turystyce – mimo to Kornwalia uważana jest za jeden z najbiedniejszych regionów zachodniej Europy.

Początek wieku to zmiany techniczne i cywilizacyjne. W roku 1900 Guglielmo Marconi zbudował na półwyspie radiostację do nawiązania łączności ze statkami. Udało mu się nawiązać łączność na odległość 299 km, z Wyspą Wight – punkt The Needles. Rok później, również z półwyspu, Marconi wysłał radiowy sygnał do Ameryki.

Dwudziesty wiek i historia najnowsza

W 1906 w Bodmin miała miejsce ostatnia publiczna egzekucja w Wielkiej Brytanii^[17].

Pod koniec XIX i na początku XX wieku na półwyspie Lizard Guglielmo Marconi prowadził eksperymenty z łącznością radiową; w roku 1901 po raz pierwszy nawiązał łączność radiową z The Needles- na odległość ponad 300 kilometrów^[19]. W 1921 roku zamknięto najgłębszą kopalnię rud cyny, Dolcoath Mine. Na ten czas również przypada próba wskrzeszenia języka kornijskiego przez Henry’ego Jennera; w roku 1928 powołał organizację Gorseth Kernow, mającą za zadanie zachowanie świadomości odrębności narodowej wśród Kornwalijczyków^[20]

II wojna światowa dość łagodnie obeszła się z położonym na uboczu i nieposiadającym większego znaczenia strategicznego regionem^[21]. Kornwalijskie plaże były zaminowane^[22]. W regionie znajdowały się wojskowe lotniska, służące jako bazy wypadowe^[23].

W roku 1951 powstała nacjonalistyczna partia Mebyon Kernow (Synowie Kornwalii) mająca w programie uzyskanie niepodległości[36]. W pięćsetną rocznicę kornwalijskiej rebelii, w roku 1997, odbył się okolicznościowy marsz z Kornwalii do Londynu, znany jako Keskerdh Kernow 500^[24]. W 1999 roku Kornwalia została uznana za rejon niedostatecznie rozwinięty ekonomicznie i objęta programem Objective One^[25].

Przypisy