Historia Lublina

Ten artykuł od 2009-05 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do wiarygodnych źródeł. (Dodanie listy źródeł bibliograficznych lub linków zewnętrznych nie jest wystarczające). Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Panorama Lublina Hogenberga i Brauna z roku 1618

Dzwonnica na Wzgórzu Czwartek i widok na Stare Miasto – dwa najdawniejsze miejsca osadnictwa w Lublinie

Historia Lublina sięga VI–VII w., kiedy kształtowały się pierwsze centra osadnicze na terenie późniejszego miasta. Od tamtego czasu ośrodek ten przeżywał okres rozwoju. Największą świetność Lublin osiągnął w XVI w. Ożywienie trwało do okresu upadku polskich miast w XVII w. Kolejny okres rozwoju trwa od początku XIX w. Dynamiczny wzrost obserwowany od 1944 został poprzedzony epizodem II wojny światowej i związanych z nią zmian w strukturze ludnościowej i urbanistyce.

Nazwa miasta

Nazwa miasta znana jest od najstarszych zapisków z 1228 roku. Pochodzi ona od nazwy osobowej Lubla utworzonej od imienia Lubomir, poprzez dodanie dawniej pieszczotliwego przyrostka -la^[1]. Możliwe jest także, że imię Lubla w swojej staropolskiej, zdrobniałej postaci złączyło się z przyrostkiem dzierżawczym -in, dając nazwę Lublin. Zygmunt Sułowski wyraził przypuszczenie o łączeniu Lublina z imieniem Lubel (Lubelnia), w analogii do stosunku nazw Wróblin, Wróbel. Założycielem czy właścicielem Lublina w zamierzchłych czasach mógł być zatem człowiek o imieniu Lubel, bądź Lubla^[2].

Pierwszy tekst notujący nazwę Lublina stanowi fragment kroniki Wincentego Kadłubka, opracowanej w końcu XII wieku. Według Kadłubka kobieta imieniem Julia, rzekoma siostra Cezara, miała założyć dwa miasta, których nazwy – pochodzące od imion jej i brata – przekręcono następnie na Lublin i Lubusz.

Periodyzacja

Kolejny okres osadnictwa dzieli się na dwa podokresy: plemienny i wczesnopiastowski, zakończony utworzeniem w Lublinie kasztelanii i archidiakonatu^[3]. Pierwszy można podzielić dalej na okres wspólnot opolnych oraz walk plemiennych.

Czasy najdawniejsze

Kultura pucharów lejkowatych (TRB)

Do połowy lat 40. XX wieku na obszarze Lublina nie prowadzono badań wykopaliskowych na większą skalę. Eksploracja archeologiczna Lubelszczyzny związana jest z powołaną na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w 1946 roku Katedrą Archeologii Polski. Badania kierowane przez prof. dr. Stefana Noska przeprowadzono na wzgórzu Czwartek, które uchodziło za najstarszy teren bytowania człowieka na terenie Lublina.

Przed II wojną światową na obszarze Starego Miasta (w pobliżu kościoła dominikanów) dokonano odkryć szczątków mamuta i zębów nosorożca arktycznego (Rhinoceros tichorrhinus). W roku 1960 na Wiktorynie, w przedłużeniu ul. Lubartowskiej, odkopano znajdujący się na głębokości 2,5 m siekacz mamuta. Liczne znaleziska części szkieletów na tym terenie świadczą o działalności myśliwskiej człowieka. Potwierdzone ślady zamieszkania pochodzą jednak dopiero z neolitu. Do tej pory dokładnie przebadano tylko kilka dzielnic miasta (m.in. Czechów, Sławinek), w innych częściach odkryć dokonywano tylko przypadkiem.

Obszar występowania kultury ceramiki sznurowej (ang. Corded Ware), kultura badeńska kolor fioletowy (ang. Baden), III tysiąclecie p.n.e

Zasiedlenie Lublina datowane jest na koniec III tysiąclecia p.n.e. Poświadczone są ślady osadnictwa plemion kultury pucharów lejkowatych, pochodzące z drugiej połowy III tysiąclecia. Plemiona te utrzymywały się głównie z uprawy roli i hodowli, sposób rozmieszczenia osiedli wskazuje na osiadły, rolniczy tryb życia. W końcu III tysiąclecia p.n.e. tereny te zamieszkiwały inne plemiona neolityczne. Na granicy Czechowa i Sławinka odkryto pozostałości osady, zaś na Czwartku cmentarzysko kultury amfor kulistych. Mieszkańcy osady zajmowali się w większym stopniu hodowlą niż rolnictwem, prowadzili więc bardziej ruchliwy tryb życia. Odkryte groby na Czwartku, wkopywane w ziemię, nie były zbudowane z kamienia. Na przełomie XIX i XX wieku Władysław Olechnowicz odkrył w okolicy dzisiejszego dworca kolejowego ślady kultury ceramiki sznurowej z lat 2000–1800 p.n.e. Podobne świadectwa pobytu tych plemion odkryto także na Czechowie i na Rurach. Z epoki brązu pochodzi kurhan kultury trzcinieckiej z lat 1400–1200 p.n.e. Także w latach 1000–800 p.n.e. obszar Lublina był zamieszkany, o czym świadczą znaleziska z okolic Kalinowszczyzny.

W okolicach Ogrodu Saskiego, ul. Narutowicza i dawnej ul. Nowotki odkryto rzymskie monety. Jeszcze przed I wojną światową przy cmentarzu na ul. Lipowej znaleziono grobowiec z wczesnego okresu wędrówek ludów^[4]. Na Sławinie, tuż obok Ogrodu Botanicznego UMCS, lubelscy archeolodzy odkryli 4 cmentarzyska pochodzące z różnych epok. Największą zaskoczeniem były trzy kilkudziesięciometrowe monumentalne grobowce sprzed 5 tysięcy lat, wybudowane przez pradziejową kulturę pucharów lejkowatych. Palisady z pni drzew tworzyły w nich ramę dla ziemnego kopca, wewnątrz którego umieszczono kamienne groby. Grobowce ze Sławina wpisują się w ogólnoeuropejski nurt epoki neolitu. Lubelskie znalezisko jest o tyle wyjątkowe, że z powodu braku w tym regionie wielkich głazów narzutowych pradawni ludzie stworzyli monumenty z dostępnych lokalnie materiałów. Według archeologów okolice ulicy Willowej od tysiącleci było miejscem otoczonym kultem.

Osadnictwo wczesnośredniowieczne

Okres wspólnot opolnych

Infografika przedstawiająca wczesnośredniowieczne osadnictwo Słowian na lubelskich wzgórzach

Wczesnośredniowieczny Lublin należy do najstarszych ośrodków miejskich w Polsce. Osadnictwo z późnego okresu rzymskiego i początków wielkiej wędrówki ludów ma swoją ciągłość aż do przełomu VI i VII wieku. Od połowy I tysiąclecia n.e. zamyka się ono w zbiegu Bystrzycy, Czechówki, Czerniejówki i Wielkiego Stawu Królewskiego. Lubelszczyzna, podobnie jak całość południowych obszarów Polski, była pod silnymi wpływami cywilizacji prowincjonalno-rzymskiej, a następnie bizantyńskiej. Zdecydowało to o szybszym rozwoju rzemiosła (głównie garncarstwa) i postępowania procesów społeczno-gospodarczych, w tym budowania grodów. W drugiej połowie I tysiąclecia n.e. tereny po obu stronach środkowej Wisły od Łysogór po Wieprz, a więc także okolice Lublina, stanowiły zwartą całość, której stolicą był Sandomierz.

Początki osadnictwa na terenie miasta sięgają VI wieku. Na lessowych wzgórzach, oddalonych od siebie o kilkaset metrów, istniała wtedy sieć otwartych osiedli. Wzgórzami tymi były: Czwartek, Zamkowe, Staromiejskie, Grodzisko (Stary Kirkut), Żmigród i Białkowska Góra. Badania dotyczące tego okresu prowadzono także na Ponikwodzie, Kalinowszczyźnie i na terenie dzisiejszego Krakowskiego Przedmieścia^[5]. Wokół wzniesień znajdowały się bagna, drogi i ścieżki^[6], a od południowego wschodu zaludniony teren ograniczała dolina Bystrzycy^[7]. Takie umiejscowienie osad – wzdłuż dolin rzek, na lessowych cyplach i wzgórzach – było typowe dla osadnictwa na Lubelszczyźnie^[8].

Z kolei na północ od Czechówki osiedle na Grodzisku było powiązane z osiedlem na Białkowskiej Górze, a na Ponikwodzie znajdował się cmentarz związany z osiedlem na Czwartku^[9]. W okolicy Kalinowszczyzny znajdowała się główna przeprawa przez Bystrzycę, przebiegająca przez naturalne przewężenie doliny. Istniały jeszcze dwie podobne przeprawy na przewężeniach: między Żmigrodem a Piaskami oraz na terenie dzisiejszego Wrotkowa^[10].

Wymienione osiedla zamieszkiwali Słowianie Zachodni. Nie wiadomo, czy wchodzili oni w skład jakichś szerszych organizacji czy państw, na przykład państwa Samona, Wielkich Moraw czy Czech^[9].

Okres walk plemiennych

Historycy spierali się, które z wymienionych wyżej osiedli było centrum władzy. Przez dłuższy czas utrzymywano, że było to Grodzisko. Od 1994, kiedy swoją pracę na ten temat opublikował Andrzej Rozwałka, przyjmuje się, że chodzi raczej o to na Wzgórzu Staromiejskim. W jego północno-wschodniej części w okresie walk plemiennych (VIII – X w.) powstał kolisty gród o średnicy 150 m i powierzchni 1,8 ha, otoczony wałem i fosą, z dwoma dodatkowymi krótkimi wałami i fosami przy północno-wschodnim skraju wzgórza. Fosa miała 12 m szerokości i 5 m głębokości, a wał miał co najmniej 4–5 m wysokości i ok. 10 m szerokości u podstawy. Na południowy zachód znajdowało się podgrodzie^[11]. Od południa grodu broniła osada na Żmigrodzie^[11].

W tym czasie zaludniony obszar zajmował ok. 7 km². Wynaleziono dwupolówkę i pojawiły się tereny używane wyłącznie jako rolne przez cały rok^[12].

Okres wczesnopiastowski

Wzgórze Grodzisko, 1964

Ze zdobywaniem władzy przez Piastów łączyło się palenie i niszczenie starych grodów, wyludnienie starych osad i budowa nowych umocnień^[13]. To wtedy (XI w.) centrum przesunęło się ze Wzgórza Staromiejskiego na Grodzisko, gdzie zbudowano umocnienia. W ich północnej części stała wieża lub brama. Gród miał powierzchnię ponad 1,5 ha i był otoczony wałem z palisadą. Tam prawdopodobnie rezydował namiestnik piastowski^[13]. Mógł on dowodzić stacjonującą w grodzie załogą, pełnić funkcję sędziego dla okolicznej ludności i zbierać daniny dla księcia. Gród ten miał trzy podgrodzia, usytuowane wzdłuż szlaku handlowego ze wschodu nad Morze Bałtyckie: na Czwartku, Białkowskiej Górze i na Hajdowie^[13]. W jego pobliżu odnaleziono monety czeskie, węgierskie i niemieckie (bawarskie, szwabskie) z XI w.^[14] Z kolei na terenie osady na Hajdowie odkryto zabytki z X – XI w.^[13]

W tym okresie rozkwitła osada na Czwartku, istniejąca od VI wieku^[9]. Rozwinęły się tam rzemiosło i handel. Funkcjonowały piece garncarskie i do wytopu żelaza. Mieszkańcy wzgórza zajmowali się też tkactwem i krawiectwem. Nazwa wzgórza pochodzi od targów organizowanych raz w tygodniu – samo organizowanie targów rozpowszechniło się około XI – XII w. Część produkcji rzemieślniczej obsługiwała potrzeby grodu^[15].

W XI wieku zbudowano zapewne w Lublinie jeden z pierwszych kościołów Sandomierszczyzny. Przypuszczano, że był to kościół pw. św. Mikołaja na Czwartku. Według lokalnej tradycji początki tej świątyni sięgają 986 roku. Kościół miał wznieść Mieszko I w miejscu dawnej świątyni pogańskiej. Tej daty nie da się zweryfikować^[16].

Do 1031 Lublin miał drugorzędne znaczenie dla państwa Piastów. Sytuacja zmieniła się w związku z utratą Grodów Czerwieńskich. Wtedy Lublin stał się ważnym ośrodkiem nadgranicznym^[15].

Od XII w. do Jagiellonów

Kasztelania i archidiakonat

Donżon w Lublinie

Kolejny impuls do rozwoju Lublina dało rozbicie dzielnicowe. W tym okresie Lublin znajdował się w dzielnicy senioralnej (księstwie sandomierskim) i diecezji krakowskiej^[17]. Książę sandomierski Kazimierz Sprawiedliwy utworzył kasztelanię lubelską. Osoby podległe kasztelanowi uczestniczyły w chrystianizacji terenów na wschód od Wisły. Powołanie nowego urzędu wpłynęło na rozwój miejscowości. W zachodniej części Wzgórza Zamkowego wzniesiono nowe konstrukcje obronne i nowy gród^[18]. Mniej więcej na początku XIII wieku (w przybliżeniu do kilkunastu lat – ok. 1210) wybudowano tam donżon, obronno-mieszkalną wieżę, która stanowiła część zabudowań kasztelańskich^[19]. Jeszcze w XII w. wzniesiono tam także kościół pw. Świętej Trójcy, a we wschodniej części wzgórza był cmentarz^[20].

W konsekwencji zagospodarowania Wzgórza Zamkowego rozwinęło się osadnictwo na Wzgórzu Staromiejskim, które stało się głównym podgrodziem^[21]. Jednocześnie Wzgórze Czwartkowe zostało przedmieściem^[14]. Na Wzgórzu Staromiejskim, wzdłuż linii ulic Rybnej i Złotej, odnowiono fortyfikacje – wały obronne i fosę. Zorganizowano też targ. W miejscu dzisiejszego kościoła i klasztoru dominikanów ulokowano siedzibę archidiakona, czyli przedstawiciela biskupa, kierującego nowo utworzonym archidiakonatem lubelskim. Nadano mu tereny obejmujące północno-wschodnią część wzgórza, rozciągające się na dzisiejsze: ulicę Archidiakońską i plac Po Farze^[21].

Ożywienie gospodarcze

XII – XIII w. był okresem zmian przyrodniczych, które miały znaczenie dla aktywności gospodarczej w okolicach Lublina i topografii przyszłego miasta. Nastąpiły wzrost wilgotności i ochłodzenie klimatu^[22]. W XII w. miały miejsce fala powodzi i deszcze intensywniejsze niż dotychczas, co spowodowało podniesienie poziomu wód gruntowych. Doliny rzeczne, szczególnie blisko ujść Czerniejówki i Czechówki, ulegały zabagnieniu. Mogły tworzyć się tam stałe zbiorniki wodne. Wzmocniło to walory obronne lubelskich wzgórz. Tam przeniesiono szlaki komunikacyjne^[23], tam też rozwinęło się rolnictwo, które na przełomie XIII i XIV w. zaczęło korzystać z trójpolówki i głębokiej orki^[24]. Intensywne opady i działalność człowieka spowodowały, że między wzgórzami rozwinęły się wąwozy lessowe^[25].

W wyniku utworzenia archidiakonatów w Lublinie i w Zawichoście urosła ranga szlaku w kierunku Krakowa^[26]. W XIII w. Lublin został wpięty w międzynarodową sieć szlaków handlowych, prowadzących znad Morza Czarnego (Białogród, Kaffa, Kilia, Tynna) na zachód, w kierunku Bałtyku lub Europy Zachodniej. Jeden z takich szlaków wiódł z Kijowa przez Włodzimierz, Chełm, Wąwolnicę, Kazimierz Dolny, skąd rozchodził się na północ, w kierunku państwa zakonu krzyżackiego, oraz na Śląsk^[27]. Jego ożywienie było też efektem awansu Chełma na stolicę księstwa halicko-włodzimierskiego i sojuszu tego państwa z Mazowszem^[28].

Na przełomie XII i XIII w. na Czwartku, na zachód i północ od kościoła św. Mikołaja, rozwinęła się wczesnomiejskie osadnictwo produkcyjne. Z kolei wokół Lublina powstawało coraz więcej wsi związanych gospodarczo i obronnie. Do osad pierwszego rodzaju należały: Abramowice, Dąbrowica, Dziesiąta i Sławin. Znaczenie obronne mogły mieć Bronowice i Wrotków. W rezultacie w I poł. XIII w. gęstość zaludnienia na ziemi lubelskiej wynosiła 5,5 os./km² i była wyższa od średniej dla Małopolski (4,1 os./km²)^[22].

Pierwsza lokacja miejska

Kościół dominikanów w Lublinie

Połowa XIII w. przyniosła kolejną wielką zmianę w historii miejscowości. Wtedy to do dzielnicy sandomierskiej dotarł ruch lokacji miast na prawie niemieckim. Po raz pierwszy prawa miejskie Lublin mógł uzyskać w drugiej połowie XIII w. Źródłem wiedzy na ten temat jest notatka z 1616, według której Lublin otrzymał przywilej lokacyjny przed najazdem Mongołów w 1287^[26]. Z tego wzięła się tradycja o niezachowanym XIII-wiecznym dokumencie. Jednak miasto mogło być lokowane bez aktu na piśmie^[29].

Za hipotezą, że XIII-wieczna lokacja w ogóle miała miejsce, przemawia różnica szerokości działek miejskich wytyczonych w północnej i południowej części Wzgórza Staromiejskiego^[26]. Wtedy też lublinianie zostali obłożeni czynszem, od którego zwalniał ich przywilej lokacyjny z 1317^[30]. Ponadto źródła z początku XIV w. wspominają o Nowym Lublinie (Lublinum Novum)^[29].

W starszej literaturze określa się, że lokacja mogła mieć miejsce za panowania Bolesława Wstydliwego, który w latach 1253–1259 lokował takie miasta w Małopolsce, jak Kraków czy Bochnia. Nowsza literatura wspomina o Leszku Czarnym, który w latach 1279–1288 ulokował Opatów, Sandomierz czy Zawichost^[27]. Nie jest jasne, czy miasto zostało utworzone na prawie polskim^[31], czy niemieckim^[26].

Miasto miało zostać ulokowane w północnej części Wzgórza Staromiejskiego, od dzisiejszej Bramy Grodzkiej do osi ulic Rybna–Złota^[32]. Miało mieć układ ulicowy, z szerszą główną ulicą (obecną ul. Grodzką) służącą jako podłużny rynek i targ^[26]. Prostopadle do niej biegła uliczka, dzisiejsza Ku Farze. Na tym terenie wyznaczono trzy bloki działek, dwa po zachodniej stronie ulicy i jeden po wschodniej. Wszystkie działki na tych blokach były prostopadłe do głównej ulicy^[32]. Z trzech stron teren ten kończył się stromymi zboczami, a od południa oddzielał go wąwóz i fosa^[33].

Na południe od tego obszaru znajdowało się przedmieście. Były to tereny kościelne, należące do archidiakona^[32]. Tam około 1260 osiedli dominikanie, których świątynią (nową lub odbudowaną) stał się kościół pw. Świętego Krzyża. Od reszty przedmieścia obszar zajmowany przez dominikanów, zwany „górą u mnichów”, odgradzał wąwóz^[33]. Nie wiadomo, czy przedmieście zostało wówczas rozplanowane, ponieważ układ działek w tym miejscu jest młodszy, XIV-wieczny^[30].

Prawdopodobnie po 1282 ufundowano kościół św. Michała, do którego przeniesiono parafię z Czwartku i który stał się świątynią archidiakona. Fundatorem mógł być Leszek Czarny, o ile tej świątyni nie wybudowano dopiero w latach 20. XIV w. (istnieją różne hipotezy na ten temat)^[26].

Najazdy ze wschodu

Od XIII w. do końca XIV w. Lublin był centralnym ośrodkiem wschodniego pogranicza państw piastowskich, a później odnowionej Polski. Powodowało to częste najazdy Litwinów, Jaćwingów, Rusinów i Mongołów. Już w 1205 Lublin zaatakował książę halicki Roman^[21]. Około 1244 Lublin zaatakowali Prusowie^[21]. Najazdy litewskie i jaćwieskie miały miejsce w latach 1255, 1273, 1278, 1282 i 1285. Mongołowie zaatakowali miasto w 1259 (II najazd mongolski) i 1287 (III najazd mongolski). Do tego Lublin próbowali podporządkować sobie książęta ruscy, najeżdżający w latach 1265–1266, 1280 i 1288. W latach 1289–1306 miejscowość znajdowała się pod panowaniem Jerzego Lwowicza^[29].

W czasie I najazdu mongolskiego na Polskę Lublin był pierwszym znaczącym spustoszonym grodem (w styczniu lub lutym 1241 roku). Opis walk w Roczniku Kapituły Krakowskiej z 1244 r. wspomina o pożarze lubelskich kościołów, tak więc musiało być ich wówczas co najmniej dwa. Lublin trafił także pod zwierzchnictwo Daniela Halickiego^[34]. W 1255 roku miasto zdobył i spalił władca litewski Mendog.

Konsekwencją najazdów były zmiany w obronności Lublina. Wczesnopiastowski gród na wzgórzu Grodzisko został zniszczony. Rozbudowano za to fortyfikacje na Wzgórzu Zamkowym. Wyodrębniono umocnienia w zachodniej i wschodniej części wzgórza. Donżon stał się częścią większego kompleksu^[28].

Wymienione najazdy i walki mogły zahamować rozwój miasta. Być może z tego powodu nie udała się XIII-wieczna lokacja Lublina^[29]. Z drugiej strony spowodowały oddzielanie się części Sandomierszczyzny na wschód od Wisły i tworzenie Lubelszczyzny^[28].

Druga lokacja miejska

Wojciech Gerson, Kazimierz Wielki i Żydzi

Ceramika ze wzgórza staromiejskiego. XIV–XVI wiek

Kolejnej lokacji, udokumentowanej w postaci pergaminowego aktu, dokonał Władysław Łokietek 15 sierpnia 1317. Z nadaniem praw miejskich wiąże się ożywienie handlowe i gospodarcze Lublina. Powstają również okazałe budowle na Wzgórzu Staromiejskim, jak: zespół kościelno-klasztorny dominikanów, przebudowany w połowie XIV wieku, czy kamienice mieszczańskie.

Rachunki dziesięciny papieskiej z lat 1325–1355 wymieniają m.in. kościół św. Trójcy oraz kościół św. Mikołaja^[35].

Z 1316 roku pochodzą pierwsze wzmianki o ludności żydowskiej zamieszkującej na stałe Lublin. W roku 1334 król Kazimierz Wielki rozszerzył na całe Królestwo Polskie postanowienia statutu kaliskiego księcia Bolesława Pobożnego odnośnie do Żydów. Gminy żydowskie uzyskały m.in. wyjęcie spod jurysdykcji prawa niemieckiego i bezpośrednio podlegały sądom królewskim. Lubelska diaspora żydowska zamieszkiwała w owym czasie wyznaczony rewir na przedmieściach miasta, zwany Piaskami Żydowskimi. Prawdopodobnie w 1336 lub 1396 roku powstała samodzielna gmina żydowska, skupiająca w tamtym czasie kilkudziesięciu Żydów. W tym samym czasie Kazimierz Wielki nadał przywilej pozwalający na osiedlanie się Żydom na stoku Wzgórza Zamkowego, zwanym Podzamczem. Wkrótce na jej terenie rozwinęła się odrębna dzielnica żydowska.

W XIV i XV wieku zabudowa Lublina była głównie drewniana, co sprzyjało częstym pożarom. Wznoszono murowane budynki użyteczności publicznej, kościoły i klasztory, zastępujące nieraz starsze budowle drewniane. Na Rynku stanął murowany ratusz. W obrębie murów miejskich znajdował się wówczas kościół parafialny św. Michała, ufundowany w 1282 roku i kościół św. Stanisława z klasztorem dominikanów (po 1342).

Najazd Tatarów i otoczenie miasta murami

Na przełomie stycznia i lutego 1341 roku, po nieudanej próbie sforsowania Wisły siły tatarskie wraz z posiłkami ruskimi, które prowadził Dymitr Detko, wycofały się w kierunku Lublina. Najeźdźcy rozlali się po ziemi lubelskiej, grabiąc i mordując. Oblegli także gród lubelski i puścili z dymem stojące obok niego nieufortyfikowane miasto. Mimo że gród miał wówczas tylko drewniane umocnienia, załoga wraz z chroniącymi się w grodzie mieszczanami wytrzymała oblężenie, które trwało od 8 do 12 dni.

Co do przyczyny odstąpienia Tatarów od Lublina istnieją dwie hipotezy. Według pierwszej Kazimierz Wielki stoczył bitwę z Tatarami we wsi nieopodal Lublina na prawym brzegu Bystrzycy, rozbijając ich główne siły. Od legendarnej bitwy miała się wziąć późniejsza nazwa wsi, a następnie dzielnicy Lublina, Tatary. Druga mówi o odstąpieniu Tatarów od Lublina po śmierci ich dowódcy, który miał zginąć od strzały lubelskiego łucznika. Kampania ruska Kazimierza Wielkiego z lat 1340 i 1341 zakończyła się kompromisem. Przywódca bojarów ruskich Dymitr Detko uznał zwierzchnictwo króla polskiego, przyjmując tytuł namiestnika królewskiego Rusi. Po 1341 roku, gdy Kazimierz Wielki odniósł pod Lublinem zwycięstwo nad Tatarami, w 1342 roku wydał kolejny przywilej lokacyjny, tzw. regulacyjny, na mocy którego miasto otoczono murami.

Od Jagiellonów do potopu

Znaczenie handlu dla rozwoju Lublina

Szlaki handlowe na terenie Polski i Litwy przed zmianami na rzecz Lublina

2 lutego 1386 roku odbył się w Lublinie zjazd walny, na którym wybrano księcia Jagiełłę na króla polskiego. Unia Polski z Litwą zmieniła położenie Lublina na mapie politycznej. Lublin przestał być ośrodkiem nadgranicznym, a stał się miastem w centrum państwa. Wzrosła jego rola jako węzła wymiany między strefami gospodarczymi: leśną, rolno-hodowlaną i produkcyjną. Ten czynnik zapewniał rozwój przez następne 250 lat^[36] – Lublin stał się miastem przede wszystkim handlowym^[37].

W tamtym okresie Lublin leżał na skrzyżowaniu trzech międzynarodowych szlaków handlowych: między Krakowem a Wilnem, Morzem Czarnym a nadbałtyckimi miastami hanzeatyckimi oraz Śląskiem i Wielkopolską a Kijowem^[37].

Jagiellonowie nadali Lublinowi szereg przywilejów. W 1383 lublinianie otrzymali przywilej wolnego handlu w Wielkim Księstwie Litewskim. W 1392 Władysław Jagiełło nadał prawo składu na 8 dni i jeden 16-dniowy jarmark w okresie Zielonych Świąt (maj/czerwiec). W 1405 lubelscy kupce zostali zwolnieni z ceł na terenie Polski i Litwy. W 1448 Kazimierz Jagiellończyk zwiększył liczbę jarmarków do czterech w roku: 16-dniowy w okresie Oczyszczenia Najświętszej Maryi Panny (luty), 8-dniowy w okresie Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (sierpień) i 8-dniowy w okresie święta św. Apostołów Szymona i Judy (październik). W 1450 ustalił szlak dla kupców z Rusi, którzy musieli odtąd podróżować przez Lublin, Kazimierz i Radom do Wrocławia i Poznania^[37]. W 1493 Jan Olbracht wytyczył przez Lublin szlak wiodący z Wołynia i Rusi na Śląsk i do Niemiec^[38].

W Lublinie handlowano towarami z różnych części Europy. Sebastian Klonowic wymienił niektóre dobra w poemacie Roxolania. Były to wina węgierskie i greckie, jedwab i kadzidła, a także wiele rodzajów futer, kożuchów i skór: sobolowych, wilczych, lisich, wiewiórczych i gronostajowych^[39]. Handlowano też śledziami i bydłem ze wschodu, suknem z Anglii, Niderlandów i Niemiec oraz metalem i wyrobami metalowymi z Węgier^[37]. Do miasta przybywali kupcy m.in. z Turcji, Armenii i Arabii^[39].

Około 1545 roku przy Trakcie Litewskim powstała karczma „Budzyń”.

Rozwój miasta w XV w.

Pieczęć Lublina z 1401

Z około 1401 roku, z dokumentu z pieczęcią Rady Miejskiej Lublina, pochodzi najstarszy obraz herbu miasta. Sam dokument pochodził prawdopodobnie z XIV wieku. Herb przedstawia kozła otoczonego napisem CIVITATIS LVBLINENSIS. Dopiero w XVI wieku po raz pierwszy jako herb Lublina pojawił się kozioł wsparty na krzewie winorośli. Kozioł i winorośl były atrybutami bogini Wenus (co oznacza płodność natury), od której wywodziła się Julia z rodu juliańskiego – według legendy przytoczonej przez Wincentego Kadłubka – założycielka miasta.

W roku 1418 z inicjatywy Jagiełły zostały wykonane w kaplicy zamkowej freski rusko-bizantyńskie oraz wzniesiono kościół Matki Bożej Zwycięskiej jako wotum za zwycięstwo grunwaldzkie, zlokalizowany już poza murami miejskimi. Ponadto zachowały się dokumenty z 1424 roku, które potwierdzają istnienie drewnianej kaplicy na Czwartku^[40].

Następca Jagiełły, król Kazimierz IV Jagiellończyk, w 1453 nadał Żydom w Lublinie przywilej swobodnego handlu^[41]. 4 marca 1456 ten sam król zwolnił dziedzicznego wójta Lublina Stanisława Morsztyna i jego następców na wójtostwie lubelskim od służby wojennej^[42], w 1474 ustanowił w mieście stolicę nowo powstałego województwa, wyodrębnionego z województwa sandomierskiego. Pierwszym wojewodą lubelskim został Dobiesław Kmita. Powierzchnia ówczesnego województwa wynosiła ok. 10 230 km², a jego herb przedstawiał białego jelenia na czerwonym tle. Województwo lubelskie posiadało dwóch senatorów: wojewodę i kasztelana lubelskiego. Sejmiki odbywały się w Lublinie.

Na obszarze przedmieść południowo-zachodnich wybudowano kościół Świętego Ducha (1419) przy szpitalu (1342), kościół św. Pawła i klasztor bernardynów (lata 1459–1498) oraz kościół Panny Marii i klasztor brygidek (powizytkowski, lata 1412–1426).

W XV wieku działali w Lublinie organiści. W 1432 w kościele św. Trójcy pracował Mikołaj, a w kościele św. Michała działali: w 1433 – Jakub z Lublina, w 1454 – Stanisław z Wysokiego, a w 1489 – Mikołaj z Lublina^[43].

Ukoronowaniem społecznych i prawnych zdobyczy bogacących się mieszczan było wykupienie przez nich w 1504 roku wójtostwa lubelskiego. Pod zarządem rady miejskiej znalazły się przedsiębiorstwa i nieruchomości, a wśród nich trzy wsie: Konopnica, Bronowice, Ponikwoda.

Staropolskie wodociągi w Lublinie

Zabytkowa wieża wodna górująca nad budynkiem mieszkalnym przy ul. siostry Bożeny Szerwentke

W latach 30. XV w. w Lublinie wykonano rzadko spotykaną ówcześnie inwestycję komunalną – zbudowano wodociągi miejskie. Ich istnienie potwierdzają źródła archeologiczne i architektoniczne (m.in. wieża wodna, drewniana studzienka przy ul. Grodzkiej 16 czy skrzynia wodna i rury wodociągowe w pobliżu kościoła św. Ducha na Krakowskim Przedmieściu), ponadto dokumenty i dzieła ikonograficzne^[44].

W roku 1969 w ramach prac wykopaliskowych odkryto drewnianą studzienkę wraz z rurami doprowadzającymi wodę. Jej usytuowanie świadczyło o tym, że powstała w XV wieku. Być może podobna usytuowana była także na Rynku^[45].

W 1506 roku miasto zawarło umowę z rurmistrzem Janem oraz Łukaszem Czyriską z Nowego Sącza, w której strony ustaliły warunki budowy i eksploatacji nowego systemu wodociągowego. W jej wyniku zbudowano dwa systemy doprowadzania wody. Pierwszy prowadził z Bystrzycy do pompowni przy kole wodnym i kończył się na Wielkim Stawie Królewskim. Drugi, ze stawu wrotkowskiego, dostarczał wodę pitną do pompowni przy ul. Dolnej Panny Marii, gdzie stała drewniana stacja pomp, z której woda kierowana była do murowanej wieży wodnej^[46]. Stamtąd spływała w kierunku klasztoru bernardynów, do szpitala Św. Ducha, klasztoru karmelitów (Nowego Ratusza) i Bramy Krakowskiej. Dalej, pokonując linię murów miejskich, wodociąg mógł biec ulicami Grodzką i Ku Farze, do placu Rybnego. Do systemu wodociągowego należały też publiczne skrzynie wodne z konwiami do nabierania wody^[47].

Główny ciąg miał 5 kilometrów długości. Rury były w większości drewniane, a między pompownią a wieżą ciśnień oraz w samej wieży ciśnień – mosiężne. Łączone były ok. 2500 żelaznymi tulejami^[47]. Materiałem uszczelniającym, zapewniającym także odfiltrowanie bakterii, był mech. Według Sebastiana Klonowica elementem systemu była też fontanna^[48].

System wodociągów wymagał regularnej konserwacji, był podatny na zmiany pogodowe i drogi w utrzymaniu. Po zniszczeniach wojennych XVII w., w 1673 roku, rada miejska uchwaliła demontaż urządzeń z wieży wodnej i pompowni^[49].

Renesans lubelski

Kościół św. Józefa

Pieczęć Rady Miejskiej Lublina z roku 1535

Pożary niszczące miasto w 1557 i 1574 roku spowodowały konieczność odbudowy, która przesądziła o renesansowych formach zabudowy Lublina. Średniowieczne szczytowe domy przekształcono na kamienice przeważnie dwupiętrowe, z bogatą dekoracją elewacji zwieńczonych attykami i z nowym wystrojem wnętrz. Przykładami takiej architektury są kamienice przy ul. Rynek 8 i Grodzkiej 8. Podobnie odbudowywano kamienice poza murami, przy Krakowskim Przedmieściu i ul. Szerokiej. Nowy kształt otrzymały bramy miejskie (Grodzka i Krakowska)^[50]. Zmiany objęły też kościoły: dominikanów (z dobudowaną w 1630 r. wspaniałą kaplicą Firlejów), św. Michała, pobernardyński, Brygidek, Świętego Ducha. Ratusz przebudowano na siedzibę trybunału.

Powstały liczne kościoły i klasztory usytuowane poza obszarem Starego Miasta: kościół jezuitów (lata 1586–1596) – obecna katedra – przy furcie prowadzącej na Żmigród, kościół i klasztor karmelitów bosych (lata 1610–1619) w pobliżu Bramy Krakowskiej, przebudowany w XIX wieku na ratusz, kościół św. Józefa i klasztor karmelitanek bosych, obecnie karmelitów (lata 1635–1644) w sąsiedztwie ogrodów szpitala św. Ducha, kościół św. Wojciecha (lata 1611–1630) przy szpitalu św. Łazarza na Podwalu, kościół Bernardynek (lata 1636–1658), a dalej przy drodze na Kalinowszczyznę kościoły i klasztory franciszkanów, bazylianów i augustianów, przy drodze na Bełżyce kościół św. Krzyża dominikanów obserwatorów (1617 r., na miejscu starszego), a także cerkiew murowana wzniesiona na miejscu drewnianej na ul. Ruskiej (1607 r.). Ruch budowlany w II poł. XVI wieku, w którym udział brali liczni muratorzy pochodzenia włoskiego, objął niemal całe miasto, nadając mu jednolity charakter zabudowy. Zachowane obiekty sakralne mają charakterystyczne cechy, renesansu lubelskiego.

W 1588 r. Bernard Maciejowski jako biskup łucki ufundował kolegium jezuitów w Lublinie.

Unia lubelska

Unia Lubelska – obraz Jana Matejki, znajdujący się obecnie w Muzeum Lubelskim

Relief Pawła Malińskiego na Pomniku Unii Lubelskiej w Lublinie z 1826 roku. Przedstawia on dwie stojące kobiety, symbolizujące Koronę i Litwę.

Dzwon zegarowy odlany w 1585 roku w Lublinie i umieszczony w Bramie Krakowskiej. Uszkodzony w 1944 roku

10 stycznia 1569 obrady na Zamku Lubelskim rozpoczął sejm koronny pod laską Stanisława Sędziwoja Czarnkowskiego. Równolegle obradował też sejm litewski. Podstawą negocjacji był projekt biskupa krakowskiego Filipa Padniewskiego, zakładający zawarcie bardzo luźnego związku w formie unii personalnej (wspólna elekcja), jedynie w celu prowadzenia wspólnej polityki obronnej. Ta propozycja nie została przyjęta przez sejm litewski, zdominowany przez magnatów. 1 marca większość Litwinów opuściła Lublin, co wykorzystali Polacy, przeprowadzając inkorporacje poszczególnych ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego. 5 marca, przy aprobacie litewskich posłów z Podlasia sejm koronny przegłosował włączenie województwa podlaskiego do Korony Królestwa Polskiego.

26 maja do Korony włączono województwo wołyńskie, a 6 czerwca województwo kijowskie i województwo bracławskie. Bezpośrednie wcielenie ziem ruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego do Korony i w konsekwencji nieuregulowanie statusu Ukrainy wywołało procesy społeczne, które w konsekwencji doprowadziły do serii powstań kozackich przeciw Rzeczypospolitej, z których największym było powstanie Chmielnickiego.

Zastosowana przez króla metoda faktów dokonanych zmusiła przedstawicieli litewskich do powrotu. 28 marca król zaaprobował nowy projekt unii, opracowany przez sejm koronny. W kwietniu do Lublina wrócili starosta generalny żmudzki Jan Hieronimowicz Chodkiewicz, wojewoda podlaski Mikołaj Kiszka, kasztelan witebski Dominik Pac, krajczy wielki litewski Krzysztof Radziwiłł Piorun i marszałek nadworny litewski Ostafi Wołłowicz. Zdecydowano zwołać na 10 maja sejmiki ziemskie litewskie, które miałyby udzielić swoich pełnomocnictw nowo wybranym posłom.

Rokowania wznowiono 7 czerwca, a 28 czerwca uchwalono zawarcie nowej unii polsko-litewskiej. 1 lipca nastąpiła wymiana dokumentów i zaprzysiężenie podpisanego aktu. 4 lipca król wydał dyplom potwierdzający ten związek. Zaniepokojony poseł rosyjski jeszcze tego samego dnia doniósł carowi Iwanowi IV Groźnemu: jedinienje ich w tom, czto im stojati oto wsiech okrain zaodin (unia ta polega na tym, że wszystkie prowincje stanowić będą jedno)^[51].

W wyniku zawarcia unii powstało państwo zwane odtąd: Rzecząpospolitą Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego – ze wspólnym monarchą, herbem, sejmem, walutą, polityką zagraniczną i obronną – zachowano odrębny skarb, urzędy, wojsko i sądownictwo.

Kilka dni po podpisaniu aktu unii lubelskiej, 19 lipca 1569, odbył się w Lublinie drugi w dziejach Polski hołd pruski. Na sejmie walnym książę Albrecht Fryderyk Hohenzollern złożył hołd lenny Zygmuntowi II Augustowi, co obecny wówczas Jan Kochanowski opisał w utworze Proporzec albo hołd pruski.

Gmina żydowska

Na przełomie XVI i XVII wieku nastąpił największy rozwój lubelskiej gminy żydowskiej. W tym czasie gmina uzyskała szereg przywilejów królewskich, m.in. na budowę nowej murowanej synagogi oraz szpitala. W 1518 roku z inicjatywy Szaloma Szachny otworzono tu jesziwę, którą w 1567 roku zrównano z innymi wyższymi uczelniami. Jesziwa ta wkrótce stała się znana w całej żydowskiej Europie.

W 1523 roku lubelscy Żydzi uzyskali równe z mieszczanami prawa i przywileje w zamian za udział w budowie umocnień wokół miasta. W tym okresie zaczęły pojawiać się jarmarki, na które zaczęli zjeżdżać z całej Polski kupcy żydowscy, którzy w szybkim tempie zaczęli się bogacić, co stanowiło konkurencję dla kupców chrześcijańskich. Ci ostatni uzyskali od króla Zygmunta Starego przywilej De non tolerandis Iudaeis, znacznie ograniczający osobom wyznania mojżeszowego prowadzenia działalności gospodarczej oraz stałe osiedlanie się w obrębie murów miejskich. Około 1541 roku założono cmentarz, w późniejszym okresie zwany starym.

W 1547 roku z inicjatywy Chaima Szwarca założono pierwszą w Lublinie oraz jedną z pierwszych w Polsce drukarnię hebrajską. Drugą drukarnię założono w 1578 roku przez Kalonimusa, syna Mordehaja Jaffe. Obydwie zdobyły sławę w ówczesnej Polsce, jak i Europie Środkowej. Jednym z największych dokonań gminy żydowskiej w tym czasie było wzniesienie w 1567 roku Wielkiej Synagogi, nazwanej w późniejszym okresie synagogą Maharszala, na cześć rabina i rektora Salomona Lurii. W 1581 roku powstał, działający do 1764 roku Sejm Czterech Ziem (hebr. Waad Arba Aracot), czyli centralny organ samorządu Żydów Korony I Rzeczypospolitej. Powołał go król Stefan Batory, któremu potrzebne były nowe środki finansowe na wojnę z Rosją.

W XVI wieku w mieście działało wielu wybitnych talmudystów, m.in. Meir Aszkenazy, Mordehaj Jaffe czy Meir ben Gedalia. W 1568 roku mieszkało w Lublinie około 500 Żydów. W tym samym roku miasto żydowskie w Lublinie otrzymało przywilej De non tolerandis Christianis.

Trybunał Koronny

Trybunał Koronny, widok z Wieży Trynitarskiej nocą

W latach 1578–1793 Lublin był siedzibą najwyższej instytucji sądowej ówczesnej Polski – Trybunału Koronnego dla Małopolski. Był to najwyższy sąd apelacyjny Korony Królestwa Polskiego I Rzeczypospolitej dla spraw prawa szlacheckiego. W owym czasie Lublin rozrastał się jako największe miasto wschodniego regionu kraju. Z historią lubelskiego Trybunału wiąże się legenda o Czarciej Łapie.

Pierwsza połowa XVII wieku

Lublin w roku 1618 na obrazie Hogenberga i Brauna

Województwo lubelskie na mapie Rzeczypospolitej z 1635 roku

W XVI i XVII wieku Lublin był głównym ośrodkiem reformacji i ośrodkiem kulturalnym. Działała tu jedna z ważniejszych gmin braci polskich, której przedstawicielem był Jan Niemojewski, a ministrem zboru Marcin Czechowic. W Lublinie działał także zbór kalwiński, w którym kaznodzieją był m.in. Krzysztof Kraiński. Od ok. 1630 pracowała drukarnia polska, a od 1687 także jezuicka.

W 1. połowie XVII w. działały zespoły wokalno-instrumentalne w kościele św. Michała i przy kolegium jezuickim, przy którym istniała także bursa muzyczna. Funkcjonował także cech muzyków, wykształconych do zawodowego grania z nut. W 1635 powstał spór między nimi a muzykami grającymi ze słuchu, w wyniku którego ta druga grupa skupiła się przy kościele św. Mikołaja na Czwartku. W Lublinie ulokowana była także filia księgarni oferującej zapisy utworów muzycznych, zarówno religijnych, jak i świeckich, autorstwa kompozytorów z wielu europejskich ośrodków. W 1638, gdy Trybunał Koronny obradował w Lublinie, wystawiono słynny dramat O chwalebnym męczeństwie Św. Stanisława^[52].

Od potopu do zaborów

Pożar Lublina w roku 1719

Wojewoda lubelski i przewodniczący Komisji Boni Ordinis, Kajetan Hryniewiecki

Od połowy XVII w., na fali ogólnopolskich konfliktów narodowościowych, gospodarczego zastoju i w wyniku wojen, miasto uległo zniszczeniom, ludność zdziesiątkowały epidemie, a jarmarki lubelskie upadły. Nastąpił okres stagnacji. Na skutek wojen i rewolt kozackich (1648–1650) z miasta wyemigrowała większość kupców z Europy. „Lublin mieszczański, Lublin handlu i rzemiosła stał się Lublinem szlachecko-kościelnym, Lublinem Trybunału Koronnego, obrad sejmikowych i sądów ziemskich i grodzkich”^[53].

W 1655 miasto zostało splądrowane przez wojska rosyjsko-kozackie^[54]. Szczególnie ucierpiała w tym czasie dzielnica żydowska. Najazd był najtragiczniejszym momentem tamtego okresu w historii lubelskiej gminy żydowskiej. Wymordowano wówczas około 2000 Żydów oraz doszczętnie zniszczono miasto żydowskie i synagogę na Podzamczu. Ocaleni Żydzi zaczęli wynajmować lokale mieszkaniowe w dzielnicy chrześcijańskiej od bogatych mieszczan oraz duchowieństwa, którzy liczyli na duże zyski. W 1656 Lublin złupili Szwedzi, dopełniając aktu zniszczeń lubelskiej zabudowy i dziesiątkując populację.

5 września 1656 Pierre des Noyers, sekretarz królowej Ludwiki Marii, napisał o swej władczyni list do Francji:^[55]

W XVII wieku duża grupa Żydów zaczęła się osiedlać na Kalinowszczyźnie, która była podkahałem gminy lubelskiej. Wkrótce przy obecnej ulicy Towarowej wzniesiono synagogę.

Przez Jana III Sobieskiego 24 stycznia 1680 został w Lublinie zwołany synod, tzw. colloquium lubelskie. Celem spotkania miało być pojednanie wyznawców prawosławia i unitów. Przygotowano projekt zgody pomiędzy oboma wyznaniami, jednak do ugody nie doszło z powodu protestu prawosławnych (zwłaszcza bractw cerkiewnych, m.in. ze Lwowa), którzy nie chcieli brać udziału w zgromadzeniu zwołanym bez wiedzy patriarchy Konstantynopola. W efekcie colloquium przyniosło latynizację Kościoła unickiego w Rzeczypospolitej, czyli dostosowanie liturgii i sztuki cerkiewnej do liturgii Kościoła rzymskokatolickiego. W 1686 zaczęto grać hejnał Lublina.

W 1703 August II Mocny nadał miastu przywilej zrównujący je w prawach do miasta Krakowa. Nadając ten przywilej, król określił wówczas Lublin słowami Fidelitatem et Constantiam (łac. Wierność i Stałość). Przywilej został nadany miastu w związku z postawą jego mieszczan, którzy popierali Augusta II w trakcie wielkiej wojny północnej. Ta dewiza znajdzie się na sztandarze miasta i rady miasta, który został ustanowiony z okazji 690. rocznicy lokacji Lublina jako jeden z nowych symboli miasta i jego władz.

8 sierpnia 1707 roku rozpoczęła obrady Rada Lubelska, ale w związku z rabunkami i innymi nadużyciami wojsk rosyjskich, Sejm zaczął popierać Ferenca Rákóczego, kandydata Elżbiety Sieniawskiej.

2 czerwca 1719 roku od uderzenia pioruna w słomiany dach jednego z domów w dzielnicy żydowskiej pod miejskimi murami wybuchł pożar. Pożoga ogarnęła większą część Lublina, a w najbardziej dramatycznym momencie ulicami miasta ruszyła procesja dominikanów z relikwią Drzewa Krzyża Świętego. Podobno zdarzył się cud. Pomimo upału nagle zebrały się chmury i spadł wielki deszcz, który pomógł opanować i żywioł. Wydarzenie przeszło do historii pod mianem Pożar Lublina.

Po wojnach północnych nastąpił okres rozbudowy wyniszczonego miasta, głównie siedzib magnackich i dóbr kościelnych. Ukształtowało się oblicze dzisiejszego Krakowskiego Przedmieścia i placu Litewskiego, jednak wciąż zabudowa miasta prezentowała się ubogo. Podczas polskiego oświecenia (1780) powstała Lubelska Komisja Boni Ordinis pod przewodnictwem wojewody lubelskiego, Kajetana Hryniewieckiego, doprowadzając swym działaniem do restauracji kamienic miejskich i wybrukowania ulic oraz odnowy ratusza.

W 1788 roku, po blisko 100 latach przerwy, odrodził się w Lublinie protestantyzm. Zbudowano wówczas ewangelicką świątynię pw. Świętej Trójcy, która funkcjonuje do dzisiaj. Ożywioną działalność prowadził Trybunał Koronny, który spełniał również rolę lokalnego ośrodka kultury.

Po ogłoszeniu Konstytucji 3 maja, przyjętej z entuzjazmem w mieście, Lublin zyskał swego pierwszego prezydenta – Teodora Gruell-Gretza, niezwykle zasłużonego rozwojowi miasta. Niestety, już w 1792 roku miasto zajęły wojska rosyjskie, które na rozkaz carycy Katarzyny II najechały odradzającą się Rzeczpospolitą. Najazd zakończył okres krótkotrwałej prosperity.

Na sejmie grodzieńskim 23 listopada 1793 roku z województwa lubelskiego z częścią powiatu krasnostawskiego leżącą na lewym brzegu rzeki Wieprz i ziemią łukowską utworzono nowe województwo lubelskie. Nie zostało w pełni zorganizowane w związku z rozpoczęciem insurekcji kościuszkowskiej. Województwo miało mieć w Sejmie dwóch senatorów (wojewodę i kasztelana) i sześciu posłów wybieranych na cztery lata (po dwóch z każdej ziemi). Miało wybierać po: 6 sędziów ziemskich, 6 komorników ziemskich, 1 pisarza sądowego ziemskiego, 9 komisarzy porządkowych, 1 regenta aktowego z każdej ziemi. Sejmiki miały odbywać się w kościele pojezuickim w Lublinie.

Okres zaborów

Zabór austriacki i Księstwo Warszawskie

Wzgórze zamkowe ok. 1810

Mapa Jeneralna Województwa Lubelskiego Ułożona Według Naylepszych Źródeł przez Juliusza Colberg, 1826

Zamek w Lublinie, rok 1860. Litografia Adama Lerue.

Po III rozbiorze w 1795 miasto znalazło się do 1809 roku pod panowaniem Austrii. Był to dla Lublina okres zastoju społeczno-gospodarczego.

W 1809 roku, kiedy do Lublina wkroczyli ułani pułkownika Dominika Dziewanowskiego, obok austriackiego prezydenta Dymitra Władycha funkcję jego zastępcy zgodził się objąć Teodor Gruell-Gretz i sprawować, dopóki władza będzie się znajdować w polskich rękach. W tym samym roku miasto zostało włączone do Księstwa Warszawskiego, a następnie w latach 1810–1815 istniał tu departament lubelski. Jego komendantem był w latach 1810–1812 Dziewanowski.

Krótkotrwały epizod Księstwa Warszawskiego (1809–1815) nie przyniósł większego ożywienia gospodarczego, co najwyżej kulturalne. Kwitło życie towarzyskie, gdy w mieście pojawili się dyplomaci i oficerowie napoleońscy. W roku 1811 powstaje w Lublinie loża wolnomularska Wolność Odzyskana.

Panowanie rosyjskie

Po abdykacji Napoleona Lublin w 1813 roku zajęli Rosjanie, w wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego, a w roku 1815 Lublin znalazł się w Królestwie Kongresowym, w zaborze rosyjskim.

W latach 20. zaczyna się intensywne porządkowanie miasta, a w drugiej połowie wieku powstają pierwsze manufaktury sukiennicze i fabryka tytoniu, rozwijała się działalność oświatowa i kulturalna. W 1818 roku, z inicjatywy Stanisława Staszica, powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, a w 1826 roku odsłonięto Pomnik Unii Polsko-Litewskiej. Miasto podzielono na dwa cyrkuły: I. – miasto chrześcijańskie i II. – miasto żydowskie.

Po wkroczeniu Rosjan do Lublina w 1830 r. Kajetan Morozewicz, działacz powstania listopadowego, ewakuował urząd powstańczy do Kielc. Po oswobodzeniu Lublina przez korpus generała Józefa Dwernickiego przywrócił narodowe władze i wznowił działalność skarbową i wojskową. Po wyjściu wojsk Dwernickiego, Kajetan Morozewicz zorganizował obronę miasta. Musiał je jednak opuścić wraz z powstańcami.

Istniejące w latach 1816–1837 województwo lubelskie, jako województwo Królestwa Polskiego, w 1837 przekształcono w gubernię lubelską.

Po 1864 roku, po powstaniu styczniowym (w którym brali udział nawet gimnazjaliści, m.in. Bolesław Prus), rozpoczęły się represje łącznie z kasatą Klasztoru ojców Kapucynów w Lublinie.

Ogromne znaczenie dla rozwoju miasta ma uruchomienie 17 sierpnia 1877 roku połączeń kolejowych z Warszawą i Kowlem, w postaci Kolei Nadwiślańskiej. Wraz z rozwojem przemysłu i budową kolei zmienił się kształt urbanistyczny miasta^[56].

Ludność miasta w 1873 wynosiła 28,9 tys., a w 1897 wzrosła do 50,2 tys.

Pod koniec XIX i na początku XX wieku następuje w Lublinie znaczny rozwój żydowskiej nauki, polityki i życia kulturalnego. W tym czasie różne grupy społeczne, zawodowe i chasydzkie zaczęły zakładać własne prywatne bożnice, przeważnie umiejscowione w kamienicach na piętrze, czy w oficynach.

W 1908 roku powstało żydowskie towarzystwo społeczno-kulturalne „Hazomir”, a w 1910 roku towarzystwo dla upowszechniania języka i kultury żydowsko-hebrajskiej „Chowej Sfos Ewer”. Działacze tej pierwszej w 1908 roku przy ulicy Rybnej 8 otworzyli własną synagogę.

W wyniku działań ewangelizacyjnych w 1914 roku powstał w Lublinie zbór adwentystyczny, istniejący do dziś. Powstanie lubelskiego zboru adwentystów związane jest z pracą misyjną ewangelisty Makara Gryca, który przybył do Lublina w 1913 roku.

W 1914 w Lublinie ukazała się broszura pt. „Czy Lublin był miastem rosyjskiem i prawosławnem” autorstwa Tadeusza Ciświckiego. Autor polemizuje z tezą jakoby Lublin leżał w granicach „starożytnej Rusi”. Taka informacja została opublikowana w 222 numerze Lubelskich Wiadomości Gubernialnych^[57].

Lubelscy Żydzi

Na początku XIX wieku w Lublinie za sprawą Jakuba Izaaka Horowitza nastąpił znaczny rozwój chasydyzmu. W 1794 otworzył on własną synagogę. Była to pierwsza legalna chasydzka bożnica w centralnej Polsce. W 1829 roku przy ulicy Walecznych założono nowy cmentarz żydowski. Wkrótce również powstała lokalna chasydzka dynastia cadyków, której założycielem był Jehuda Lejb Eiger, zwany Płaczącym Cadykiem. Założył on również własną synagogę, mieszczącą się w jego prywatnym dworze przy ulicy Szerokiej 40. W 1862 roku wydano dekret równouprawnienia ludności żydowskiej w Królestwie Polskim, poprzez co elita żydowska zaczęła osiedlać się w centrum miasta i na Krakowskim Przedmieściu. W 1886 z inicjatywy bogatych Żydów powstał Szpital Żydowski, przy ulicy Lubartowskiej 81. W 1939 roku był on najnowocześniejszym szpitalem w ówczesnej Polsce. W końcu XIX wieku w mieście istniały 43 chedery.

Ludność Lublina ok. 1850

• 21 tys. mieszkańców
• 8900 katolików, 50 unitów, 60 prawosławnych, 230 ewangelików i 11800 żydów.
• obszar Lublina, rogatki: od zachodu na ulicy Krakowskie Przedmieście u wylotu ulicy Lipowej, na trakcie zamojskim – za mostem przez Bystrzycę, przy ulicy Narutowicza na wysokości ulicy Lipowej, na trakcie lubartowskim i na końcu ulicy Kalinowszczyzna przy moście przez Bystrzycę. – 863 ha.
• 20 patronów Trybunału, 3 obrońców przy sądach pokoju, 6 regentów, 5 komorników sądowych, 9 woźnych Trybunału i 3 woźnych sądu pokoju.
• 10 lekarzy, 1 dentysta, 13 felczerów, 17 akuszerek, 6 aptek, 2 składy apteczne, i 2 weterynarzy.
• 3 budowniczych, 4 inżynierów, 1 konduktor robót miejskich, 1 konduktor inżynierii lądowej, 2 techników ubezpieczeń, 4 geometrów i 1 biuro techniczne „Resort”.
• 1 księgarnia, 3 drukarnie, 2 redakcje pism, 9 nauczycieli muzyki, 4 organmistrzów i fortepianistów, 2 nauczycieli tańca, 1 artysta malarz portretowy i rzeźbiarz, 1 artysta malarz, 1 sklep sprzedający ryciny i ramy, 3 zakłady fotograficzne oraz 4 zakłady jubilerskie i złotnicze.
• 14 hoteli i zajazdów, 8 restauracji, 6 traktierni i garkuchni, 6 cukierni, 5 sal bilardowych, 16 handli win i towarów kolonialnych.
• 2 składy sukna, 13 sklepów z towarami łokciowymi i bławatnymi, 3 handle futer, 3 składy płótna, 4 sklepy z obuwiem gotowym, 6 sklepów z gotowymi ubiorami męskimi i 2 z damskimi, 10 magazynów strojów damskich, 15 krawców męskich i 4 damskich, 35 szewców.
• 2 składy cementu, 5 składów wapna, 3 cegielnie.
• 9 murarzy, 17 stolarzy, 12 blacharzy, 6 cieśli, 8 szklarzy, i 6 furmanów.
• 6 kantorów loterii, 10 kapitalistów i wymieniaczy listów zastawnych i 14 faktorów (mogli załatwić każdy interes).

I wojna światowa

W 1914 r. pojawił się projekt państwa od morza do morza – Federacji Wschodnioeuropejskiej. Jego stolicą podobno miał być Lublin.

Podczas I wojny światowej rosyjski odwrót i zajęcie miasta przez wojska niemieckie i austro-węgierskie w lecie 1915 ostatecznie zakończyło rosyjskie rządy w mieście.

(c) Bundesarchiv, Bild 183-2007-1001-500 / CC-BY-SA 3.0

Wizyta warszawskiego gubernatora generalnego Beselera 13 grudnia 1916 w Lublinie, drugi od lewej austro-węg. gub. gen. w Lublinie Karl Kuk

Od chwili odwrotu Rosjan Królestwo Polskie podzielono na dwie strefy okupacyjne: niemiecką z siedzibą w Warszawie i austro-węgierską z siedzibą w Lublinie. Strefami okupacyjnymi rządzili generalni gubernatorzy: w strefie niemieckiej urząd ten pełnił nieprzerwanie do 1918 roku generał Hans Hartwig von Beseler, natomiast w Lublinie dość często ich wymieniano. Byli nimi generałowie:

• Erich von Diller – do maja 1916
• Karl Kuk – od maja 1916 do kwietnia 1917
• Stanisław Szeptycki – od kwietnia 1917 do lutego 1918
• Anton Lipoščak – od marca do 2 listopada 1918.

W 1916 do lubelskiej gminy żydowskiej została przyłączona Wieniawa z gminy Konopnica oraz części gmin Wólka i Zemborzyce^[59].

Od 1918 do współczesności

Dwudziestolecie międzywojenne

Jeden z afiszy proklamujących powstanie Rządu Ludowego rozklejanych w nocy z 6 na 7 listopada 1918

Budynek Jeszywas Chachmej Lublin

Przedwojenny Lublin z lotu ptaka

W nocy z szóstego na siódmego listopada 1918 roku w mieście utworzono rząd Ludowy Republiki Polskiej pod przewodnictwem Ignacego Daszyńskiego. Zdecydowano się na Lublin z uwagi na liczne oddziały Polskiej Organizacji Wojskowej w mieście. Był to pierwszy rząd odradzającej się Rzeczypospolitej Polskiej, a tworzyli go socjaliści oraz postępowi ludowcy.

Dzięki oddziałom Polskiej Organizacji Wojskowej (dowodził nimi płk Stanisław Burhardt-Bukacki, szef sztabu Dowództwa Okręgu Generalnego „Lublin”) rząd przejął kontrolę militarną w Lublinie i części obszaru pod okupacją austriacką. Rząd chroniła również przekształcana z Pogotowia Bojowego PPS Milicja Ludowa (komendantem w Lublinie byli Stefan Kirtiklis i Marian Buczek). Aresztowano Generalnego Komisarza Rady Regencyjnej w Lublinie Juliusza Zdanowskiego. Miasto ponownie stało się stolicą województwa – 2 sierpnia 1919 roku utworzono województwo lubelskie II Rzeczypospolitej.

Rząd utworzono w sali pałacu Lubomirskich (inaczej: Poradziwiłłowskim) przy placu Litewskim. Obecnie w tym samym pomieszczeniu mieści się aula wykładowa Wydziału Politologii UMCS nazwana imieniem Daszyńskiego. O tym wydarzeniu w historii budynku informuje tablica pamiątkowa wmurowana przed wejściem do pałacu.

24 i 25 kwietnia 1919 r. doszło w mieście do ekscesów antyżydowskich do których zachęcała żandarmeria wojskowa. Milicji Ludowej polecono zostać w koszarach i nie interweniować^[60].

Groźna ofensywa armii rosyjskiej w 1920 roku szczęśliwie miasto ominęła i wreszcie, w burzliwym klimacie zaostrzającej się walki politycznej, rozpoczęła się budowa nowego państwa i nowego Lublina.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę Lublin się rozbudowuje, powstają nowe fabryki i gmachy użyteczności publicznej, kwitnie także lubelska kultura. Następuje wtedy największy w historii rozwój życia żydowskiego. Założono kilka szkół, liczne organizacje, teatry amatorskie, biblioteki, drukarnie czy kluby kulturalne. Ponadto 27 lipca 1918 założono Katolicki Uniwersytet Lubelski. Powstał on z inicjatywy ks. Idziego Radziszewskiego, który zbierał fundusze na organizację katolickiej uczelni w Polsce wśród Polonii w Petersburgu. W roku 1926 obok Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego powstała druga wyższa uczelnia o charakterze teologicznym – jezuickie Bobolanum. W 1927 roku powstało natomiast Towarzystwo Przyjaciół Nauk, koncentrujące się na badaniach regionalnych, których wyniki publikowano w „Pamiętniku Lubelskim”.

Zaczęto również zakładać liczne zakłady produkcyjne. W mieście powstała wówczas między innymi pierwsza polska wytwórnia lotnicza Plage i Laśkiewicz, która w latach 1921–1935 produkowała samoloty, w tym od 1928 roku własne konstrukcje, pod nazwą Lublin. Zakłady Plage i Laśkiewicz produkowały samoloty marki Lublin, później produkcja przeniosła się do znacjonalizowanej Lubelskiej Wytwórni Samolotów^[61].

Miasto podjęło także próby kreowania swego wizerunku. W 1934 roku wydany został afisz propagandowy o Lublinie, a dwa lata później Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zatwierdziło herb Lublina (przedstawiający kozła stojącego na zielonej murawie opartego o krzew winny). 11 czerwca 1939 roku odbyły się natomiast pierwsze Dni Lublina^[62].

W 1930 roku rabin Majer Szapira założył Jeszywas Chachmej Lublin (hebr. ישיבת חכמי לובלין, Lubelska Szkoła Mędrców). Była to największa uczelnia talmudyczna na świecie. W jej gmachu mieściła się synagoga, biblioteka z bardzo bogatym księgozbiorem, który liczył sobie 22 tys. pozycji książek, głównie literatury rabinicznej i 10 tys. czasopism. W piwnicy mieściła się najbardziej koszerna z koszernych mykw na świecie. Obok niej funkcjonowało jeszcze szereg innych, również wpływowych szkół. W 1936 roku z inicjatywy Bundu, na rogu ulic Czwartek i Szkolnej rozpoczyna się budowa Żydowskiego Domu Ludowego, którego budowę przerwała II wojna światowa. W przededniu wojny w Lublinie mieszkało 42 830 osób wyznania mojżeszowego, stanowiących 31% ogółu wszystkich mieszkańców Lublina. Gmina żydowska posiadała trzy cmentarze, jedenaście synagog, szpital, dwie mykwy, kilkadziesiąt szkół w tym Talmud-Torę oraz Jawnę, bibliotekę Tabrut oraz wiele innych instytucji. Oprócz nich istniało jeszcze około 100 prywatnych bożnic. Wydawany był dziennik „Lubliner Togblat”.

1 maja 1926 roku policja brutalnie rozpędziła pochód pierwszomajowy zorganizowany przez „Bund”^[63]. 11 kwietnia 1935 roku w czasie demonstracji bezrobotnych od kul policji zginęło 5 demonstrantów a 32 osoby odniosły rany^[64].

Dwadzieścia lat niepodległości przerwała II wojna światowa, której tragicznym symbolem stał się Majdanek i Zamek lubelski.

Okupacja niemiecka

(c) Bundesarchiv, Bild 101I-013-0068-18A / Höllenthal / CC-BY-SA 3.0

Spotkanie niemieckich i radzieckich żołnierzy w centrum Lublina prawdopodobnie 22 września 1939 roku

(c) Bundesarchiv, Bild 183-E13880 / CC-BY-SA 3.0

Żydzi z lubelskiego getta, 30 grudnia 1939 roku

Burzenie dzielnicy żydowskiej w Lublinie przez hitlerowców w latach 1942–1943. Na pierwszym planie resztki bimy w sali modlitewnej przy ul. Jatecznej, w głębi synagoga Maharszala.

Obóz koncentracyjny na Majdanku

W lipcu 1939 postanowiono, że w razie wybuchu wojny Lublin (liczący wówczas 120 tys. mieszkańców) stanie się tymczasową siedzibą Prezydenta RP. Pierwszy atak lotniczy na miasto nastąpił 2 września rano. 5 września przeniesiono do miasta ministerstwa oraz skarb państwa. Tego samego dnia utworzona została Armia „Lublin”. 9 września o godzinie 9.30 rozpoczęło się bombardowanie Lublina przez Niemców. Zginęło około 1000 osób, wśród nich również poeta Józef Czechowicz^[65]. Prezydent Lublina Bolesław Liszkowski opuścił Lublin 9 września 1939 i wyjechał do Rumunii. 18 września wojska niemieckie (14 Dywizja Piechoty) wkroczyły do miasta. Do lipca 1944 miasto znalazło się pod okupacją niemiecką jako część Generalnego Gubernatorstwa.

23 września 1939 rozstrzelano w Lublinie 23 przedstawicieli polskiej inteligencji. Gwałtowne zaostrzenie polityki wobec Polaków miało miejsce pod koniec października 1939, po wizycie w Lublinie nazistowskiego ministra Seyss-Inquarta, który oświadczył miejscowym Niemcom i volksdeutschom, że polska inteligencja i Żydzi zostaną wyniszczeni (zgodnie z zamiarami Hitlera)^[66].

Wkrótce Niemcy zamknęli Katolicki Uniwersytet Lubelski, lubelskie szkoły i teatry, wstrzymano wydawanie polskiej prasy. Pierwsza publiczna łapanka miała miejsce 9 listopada 1939, następnie rozpoczęły się aresztowania wśród miejscowej inteligencji. Trwały one kilka dni, przeciętna liczba osadzonych sięgała kilkaset osób dziennie – kierowano ich do miejscowego więzienia. Aresztowania listopadowe objęły urzędników, nauczycieli, profesorów, prawników, wojskowych, księży i wielu innych. Nie ominęły również studentów, ani młodocianych harcerzy. 17 listopada 1939 r. aresztowano biskupa Mariana Leona Fulmana i biskupa Władysława Gorala – błogosławionego męczennika, których wywieziono do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen – oraz 11 księży z kurii i seminarium duchownego. Błyskawicznie działający sąd doraźny (niem. Standgericht) ferował setki wyroków śmierci, po czym transportowano skazanych do obozów koncentracyjnych bądź rozstrzeliwano na miejscu. Pierwszych 12 więźniów rozstrzelano 23 grudnia 1939 r. na cmentarzu żydowskim na Kalinowszczyźnie. 11 listopada 1939 niemiecka policja bezpieczeństwa (niem. Sicherheitspolizei) wkroczyła na teren Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, natychmiast aresztując 14 przebywających tam profesorów oraz księży z seminarium duchownego.

Aresztowani zostali ponadto wszyscy urzędnicy kurii biskupiej i członkowie kapituły. Wszystkich księży z Lublina, z Chełma i z innych miejscowości, więziono na Zamku Królewskim w Lublinie. Dnia 23 grudnia 1939 w Lublinie rozstrzelano dziesięć osób, w tym dwóch prezesów sądów lubelskich, dwóch profesorów Uniwersytetu Katolickiego, dwóch dyrektorów gimnazjów i dwóch starostów^[66]. Także 12 lutego 1940 w masowej egzekucji rozstrzelano 180 osób.

Kolejnym etapem niszczenia polskiej inteligencji była tzw. Akcja AB. Począwszy od połowy czerwca 1940 w mieście przeprowadzano masowe aresztowania, których ofiarą padali przede wszystkim działacze społeczni i polityczni, nauczyciele, prawnicy, urzędnicy oraz księża rzymskokatoliccy. Podczas samej tylko wielkiej obławy w dniu 24 czerwca Niemcy zatrzymali w różnych dzielnicach miasta 814 mężczyzn w wieku od 18 do 60 lat. W czerwcu i lipcu 1940 z więzienia na Zamku Lubelskim wywieziono do KL Sachsenhausen blisko 1000 więźniów, podczas gdy w październiku 1940 odszedł stamtąd pierwszy, 65-osobowy, transport do KL Auschwitz. Od 450 do 500 więźniów zostało rozstrzelanych przez Niemców w Rurach Jezuickich pod Lublinem (29 czerwca – 15 sierpnia 1940)^[67].

1 października 1942 odbyła się wielka łapanka uliczna, która wywołała przerażenie wśród mieszkańców Lublina, którzy spodziewali się masowych deportacji, podobnie jak to miało wcześniej miejsce z ludnością żydowską. Od 1943 na ulicach zaczęły pojawiać obwieszczenia z listami Polaków skazanych na karę śmierci przez niemieckie tzw. sądy doraźne. 28 stycznia 1944 odbyła się prawie w centrum Lublina publiczna egzekucja. Ludzi mordowano stosując zasadę odpowiedzialności zbiorowej, m.in. w 1943 i 1944 stracono w ten sposób 30 osób w odwecie za zabicie żandarma niemieckiego i 50 osób za zamach bombowy na wartowników SS w Lublinie.

Realizując politykę terroru i represji, hitlerowcy utworzyli ciężkie więzienie gestapo na Zamku w Lublinie, przez które przeszło 40 000 Polaków. Przeciętna liczba osadzonych wynosiła 3000 osób, w porównaniu do 700 przed rokiem 1939. Niemcy aresztowali głównie pracowników miejskiego magistratu, banków, sądownictwa, szkolnictwa i robotników. Więźniów torturowano i dręczono w Katowni Gestapo „Pod Zegarem”, tysiące pobitych trafiało do więziennego szpitala na Zamku w Lublinie. Wielu aresztowanych Polaków wywożono po krótkim pobycie do obozu koncentracyjnego na Majdanku i Ravensbrück. W 1944, wobec zbliżającego się frontu, rozpoczęły się masowe rozstrzeliwania więźniów – 22 lipca 1944 wymordowano w ten sposób ok. 400–500 osób, ocalało jedynie 60 więźniów. Wydarzenie to przeszło do historii pod nazwą Masakra na Zamku Lubelskim.

Represje wymierzone wobec obywateli polskich narodowości żydowskiej miały miejsce od końca 1939 r. 12 lutego 1940 na cmentarzu żydowskim rozstrzelano 180 Żydów. W czasie okupacji Niemcy utworzyli w Lublinie obóz koncentracyjny – Majdanek oraz getto dla ludności żydowskiej, zlikwidowane w 6 tygodni na wiosnę 1942. Podczas Zagłady, która na terenie Generalnego Gubernatorstwa odbywała się w ramach Akcji Reinhard, zginęło około 40 tys. lubelskich Żydów, stanowiących przed 1939 ponad 1/3 ludności miasta. W latach 1942–1943 zniknęło także całe tzw. Miasto Żydowskie i niemal cała dzielnica Wieniawa, zamieszkana głównie przez Żydów. Ucierpiały także cmentarze żydowskie.

1944–1989

Plakat manifestu PKWN

Zamek i Stare Miasto w roku 1964

21 lipca 1944 roku marszałek Konstanty Rokossowski otrzymał rozkaz głównodowodzącego Armii Czerwonej Stalina zmiany kierunku natarcia wojsk 1 Frontu Białoruskiego i szybkiego zajęcia Lublina^[68]. Celem takiego postąpienia była chęć Stalina zdobycia pierwszego większego miasta na terenach etnicznie polskich w celu osadzenia tam utworzonego w ZSRR Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego i utworzenia w ten sposób ośrodka władzy w Polsce konkurencyjnego wobec rządu emigracyjnego w Londynie^[68]. Do ataku na Lublin skierowano 2. Armię Pancerną, osłabiając tym samym zasadniczy kierunek radzieckiej ofensywy. Walki o miasto rozpoczęły się 23 lipca, a zakończyły 25 lipca^[69]. Bój o miasto rozpoczęła 51 radziecka brygada pancerna, wzmocniona 1219 pułkiem artylerii pancernej. Zaatakowała ona zachodnie przedmieścia miasta. Równocześnie na wschodnią część Lublina uderzył 8 radziecki korpus pancerny gen. A. Popowa. 24 lipca jednostki niemieckie postanowiły opuścić miasto, przebijając się na zachód. Próba ta została udaremniona, a sztab hitlerowski wraz z dowódcą garnizonu gen. H. Moserem dostał się do niewoli^[70].

Początkowo miasto było kontrolowane przez Armię Krajową (która pomagała wojskom radzieckim w zdobyciu miasta), gdyż jednostki radzieckie podążyły na zachód w pogoni za oddziałami niemieckimi. 23 lipca do miasta przybywają pierwsi działacze nowej komunistycznej władzy – Edward Ochab i Roman Zambrowski^[71]. Ich celem było podjęcie działań przygotowawczych do rozpoczęcia w mieście pracy PKWN. W celu wzmocnienia sił do miasta zaczęto ściągać komunistyczne oddziały partyzanckie m.in. ze Zgrupowania Partyzanckiego "Jeszcze Polska nie zginęła"^[72]. 2 sierpnia przybywają pierwsi członkowie PKWN. Miasto staje się siedzibą PKWN i przez 164 dni faktycznie pełnił funkcję stołeczną. Gmach PKWN mieścił się przy ulicy Spokojnej, a siedziba KC PPR przy ulicy Bernardyńskiej 13 (w końcu stycznia 1945 przeniósł się do Warszawy)^[73].

31 grudnia 1944 roku urzędująca w Lublinie Krajowa Rada Narodowa powołała Tymczasowy Rząd Rzeczypospolitej Polskiej z Edwardem Osóbką-Morawskim na czele. W planach Stalina rząd, zwany lubelskim, miał przejąć pełnię władzy w Polsce i reprezentować ją na forum międzynarodowym, izolując rezydujący w Londynie rząd RP na uchodźstwie^[74].

Odbyła się ekshumacje zwłok pomordowanych przez Niemców na Zamku i na Majdanku.

W Lublinie stworzono i wprowadzono polityczne i społeczno-gospodarcze podstawy systemu totalitarnego. Na Zamku działało więzienie, w którym mordowano patriotów; żołnierzy AK i NSZ, działaczy opozycyjnych. Przez więzienie na Zamku przeszło do 1954 r., około 35 tys. Polaków, a 333 osób straciło w nim życie. Po 1954 więźniów politycznych przewieziono do więzienia w Chełmie. Aresztowanie Komendanta Okręgu ZWZ AK Lublin Kazimierza Tumidajskiego (dowodzącego 6 tys. żołnierzy) nastąpiło 4 sierpnia 1944 r. Po przesłuchaniu w siedzibie NKWD w Lublinie przewieziono go samolotem do Moskwy i osadzono w więzieniu lefortowskim. Nie został postawiony przed sądem, przebywał w wielu obozach (początkowo w Charkowie), a od stycznia w Diagilewie pod Riazaniem (pod konspiracyjnym nazwiskiem Kazimierz Grabowski).

19 sierpnia 1944 r. Sztab Lubelskiego Okręgu AK przekazywał do Komendy Głównej AK i do Rządu Polskiego w Londynie:

Masowe aresztowania żołnierzy AK dokonywane są na całym terenie okręgu przez NKWD i tolerowane przez PKWN. (…) Aresztowanych osadza się na Majdanku (…) Straty ponoszone przez Naród i AK nie są mniejsze niż podczas okupacji niemieckiej. Traktowanie – niejednokrotnie stosuje się bicie. Płacimy już nawet krwią^[75].

Na Majdanku na III polu byłego obozu koncentracyjnego, w barakach za drutami, Rosjanie, natychmiast po wkroczeniu, utworzyli obóz filtracyjny NKWD dla żołnierzy AK i NSZ, wykorzystując w tym celu infrastrukturę hitlerowską. W obozie NKWD zostali osadzeni oficerowie z Komendy Armii Krajowej Lublin i innych obwodów, 3 Dywizji Piechoty AK, 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty, 30 Dywizji Piechoty, spieszących na pomoc walczącej Warszawie. 23 sierpnia 1944 r. w nocy 250 oficerów i podoficerów więzionych na Majdanku przewieziono na stację towarową Lublin-Tatary, umieszczono w zadrutowanych wagonach i wywieziono na wschód, m.in. do obozów w Riazaniu, Diagilewie, Griazowcu, Czerepowcu i Skopinie.

W dniach 14–15 stycznia 1947 w mieście wybuchają strajki studenckie i części młodzieży ze szkół średnich. Zorganizowano także wiec w związku ze zbliżającymi się wyborami do Sejmu Ustawodawczego.

Od 3 lipca 1949 do jesieni trwały wydarzenia związane z „Cudem lubelskim”, podczas których aresztowano około 500 osób (w tym 230 podczas starć z milicją)^[76]. Zwożono robotników z całego województwa na demonstracje przeciwko Kościołowi na placu Litewskim. Niektórzy jednak zamiast demonstrować biegli do Katedry, by zobaczyć rzekomy cud, a potem rozgłaszali, że widzieli łzy na obrazie. Zamiast krzyczeć; „Precz z dewocją”, wznosili okrzyki „Matka Boża płacze!”. Władze komunistyczne uznały, że ten cud to „celowa sprawka kleru, aby zagłuszyć uroczystości ku czci 70 rocznicy urodzin Józefa Stalina”. W 1988 Jan Paweł II wyraził zgodę na koronację tego obrazu, którą dokonał 26 czerwca 1988 r. prymas Polski Józef Glemp, przy udziale 21 biskupów i 350 tysięcy wiernych. 6 listopada 1994 papież Jan Paweł II w Syrakuzach, dokonując poświęcenia Sanktuarium Matki Bożej Płaczącej, wspomniał o tym „lubelskim cudzie”.

W okresie PRL nastąpił gwałtowny rozwój miasta. W 1944 powstał Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej. Zbudowano szereg zakładów przemysłowych, między innymi Fabrykę Samochodów Ciężarowych (FSC) i fabrykę helikopterów w pobliskim Świdniku (WSK PZL Świdnik). Do 1989 ludność miasta wzrosła ponad trzykrotnie w porównaniu do stanu przed 1939.

28 października 1956 stacja krwiodawstwa w Lublinie wysłała pierwszy transport krwi dla ofiar powstania na Węgrzech. Powstał miejski Komitet Pomocy Węgrom i otwarto dzielnicowe punkty zbiórki darów.

W 1959 roku podczas budowy domu towarowego na miejscu zburzonego w 1939 roku hotelu "Victoria" w piwnicach ruin tego ostatniego znaleziono 600 ton amunicji, którą Niemcy zmagazynowali tam przypuszczalnie w celu wysadzenia centrum miasta^[77].

Główne obchody Millenium w Lublinie odbyły się w dniach 2–6 czerwca 1966. Podczas Mszy na pl. Katedralnym, kazanie wygłosił bp Karol Wojtyła i przyjechał prymas Polski ks. kard. Stefan Wyszyński. Ustalono, że na czas uroczystości z lubelskiej katedry zostanie przewieziona na KUL kopia cudownego obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, ale studenci złamali ten plan i przenieśli obraz na ramionach, w wielkiej procesji przez miasto. Kiedy obraz wyjechał z Lublina, został „zaaresztowany” przez Służbę Bezpieczeństwa. W otwartym samochodzie jeździły puste ramy, obwiązane drutem kolczastym, które odczytywano jako wymowny symbol komunizmu.

1 marca 1968 w związku z wydarzeniami na Uniwersytecie Warszawskim oraz innych uczelniach, odbył się wiec studencki przed „Chatką Żaka” i ruszył pochód w stronę gmachu Komitetu Wojewódzkiego PZPR, powstrzymany przez MO, ORMO i rektora UMCS prof. Grzegorza Leopolda Seidlera apelującego o rozejście się, który do kordonu wołał „nie bijcie polskich dzieci”. Część uczestników wiecu zatrzymano i rozpoczęły się represje oraz wykreślenia z listy studentów.

W lipcu 1980 r. w Lublinie i w Świdniku miały miejsce pierwsze strajki robotnicze, które były zapowiedzią strajków na Wybrzeżu w sierpniu 1980 r., prowadzących do porozumień sierpniowych założenia Solidarności. 9 czerwca 1987, w drugim dniu pielgrzymki do Polski, Jan Paweł II odwiedził Lublin. Pobyt rozpoczął się o godz. 9 na Majdanku. Po modlitwach w Mauzoleum papież pojechał do Katedry, a następnie na KUL i poświęcił kamień węgielny pod budowę nowego kolegium. Z mieszkańcami spotkał się na terenie Czubów.

Po 1989

Trasa Niepodległości – wizyta prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego w Lublinie. Plac Litewski, rok 2008.

Dzisiejszy Lublin zajmuje obszar 147 km², co oznacza, że jest przeszło sześć razy większy niż w chwili uzyskania prawa miejskiego w 1317 roku, kiedy to przydzielono mu 100 łanów ziemi uprawnej i nieuprawnej według miary magdeburskiej^[78] (czyli około 24 km²).

Lublin jest prężnie rozwijającym się, wiodącym ośrodkiem po prawej stronie Wisły, miastem o dużych szansach gospodarczych, oświatowych i kulturalnych. Inwestuje ono dzięki środkom Unii Europejskiej w infrastrukturę, naukę i oświatę: w 2003 roku ruszyła budowa Lubelskiego Parku Naukowo-Technologicznego^[79], a 17 grudnia 2012 roku otwarto w pobliskim Świdniku Port lotniczy Lublin^[80].

Ludność współczesnego Lublina stanowi żywą mieszankę kulturową, a spowodowane jest to silnym napływem Ukraińców (w szczególności pracowników i studentów), recepcją kultury żydowskiej i zaawansowanymi badaniami nad historią Żydów lubelskich. W mieście znajdują się świątynie większości popularnych religii, organizowane są także międzykulturowe festiwale o randze międzynarodowej. Dzięki napływowi studentów z całego świata (tu szczególna rola Uniwersytetu Medycznego), miasto powoli przełamuje religijne i kulturalne stereotypy, odżywa polityka multikulturalizmu.

Zobacz też

• zabytki Lublina

Przypisy

Bibliografia

• Dzieje Lublina, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1956
• Gawarecki H., Gawdzik Cz. – O dawnym Lublinie
• Gawarecki H. – Ulicami Lublina
• Cieślak F., Gawarecki H., Stankowa M.,: Lublin w dokumencie. Wydawnictwo Lubelskie, 1976. I.
• RyszardR. Szczygieł RyszardR., W dobie przedlokacyjnej, [w:] TadeuszT. Radzik, RyszardR. Szczygieł, Lublin: dzieje miasta. Tom 1, Od VI do końca XVIII wieku, t. 1, Lublin: Tylda, 2008, ISBN 978-83-927662-7-8, OCLC 706988461 [dostęp 2021-12-28] .
• DagmaraD. Kociuba DagmaraD., Lublin. Rozwój przestrzenny i funkcjonalny od średniowiecza do współczesności, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2016, ISBN 978-83-8019-466-3 .
• Andrzej Rozwałka: Lubelskie wzgórze staromiejskie w procesie formowania średniowiecznego miasta. (The Lublin Old Town Hill in the Process of Formation of the Medieval City). Wyd. Uniw. Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1997, ISBN 83-227-1017-8.
• Andrzej Rozwałka, Rafał Niedźwiadek, Marek Stasiak: Lublin wczesnośredniowieczny. Studium rozwoju przestrzennego (Origines Polonorum t. 1). Fundacja na rzecz Nauki Polskie, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2006. ISBN 978-83-7436-054-8.
• StanisławaS. Hoczyk-Siwkowa StanisławaS., Wodociągi staropolskiego Lublina, [w:] Lublin w dziejach i kulturze Polski, Lublin: Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział, 1997, ISBN 83-87030-15-5, OCLC 749274826 [dostęp 2020-04-02] .
• AndrzejA. Rozwałka AndrzejA., Przemieszczenia lubelskiego grodu w czasach średniowiecza i jego związki z powstaniem miasta, [w:] Lublin w dziejach i kulturze Polski, Lublin: Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział, 1997, ISBN 83-87030-15-5, OCLC 749274826 [dostęp 2020-04-02] .
• StanisławS. Turski StanisławS., Wstęp, [w:] PiotrP. Kawałko, ZbigniewZ. Nestorowicz, MarekM. Szymański (red.), Lublin. Przewodnik, Lublin: Gaudium, 2016, ISBN 978-83-7548-115-0 .
• Adam AndrzejA.A. Witusik Adam AndrzejA.A., Tak jak w Konstantynopolu..., [w:] Lublin w dziejach i kulturze Polski, Lublin: Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział, 1997, ISBN 83-87030-15-5, OCLC 749274826 [dostęp 2020-04-02] .