Historia informatyki w Polsce

Ten artykuł należy dopracować: → poprawić styl – powinien być encyklopedyczny. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Historia polskich komputerów, lata 1948–1967

Wstęp

W roku 1958 zbudowany został w Polsce pierwszy komputer nazwany XYZ. W roku 1961 ruszyła seryjna produkcja komputerów ZAM 2, a w roku 1963 – komputerów Odra 1003. W okresie tu omawianym komputery nazywane były w Polsce maszynami matematycznymi. Do roku 1967 najbardziej znaczącymi jednostkami organizacyjnymi w zakresie budowy komputerów były: Instytut Maszyn Matematycznych, krótko IMM, jednostka Polskiej Akademii Nauk (PAN), Katedra Budowy Maszyn Matematycznych, krótko Katedra BMM, jednostka Politechniki Warszawskiej (PW), oraz Wrocławskie Zakłady Elektroniczne ELWRO.

Instytut Maszyn Matematycznych PAN

Za początek procesu powstawania komputerów w Polsce można uznać seminarium entuzjastów, które odbyło się w gmachu Instytutu Fizyki Doświadczalnej, przy ulicy Hożej w Warszawie, dnia 23 grudnia 1948^[1][2].

W powstającym w 1948 roku Państwowym Instytucie Matematycznym (od roku 1952 w PAN) zdecydowano się na rozpoczęcie prac perspektywicznych nad budową chociażby jednej maszyny porównywalnej do amerykańskiego ENIAC. W tym celu powołano Grupę Aparatów Matematycznych tego Instytutu (GAM). Pierwszym inżynieryjnym pracownikiem GAM był Leon Łukaszewicz, a wkrótce potem dołączyli do niego jego koledzy ze studiów, Romuald Marczyński i Krystyn Bochenek. Kierownikiem GAM został logik i statystyk Henryk Greniewski. Dla zbudowania takiego komputera nie było środków – ani zaplecza technicznego, ani sprzętu elektronicznego, ani doświadczenia. Jedyną szansę dawały entuzjazm i domniemany talent kilku dopiero co promowanych inżynierów.

ARR

Pierwszym osiągnięciem GAM było zbudowanie w roku 1954 analogowego Analizatora Równań Różniczkowych (można go zobaczyć w Muzeum Techniki w Warszawie). Składał się on z ośmiu sumatorów, ośmiu integratorów, sześciu multiplikatorów i sześciu transformatorów funkcji. Wkrótce ARR znalazł wielu użytkowników w zakresie badania drgań w nieliniowych układach mechanicznych. Eksploatacja ARR skupiła wokół siebie wielu matematyków, w tym Antoniego Mazurkiewicza i Tomasza Pietrzykowskiego.

Analizator ARR był dowodem, że budowa dużych maszyn liczących w Polsce jest możliwa. Uznanie, z jakim spotkał się ARR, wyraziło się przyznaniem za niego w 1955 roku Nagrody Państwowej II stopnia dla Leona Łukaszewicza i jego współpracowników, którymi byli: Andrzej Łazarkiewicz, Andrzej Świtalski, Antoni Ostrowski i Jan Ławrynowicz.

Kierowana przez Romualda Marczyńskiego pierwsza próba budowy komputera, nazwanego EMAL, nie została doprowadzona do końca. Zasadniczym tego powodem była zła jakość dostępnych lamp elektronowych i łączówek. Programy dla komputera EMAL przygotowali Adam Empacher i Andrzej Wakulicz.

XYZ z 1958 r.

W początku 1956 roku wszystkie siły GAM zostały połączone w jeden zespół, kierowany przez Leona Łukaszewicza, z zadaniem ponowienia próby zbudowania komputera. W rezultacie został zaprojektowany, wykonany i w roku 1958 uruchomiony pierwszy komputer działający w Polsce, nazwany XYZ.

Wydarzenie to, jedno z ważniejszych w historii polskiej informatyki, dowodziło, ze budowa takich komputerów w kraju jest możliwa. Wywołało ono zainteresowanie szerszych kręgów społeczeństwa, ośrodków naukowych, a również władz gospodarczych. Przydzielono więc znaczne środki na rozwój komputerów.

W zespole projektującym XYZ wziął udział Leon Łukaszewicz, jako jego kierownik, a również Stanisław Majerski, Zdzisław Pawlak, Jerzy Fiett, Wojciech Jaworski i Zygmunt Sawicki.

Na bazie XYZ powołano Biuro Obliczeń i Programów, krótko BOP. Był to pierwszy w Polsce ogólnie dostępny ośrodek usługowy stosujący komputer do obliczeń naukowych i technicznych. Pomimo że XYZ pracował na trzy zmiany, popyt na usługi BOP szybko przekroczył jego możliwości. Kierownikami BOP byli Jerzy Waśniewski, a po nim Krzysztof Moszyński. W tym czasie GAM przekształcił się najpierw w samodzielny Zakład Aparatów Matematycznych PAN, w skrócie ZAM, a wkrótce potem, w IMM. Do roku 1966 kierował nimi Leon Łukaszewicz.

Po budowie XYZ jego twórcy przystąpili, z dużym rozmachem, do próby przemysłowego wdrożenia swych osiągnięć. W tym celu utworzono Zakład Produkcji Doświadczalnej Maszyn Matematycznych przy IMM, w skrócie Zakład Doświadczalny IMM. Zatrudniono w nim wkrótce zespół inżynierów o dużym doświadczeniu w produkcji profesjonalnego sprzętu elektronicznego.

Pierwszym zadaniem tego Zakładu było powielenie udoskonalonej wersji XYZ, nazwanej ZAM 2. W latach 1961–1964 wyprodukowano w Zakładzie Doświadczalnym IMM serię dwunastu tych komputerów. Komputery ZAM 2 miały, podobnie jak XYZ, pamięci bębnowe (prekursory pamięci dyskowych), a ponadto szybkie pamięci ultrasoniczne. W tych ostatnich średni czas oczekiwania na jedno zapisane słowo wynosiło 0,5 milisekund. Zakładając, że na wykonanie jednej operacji arytmetycznej na liczbach 8-cyfrowych potrzebne są dwa dostępy do pamięci szybkiej, komputery ZAM 2 wykonywały do około 1000 operacji na sekundę. Natomiast wszystkie inne komputery budowane do roku 1965 włącznie miały jedynie pamięci bębnowe, w których to średni czas oczekiwania wynosił około 5 milisekund. Wobec tego komputery te wykonywały do około 100 operacji na sekundę.

ZAM-2

Nie było to wtedy mało. Licząc, że jeden rachmistrz pracując w biurze wykonuje jedną operację arytmetyczną średnio w 20 sekund i pracuje przez 8 godzin dziennie. Wtedy, teoretycznie, jeden komputer pracujący na trzy zmiany, jeśli ma pamięć jedynie bębnowa, może zastąpić do 6000 rachmistrzów, a komputer ZAM 2 – do 60.000 rachmistrzów. Ponadto komputery liczą na ogół bez pomyłek.

Maszyny ZAM 2 były też w latach 1961–1965 najlepiej oprogramowanymi komputerami produkowanymi w Polsce. W szczególności zawierało ono System Adresów Symbolicznych SAS oraz System Automatycznego Kodowania SAKO zwany też polskim Fortranem. Implementacja SAKO na komputerach tak niewielkich jak XYZ i ZAM 2 było nie lada sztuką. Okazało się to być osiągnięciem pionierskim w stosunku do wszystkich sąsiadów naszego kraju. W szczególności, zdaniem prof. M. Kiełdysza, prezesa Akademii Nauk ZSRR, system ten przewyższał wszystkie podobne systemy wdrożone do praktyki w Związku Radzieckim.

SAS i SAKO opracowane zostały w latach 1957–1960 przez zespoły w których, w różnych okresach, brali udział Leon Łukaszewicz, Antoni Mazurkiewicz, Jan Borowiec, Ludwik Czaja, Jowita Koncewicz, Maria Łącka, Tomasz Pietrzykowski, Stefan Sawicki, Jerzy Swianiewicz, Piotr Szorc, Alfred Szurman, Józef Winkowski i Andrzej Wiśniewski.

Za osiągnięcia związane z XYZ i ZAM 2 pracownicy IMM zostali nagrodzeni w roku 1964 drugą z kolei Nagrodą Państwową II stopnia jaka była przyznaną pracowników IMM. W jego skład wchodzili, jako kierownik zespołu, Leon Łukaszewicz oraz inni najbardziej wyróżniający się współtwórcy tych osiągnięć. W szczególności:

• Zygmunt Sawicki zasłużył się szczególnie jako kierownik realizacji XYZ oraz pierwszego egzemplarza ZAM 2 – w przyszłości miał się wyróżnić również przy opracowaniu ZAM-41.
• Antoni Mazurkiewicz był kierownikiem realizacji SAKO, reprezentując przy tym liczny zespół matematyków. Eugeniusz Nowak został wyróżniony jako niestrudzony konstruktor bębnów magnetycznych.
• Jerzy Rossian oraz Eligiusz Rosolski reprezentowali konstruktorów i technologów Zakładu Doświadczalnego IMM który walnie przyczynił się do sukcesu ZAM 2.

W skład nagrodzonego zespołu weszli ponadto: Stanisław Kowalski, Stanisław Majerski, Krzysztof Moszyński, Jakub Jarych, Jerzy Swianiewicz, Tadeusz Zemła i Władysław Ciastoń.

W roku 1961 Instytut dostał zadanie opracowania nowoczesnego komputera do przetwarzania masowej ilości danych i nadającej się przez to np. do zarządzania przedsiębiorstwami, do rozliczeń bankowych i do prowadzenia racjonalnej gospodarki komunalnej.

ZAM-41

W tym celu w roku 1963 powstał prototypowy komputer ZAM-41. Wyposażony on był w opracowane w Instytucie szybkie pamięci ferrytowe, pamięci bębnowe oraz pamięci na taśmach magnetycznych. Te ostatnie były dość powolne, lecz mogły służyć do przechowywania bardzo dużej ilości danych. Ponadto komputer ZAM 41 mógł wykonywać kilka niezależnych zadań jednocześnie.

W latach 1967–1970 seria szesnastu komputerów ZAM-41 została wyprodukowana przez Zakład Doświadczalny IMM. Były to w tym okresie jedyne komputery krajowe o wymienionych wyżej możliwościach. Wokół każdej z nich zorganizowany został ośrodek obliczeniowy, który wykształcił wielu specjalistów w zakresie zastosowań informatyki do celów gospodarczych. W przeciwieństwie do dzisiejszych komputerów osobistych, komputery takie jak ZAM 2 oraz ZAM 41 składały się z kilku do kilkunastu dużych szaf i były, wraz z ich eksploatacją, bardzo kosztowne. Natomiast ich szybkość liczenia i pojemność pamięci bębnowych były, w porównaniu z obecnymi, niewielkie. Pomimo to rozwiązywano na nich dość duże i trudne zadania.

W roku 1963 Instytut liczył już, wraz z jego Zakładem Doświadczanym, około 800 pracowników. W tym też roku Instytut został przeniesiony w całości z PAN do urzędu Pełnomocnika Rządu do spraw informatyki. Miało to zapewnić Instytutowi lepszą opiekę, lecz nadzieje te nie zostały spełnione.

PT-2

Po roku 1966 produkcja różnych komponentów komputerów, rozpoczęta w Zakładzie Doświadczalnym IMM, zaczęła stopniowo, wraz z kadrą, przechodzić do przemysłu. Przykładowo, pamięci taśmowe typu PT-2, zapoczątkowane w IMM, były następnie wyprodukowane w ilości około pięciuset egzemplarzy w Zakładach Radiowych Rawar. Technologia wytwarzania rdzeni ferrytowych, opracowana w Zakładzie Doświadczalnym IMM, przekazana została do Zakładów Materiałów POLFER. Produkcja pamięci bębnowych PB-7 przeszła wraz ze znaczną częścią IMM i jego Zakładu Doświadczalnego do Zakładów ERA, tworząc w nich niezależny pion informatyki. Ostatecznie, przeważająca część IMM i cały jego Zakład Doświadczalny zostały wchłonięte przez przemysł.

Katedra Budowy Maszyn Matematycznych PW

Katedra ta powstała z połączenia w roku 1963 Katedry Konstrukcji Telekomunikacyjnych i Radiofonii PW oraz Katedry Technologii Sprzętu Elektronicznego PW. W istocie była to ciągle jedna i ta sama placówka o prawie niezmieniającej się liczbie około 140 pracowników dydaktycznych, naukowych, warsztatowych i administracyjnych.

Przed rokiem 1958 Katedra BMM specjalizowała się w budowie niezawodnego sprzętu elektronicznego. Wszystko to stanowiło znakomite przygotowanie projektantów, konstruktorów i technologów do wkroczenia w dziedzinę komputerów. Doświadczenia te przekształciły się w konkretne działania z chwilą przejścia z Zakładu Aparatów Matematycznych PAN do Katedry BBM Zdzisława Pawlaka wraz z propozycją realizacji jego koncepcji komputera pracującego w arytmetyce minus dwójkowej. Koncepcja ta została dopracowana w szczegółach umożliwiających rychłe rozpoczęcie montażu części elektronicznej.

Badania modelu laboratoryjnego tego komputera, nazwanego EMC, zostały zakończone w 1960 roku. W tymże roku zbudowany został prototyp komputera UMC-1, a po skompletowaniu jego dokumentacji technologicznej została uruchomiona produkcja pięciu komputerów tego typu. Odbiorcami ich były między innymi Instytut Geodezji i Kartografii, Akademia Górniczo-Hutnicza i Politechnika Warszawska.

W roku 1961 Dyrekcja ELWRO zwróciła się do Katedry BMM o przekazanie dokumentacji komputera UMC 1 w celu uruchomienia jego produkcji. Już na jesieni 1962 roku zbudowano w ELWRO pierwszy egzemplarz UMC 1, a w latach 1962–1964 wyprodukowano serię 24 tych komputerów.

Maszyny UMC 1 wyposażone były w pamięci jedynie bębnowe. Po uruchomieniu produkcji następnych bębnów tego typu okazało się, że zapotrzebowanie na nie jest znacznie większe niż przewidywano. W sumie wyprodukowano 51 pamięci tego typu, między innymi dla ELWRO, Wojskowej Akademii Technicznej i Akademii Górniczo-Hutniczej, a także na eksport do Jugosławii i na Węgry.

Wersją tranzystorową UMC 1 był komputer UMC-10. Po uruchomieniu i przebadaniu jego prototypu w roku 1965, w latach 1966–1967 zbudowano jeszcze trzy egzemplarze tych komputerów, jeden dla Instytutu Meteorologicznego i dwa dla Politechniki Warszawskiej.

Minus dwójkowa reprezentacja liczb w komputerach UMC dawała tylko nieznaczne oszczędności sprzętowe, natomiast wyraźnie utrudniała ich oprogramowanie. Z tego względu pomysł ten nigdzie potem nie był stosowany. Inną cechą komputerów UMC była ich wysoka niezawodność, w czym mogły służyć jako wzór godny naśladowania.

W roku 1970 Katedra BMM została przemianowana na Instytut Maszyn Matematycznych PW, a w roku 1975 – na Instytut Informatyki PW.

Wrocławskie Zakłady Elektroniczne ELWRO

Zakłady ELWRO powstały w 1959 roku. Kierowali nimi początkowo Marian Tarnkowski, a od roku 1963 Stefan Rylski. W tym momencie we Wrocławiu w technice komputerowej zorientowanych było zaledwie kilka osób skupionych w Politechnice Wrocławskiej wokół prof. Jerzego Bromirskiego. Natomiast środowisko warszawskie miało już kilka zespołów, które budowały użytkowe modele matematycznych maszyn cyfrowych. Uznano więc w ELWRO, że najlepszym wyjściem będzie przeszkolenie tam kilkunastu inżynierów i matematyków mających zająć się techniką komputerową. W tym celu utworzono dwie grupy z których jedna, liczniejsza, była szkolona w Zakładzie Maszyn Matematycznych PAN pod kierownictwem Leona Łukaszewicza, a druga – w Instytucie Badań Jądrowych PAN pod kierunkiem Romualda Marczyńskiego. Przeszkolenie to miało decydujące znaczenie dla szybkiego rozpoczęcia w ELWRO prac konstrukcyjnych nad maszynami cyfrowymi.

Po powrocie obu grup ze szkolenia utworzony został w Biurze Konstrukcyjnym jeden zespół który przystąpił do prac nad wykonaniem maszyny cyfrowej. Kierownikiem zespołu był najpierw prof. Jerzy Bromirski, a następnie Zbigniew Wojnarowicz. Początkowo miał to być przelicznik S-1 opracowany w ZAM przez zespół Jerzego Gradowskiego. Do ELWRO przekazane zostały dokumentacja logiczna przelicznika oraz opracowanie elementów podstawowych. Nie była to jednak dokumentacja konstrukcyjna.

Odra 1001

W ten sposób rozpoczęła się budowa modelu maszyny cyfrowej Odra 1001. Konstrukcja bębna, jedynej pamięci tej maszyny, została oparta na rozwiązaniu Romualda Marczyńskiego z IBJ PAN. Wprowadzono jednak zmiany pozwalające zwiększyć jego pojemność z 512 do 2048 słów. O tempie prac świadczą następujące daty: założenia techniczne – kwiecień 1960, zakończenie montażu – grudzień 1960, uruchomienie – czerwiec 1961.

Kończąc uruchomienie Odry 1001 zdawano sobie sprawę z tego, że nie nadaje się ona jeszcze do produkcji seryjnej wskutek zbyt dużej zawodności tej maszyny. Dlatego już w maju 1961 opracowano założenia techniczne dla komputera Odra 1002. Zawężono granice parametrów technicznych i poprawiono konstrukcje elementów podstawowych. Rozpoczęto sztuczne starzenie tranzystorów i diod, staranną ich selekcję oraz dokładne sprawdzanie pakietów. W grudniu 1961 roku zakończono montaż Odry 1002, a w czerwcu 1962 roku jej uruchomienie. Niezawodność Odry 1002 była wprawdzie większa niż Odry 1001, ale oceniono, że jest ona jeszcze niewystarczająca. Tak więc, również Odra 1002 nie znalazła się w produkcji. Jej egzemplarz znajduje się obecnie w Muzeum Techniki w Warszawie.

W połowie 1961 roku kierownictwo WZE ELWRO doszło do wniosku, że z istniejących w kraju modeli maszyn cyfrowych do produkcji nadaje się najlepiej maszyna UMC 1 opracowana w Katedrze BMM kierowanej przez prof. Antoniego Kilińskiego. W celu uruchomienia tej produkcji powołano w ELWRO zespół konstrukcyjno-technologiczny pod kierownictwem Eugeniusza Bilskiego. W jego skład weszli: Jan Bocheński, Stanisław Gacek, Zbigniew Krukowski, Stanisław Lepetow, Andrzej Niżankowski i Henryk Pluta. W trakcie prac doszło jeszcze dwóch absolwentów Politechniki Wrocławskiej, Bronisław Piwowar i Jerzy Pacholarz. Ze strony Politechniki Warszawskiej w uruchomieniu produkcji udział wzięli: Jerzy Połoński, Jerzy Szewczyk, E. Terlecki oraz panie Łącka i Pajkowska.

W roku 1962 zmontowano i uruchomiono w ELWRO pierwszy egzemplarz UMC 1. Montaż i uruchomianie następnych UMC 1 odbywały się już nie w laboratoriach badawczych, lecz na wydziale produkcyjnym, wyposażonym w urządzenia technologiczne do starzenia, selekcji oraz pomiarów elementów i podzespołów maszyn. Była to więc, obok produkcji ZAM 2, jedna z pierwszych i nielicznych w krajach bloku sowieckiego przemysłowa produkcja maszyn cyfrowych.

Pierwsza maszyna UMC 1 została zainstalowana w Instytucie Geodezji i Kartografii w Warszawie, gdzie dzięki współpracy z Politechniką Warszawską umiano ją dobrze wykorzystać. Łącznie w latach 1963 i 1964 wyprodukowanych zostało 24 komputerów UMC 1.

Równolegle z uruchomieniem produkcji UMC 1, w Biurze Konstrukcyjnym opracowywano w roku 1963 model nowej maszyny Odra 1003. Była to już konstrukcja dojrzała, posiadająca pełne walory użytkowe oraz uwzględniająca wymogi technologiczne produkcji seryjnej. Zmieniona została technika realizująca podstawowe układy logiczne, zastosowano nową pamięć bębnową o dwukrotnie większej pojemności i radykalnie zmniejszono wymiary tego komputera w stosunku do Odry 1002. Model Odry 1003 został wykonany w grudniu 1962 roku, a prototyp w 1963 roku. W 1964 roku rozpoczęto produkcję, a w 1965 roku eksport maszyn Odra 1003 do krajów bloku sowieckiego.

W 1966 roku opracowano, a następnie produkowano już Odrę 1013, która oprócz pamięci bębnowej miała szybką pamięć ferrytową o pojemności 256 słów. Dzięki temu uzyskano wielokrotnie większą szybkość niż w Odrze 1003. W tym czasie była to jedna z najbardziej udanych małych maszyn produkowanych w krajach bloku sowieckiego. Z ogólnej liczby 84 wyprodukowanych maszyn Odra 1003, aż 53 zostało wyeksportowanych.

Twórcami maszyn Odra 1001, Odra 1002, a później Odra 1003 byli, w zakresie logiki – Thanasis Kamburelis, techniki układów logicznych – Andrzej Zasada, pamięci początkowo bębnowej a później ferrytowej – Janusz Książek i Andrzej Niżankowski, konstrukcji mechanicznej – Jakub Markiewicz. Całość prac koordynował Jan Markowski.

W 1966 roku zmontowano w ELWRO dwa komputery ZAM-21 na podstawie dokumentacji z IMM w Warszawie. Egzemplarze te uznano jednak jako zawodne wobec czego produkcji seryjnej tych maszyn nie podjęto. (Jednak komputery ZAM 21 zbudowane w IMM były niezawodne).

ELWAT

Odrębna grupa konstruktorów ELWRO przygotowała wspólnie z Wojskową Akademią Techniczną produkcję maszyn analogowych ELWAT 1, której twórcą był Józef Kapica. Łącznie w latach 1967–1969 wyprodukowano 50 tych maszyn. Do około roku 1970 były one znacznie szybsze i tańsze od komputerów cyfrowych. Potem, wobec możliwości jakie zaczęły dawać coraz to nowsze, komputery, zainteresowanie maszynami analogowymi szybko malało.

Wszystkie wspomniane powyżej maszyny cyfrowe Odra stosowane były prawie wyłącznie do obliczeń naukowo-technicznych. W tym celu już w roku 1961 utworzony został Ośrodek Zastosowań Maszyn Cyfrowych. Jego kierownikiem został Roman Zuber. Ośrodek ten przygotował obszerną bibliotekę programów dla Odry 1003 oraz, wspólnie z prof. Stefanem Paszkowskim z Uniwersytetu Wrocławskiego, autokod MOST 1.

W 1965 roku ośrodek ten został przekształcony w Ośrodek Prób i Zastosowań Maszyn Cyfrowych, Rozpoczęto w nim prace nad zastosowaniem maszyn cyfrowych do zarządzania. Kierownikiem tego ośrodka został prof. Bronisław Pilawski.

W roku 1965 powstała grupa serwisowa przekształcona następnie w Zakład Serwisowy ELWRO. Kierownikiem tego zakładu został Jarosław Adamc

W roku 1967 opracowany został w ELWRO komputer Odra 1204 o parametrach znacznie przewyższających parametry komputera Odra 1013. Jego konstruktorami byli twórcy komputerów Odra 1003 i Odra 1013 oraz nowa grupa inżynierów, w tym Bronisław Piwowar, Alicja Kuberska, Adam Urbanek, i czworo absolwentów Politechniki Warszawskiej: Bogdan Kasierski, Ryszard Fudala, Kazimiera Hejnał i Grażyna Węgrzyn – wychowankowie prof. Antoniego Kilińskiego. Komputer był wyposażony w pamięć ferrytową oraz pamięć bębnową opracowaną przez zespół Eugeniusza Nowaka w IMM. Łącznie wyprodukowano 179 tych komputerów, z czego wyeksportowano 114 egzemplarzy.

Odra 1305

Również w roku 1967 ELWRO zawarło z firmą angielską ICL umowę (nie licencję) software’ową. W wyniku tej umowy, w oparciu o strukturę logiczną komputera ICL 1904 oraz technikę komputera Odra 1204, opracowano i uruchomiono produkcję komputera Odra 1304, który w pełni akceptował oprogramowanie podstawowe i aplikacyjne komputera ICL 1904. Opracowanie wykonali programiści ELWRO przy wsparciu IMM.

Łącznie wyprodukowano w ELWRO 587 komputerów Odra 1304 oraz ich udoskonalonych wersji i 1325 komputerów Odra 1305.

W roku 1968 na spotkaniu w Moskwie postanowiono, że wszystkie komputery szerokiego przeznaczenia produkowane w krajach bloku sowieckiego mają być komputerami Jednolitego Systemu RIAD, wzorowanemu na amerykańskich komputerach IBM 360. Oznaczało to, że w najbliższej przyszłości produkcję komputerów trzeba będzie całkowicie przestawić na komputery RIAD. W latach 1972–1973 prowadzone były w ELWRO równoległe prace nad komputerami 1305 i 1305 oraz modelem R32. Strategia ta zapewniała kontynuację produkcji komputerów Odra 1300 oraz uwzględniała ówczesne uzależnienie Polski od bloku sowieckiego: odmowa prac nad modelem R32 groziła przerwaniem prac nad komputerami Odra.

W roku 1973 na Targach w Brnie odbyło się porównanie wszystkich modeli RIAD skonstruowanych w bloku sowieckim. W tym celu w Czechosłowackiej Akademii Nauk przygotowano mieszankę miliona operacji i zmierzono czasy jej wykonania przez te modele. W wyniku, R32 okazał się najsprawniejszym, w stosunku do jego rozmiarów, komputerem z serii RIAD.

W roku 1990 zarówno projektowanie nowych komputerów, jak i ich produkcja zostały nieoczekiwanie przerwane, gdyż Zakłady ELWRO zostały wówczas sprzedane firmie Siemens. Zaraz potem działalność ELWRO w dziedzinie komputerów została przez tę firmę zlikwidowana.

Inne komputery

Niezależnie od komputerów wymienionych powyżej w latach 1961–1966 i następnych zaprojektowano i ewentualnie produkowano następujące komputery i analizatory:

AKAT-1 Jacka Karpińskiego

1. W Wojskowej Akademii Technicznej opracowano w roku 1960 komputer BINUZ^[3]. Była to konstrukcyjna modyfikacja komputera EMC zbudowanego w Katedrze BMM.
2. W Katedrze Układów Elektro-Energetycznych Politechniki Warszawskiej opracowano i zbudowano komputer EMAL-2, którego projektantem i kierownikiem budowy był Romuald Marczyński. Komputer ten uruchomiono w 1961 roku przy współpracy Instytutu Badań Jądrowych. Niezawodność EMAL 2 była bardzo wysoka, lecz jego pamięcią była jedynie pamięć bębnowa o pojemności 1024 słów. EMAL 2 służył jako pierwszy komputer zainstalowany w Centrum Obliczeniowym PAN.
3. W Wojskowej Akademii Technicznej opracowano w 1960 roku konstrukcyjną modyfikację komputera UMC 1 pod nazwą BINUZ.
4. W tejże Akademii w roku 1963 ukończono prace nad programowanym cyfrowym analizatorem równań różniczkowych 2 JAGA.
5. W Instytucie Automatyki Sieci Elektrycznych Politechniki Warszawskiej opracowano komputer EMMA, którego model uruchomiono w 1963 roku.
6. W Instytucie Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego uruchomiono w roku 1965 minikomputer KAR 65. Był on zaprojektowany przez Jacka Karpińskiego i wykonany pod jego kierunkiem. Minikomputer ten był następnie używany w dydaktyce i badaniach. Zastosowano w nim nowoczesne wtedy tranzystory przywiezione z Anglii. Dzięki temu KAR 65 był szybszy od wielu innych minikomputerów krajowych. Nie mógł on jednak być produkowany w Polsce, gdyż legalny zakup tych tranzystorów był wówczas niemożliwy.
7. W Zakładach Konstrukcyjno-Mechanizacyjnych Przemysłu Węglowego w Gliwicach i Katowicach, pod koniec lat 60. XX wieku, rozpoczęto prace nad systemem kompleksowej automatyzacji S, przeznaczonym do monitorowania (kontroli i sterowania) procesu technologicznego kopalni węgla kamiennego z wykorzystaniem maszyny cyfrowej. W 1970 system S zastosowano w zautomatyzowanej kopalni JAN, a w 1973 w kopalni SIERSZA. Istotną część prac (układ sprzężenia maszyny cyfrowej z obiektem) wykonali pracownicy Zakładu Automatyzacji Powierzchniowej CPA. W zakładzie tym zaprojektowano w 1973 prototyp minikomputera nazwany MKJ-28, w pełni zgodny logicznie z minikomputerem HP 2100 firmy Hewlett-Packard. W latach 1975–1977 wykonano, liczącą 17 sztuk, serię informacyjną minikomputera pod nazwą SMC-3, a od 1978 produkowano minikomputer pod nazwą PRS-4 (ponad 150 sztuk). Minikomputer PRS-4 wykorzystano do monitorowania procesu produkcyjnego i stanu bezpieczeństwa kopalni, realizowanego przez system dyspozytorski MSD-80, który tworzyły podsystemy: CMC1/2 przeznaczony do zabezpieczenia metanometrycznego, HADES przeznaczony do kontroli produkcji i wybranych parametrów bezpieczeństwa, SAK przeznaczony do oceny zagrożeń tąpaniami, SYLOK przeznaczony do lokalizacji wstrząsów. W polskich kopalniach węgla kamiennego zastosowano 89 minikomputerów PRS-4 (w systemie dyspozytorskim MSD-80), a blisko 34 wyeksportowano za granicę, głównie do Chin. W połowie lat 80. XX stulecia sprzedano do Chin także licencję na produkcję podsystemów SAK i SYLOK. Był to wtedy jedyny w Polsce przypadek sprzedaży licencji systemu komputerowego. Pozostałe egzemplarze minikomputera PRS-4 zastosowano w górnictwie miedzi, w kombinatach górniczo-hutniczych metali kolorowych, w kolejnictwie, a także w placówkach naukowo-badawczych.

Cenzura komunistyczna

W okresie PRL wszelkie informacje dotyczące informatyzacji oraz komputerów podlegały cenzurze. W 1974 roku Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w zaleceniach dla cenzorów wydaje instrukcje na ten temat. W swojej książce o cenzurze w PRL Tomasz Strzyżewski publikuje treść tajnego dokumentu przeznaczonego dla cenzury: „W opracowaniach, notatkach itd. nt. przemysłu elektronicznego w Polsce nie należy dopuszczać do publikowania: a) materiałów krytykujących program rozwoju elektroniki i sugerujących oparcie tego programu nie o współpracę z ZSRR, a z krajami kapitalistycznymi. b) wiadomości zawierających szczegółowe dane technologiczne (nie dotyczy danych katalogowych) – mikrokomputerów IV generacji, – materiałów elementów półprzewodnikowych, – elektroniki kwantowej (lasery, masery)... c) informacji o imporcie elementów stosowanych w mikrokomputerach...”^[4].

Zakończenie

Elwro 800 Junior

Sposób produkcji komputerów zmienił się radykalnie. Ich podstawowe komponenty, w szczególności jednostki centralne i pamięci dyskowe, produkowane są dziś masowo jako układy scalone przez wyspecjalizowane firmy przemysłowe, przeważnie amerykańskie. Mało kto, nie tylko w Polsce, może z nimi konkurować.

Dzisiejsze firmy informatyczne składają jedynie komputery z gotowych już komponentów, a następne sprzedają je i zapewniają serwis swoim klientom. Są także takie firmy krajowe, na przykład firma Optimus z siedzibą w Nowym Sączu. Dostarczane przez nie komputery pokrywały niegdyś dużą część potrzeb krajowych.

Pozostał natomiast problem coraz to nowych zastosowań informatyki. Pierwsi polscy specjaliści w tym zakresie wykształcili się na dawnych maszynach, takich jak ZAM i Odra, a następnie przekazali swe doświadczenia swoim licznym następcom. W ten sposób poniesione niegdyś nakłady i trudy pionierów informatyki w Polsce owocują także do dzisiaj.

Najciemniejszą stroną przemian w Polsce po roku 1989 była likwidacja wielu bogatych w aparaturę i specjalistów zakładów produkcyjnych, jak m.in. ELWRO, TEWA, TOMI, Fonika. Wrocławskie Elwro było jednym z wzorcowych zakładów w Polsce Ludowej. W latach siedemdziesiątych był to liczący się w krajach demokracji ludowej producent maszyn liczących i innego sprzętu elektronicznego. Klawiatury do komputerów produkowanych w ELWRO miały estetyczny wygląd, a klawisze były nieścieralne, wykonane techniką wtrysku dwu tworzyw o różnych barwach jednocześnie.

W drugiej połowie lat osiemdziesiątych powstał program produkcji mikrokomputerów. W owym programie była prognoza, że nastąpi lawinowa komputeryzacja kraju, którą należy oprzeć o własny sprzęt, którego produkcja daje zatrudnienie 7 tysięcy ludzi. W latach osiemdziesiątych ELWRO produkowało komputery biurkowe PC Elwro 801 AT, nie ustępujące jakością komputerom amerykańskim. W końcu lat osiemdziesiątych Elwro przygotowywało się do produkcji komputerów PC nowej generacji, konstrukcja opracowana przez polskich fachowców. Do tego celu wybudowano najnowocześniejszą halę produkcyjną w Europie. Procesory oparte na mikropłytkach wykonanych z kryształów krzemu najczystszej jakości produkowanych w hucie aluminium Skawina. Do produkcji nowej generacji komputerów zakupiono za granicą najnowocześniejsze linie produkcyjne. ELWRO miało szansę stać się największym producentem komputerów PC w Europie.

Prace przygotowawcze do produkcji komputerów PC nowej generacji szybko postępowały naprzód. Zaczęły przychodzić w kontenerach zamówione za granicą nowoczesne maszyny. Nie zdążono ich nawet rozpakować, gdyż rząd premiera Mazowieckiego podjął decyzję o sprzedaży ELWRO niemieckiej firmie Siemens.

Efektem działań firmy Siemens było zwolnienie ponad 6000 pracowników i wywiezienie do Niemiec wszystkich kontenerów z zakupionymi przez ELWRO liniami produkcyjnymi do produkcji komputerów PC nowej generacji. Następnie zaczęto demontować nowoczesne maszyny produkcyjne. Po wywiezieniu do Niemiec całego parku maszynowego z wyjątkiem dwóch pras wykrawających RUSKIN sterowanych numerycznie produkcji szwajcarskiej, niemiecki właściciel przystąpił do wyburzania zakładu ELWRO. Na początku zburzono najnowszą halę produkcyjną. Następnie zaczęto wyburzać pozostałe budynki. W ten sposób na początku lat dziewięćdziesiątych wyburzono około 60 procent budynków ELWRO. Dzieła zniszczenia dokończono po roku 2000.

Historia polskiego oprogramowania

EMIR

System powstał w ZETO Bydgoszcz na zlecenie ZUS. Jego głównym zadaniem jest przetwarzanie danych związanych z obsługą naliczania i wypłacania rent i emerytur. System ewoluował przez lata, początkowo pracował bez żadnej bazy danych tylko na zbiorach VSAM. Później został zaimplementowany z użyciem bazy danych Adabas.

RENTIER

System powstał w ZETO Katowice na zlecenie ZUS. Jego głównym zadaniem jest przetwarzanie danych związanych z obsługą naliczania i wypłacania rent i emerytur. System ewoluował przez lata, początkowo pracował bez żadnej bazy danych tylko na zbiorach VSAM. Później został zaimplementowany z użyciem bazy danych Adabas.

PESEL

Powszechny System Ewidencji Ludności, początkowo pracował na bazie danych PRISMA firmy Siemens, później, ze względu na niewydolność bazy danych przeniesiony do środowiska bazy danych JANTAR.

Baza danych JANTAR

Baza danych stworzona w latach 80. XX wieku początkowo przez pracowników MSW pod kierunkiem Ryszarda Jurczaka na platformie sprzętowej Siemens w środowisku systemu operacyjnego BS1000. W latach 1992–1993 zaimplementowana od nowa na komputerach IBM 4381 w środowisku MVS/XA. W roku 2003 dostosowana do pracy na komputerach IBM zSeries i systemie z/OS. Początkowo używana tylko do systemu ewidencji ludności PESEL, później rozbudowana do innych zastosowań, nadal w eksploatacji.

Baza danych RODAN

Baza danych wytworzona przez zespół polskich informatyków. W tworzeniu bazy brali udział Witold Kazimierz Staniszkis i Adam Dutkowski. Baza z powodzeniem eksploatowana w kilkunastu polskich fabrykach do systemów TTP.

System operacyjny MASTER

System operacyjny MASTER (Wielodostępny System Realizacji Zadań z Podziałem Czasu MASTER – Multi-Access System for Timesharing Efficient Resources usage)^[5], był opracowany w CNPSS MERASTER w latach 1984–1986 dla komputerów MERA-60 i stanowił środowisko dla tworzenia wielodostępnych systemów aplikacyjnych, w których zadania wykonywane na różnych terminalach, miały zbliżony charakter i korzystały ze wspólnej bazy danych. W trakcie pracy systemu, pamięć operacyjna podzielona była na tzw. pamięć dolną, czyli obszar pamięci operacyjnej od zera do 48 KB, i pamięć górną, czyli ośmiokilobajtowe okno pamięci buforowej.

Podstawowymi funkcjami systemu MASTER były:

• obsługa wielodostępu: zapewnienie możliwości jednoczesnej pracy wielu użytkowników za pomocą wielu terminali,
• podział czasu: sterowanie przydziałem kwantu czasu procesora dla zadania gotowego do wykonania,
• sterowanie pamięcią buforową: przydzielanie i zwalnianie stron pamięci buforowej dla zadania oraz sterowanie przełączaniem stron bieżących,
• zarządzanie zadaniami: sterowanie pracą wielu zadań aplikacyjnych, związane z podziałem czasu i wielodostępem; zachowanie i odtwarzanie stron zadań,
• zarządzanie bazą danych: obsługa plików systemowych dla dostępu indeksowo-sekwencyjnego,
• zarządzanie plikami sekwencyjnymi: obsługa, przydział i zwalnianie urządzeń dla plików sekwencyjnych; urządzenia mogły być rezerwowane dla zadania lub wykorzystywane dla wielu zadań (dziennik),
• synchronizacja zadań: obsługa przekazywania komunikatów i danych między zadaniami aplikacyjnymi,
• obsługa kolejek: zarządzanie kolejkami zadań gotowych, zawieszonych i innych, w celu optymalnego wykorzystania zasobów systemu,
• obsługa przerwań i błędów: przejmowanie niektórych przerwań od urządzeń oraz błędów programów aplikacyjnych w celu niedopuszczenia do upadku systemu,
• nakładkowanie i łańcuchowanie: sterowanie sposobem wykonania części zadań; ładowanie kolejnych fragmentów zadań lub kolejnych nakładek do odpowiednich stron pamięci górnej,
• ładowanie programów: wymiana programu zadania,
• obsługa urządzeń zewnętrznych: zarządzanie przydziałem i transmisją z/do urządzeń zewnętrznych systemu,
• zadanie superoperatora: obsługa specjalnego zadania systemowego, realizującego zlecenia operatora uprawnionego do ingerencji w pracę systemu oraz mającego możliwość zmiany konfiguracji i stanu systemu w zależności od warunków otoczenia.

Szefem projektu był Tadeusz Korniak, w skład zespołu realizacyjnego weszły następujące osoby: Zenon Adamek, Małgorzata Bolińska (Nocula), Krzysztof Dworakowski, Piotr Fuglewicz, Anna Gonsior, Janusz Gogół, Janusz Jarząbek, Henryk Klimek, Robert Koba, Barbara Kwiatkowska, Jacek Miler, Iwona Skrabalak, Barbara Ulatowska oraz Adam Zgagacz. Pionowi oprogramowania szefowała w czasie realizacji systemu Danuta Tabacka. Całemu CNPSS przewodził dr Ryszard Pregiel.

Oprogramowanie narzędziowe QQ i WPP

Pakiet oprogramowania narzędziowego, powstał w firmie MERA-System zainstalowany w kilkudziesięciu przedsiębiorstwach. Był na owe czasy bardzo wydajnym i wygodnym narzędziem dla programistów i administratorów systemów. Wśród twórców należy wymienić Krzysztofa Bulaszewskiego, Annę Olech, Jerzego Matczaka, Krzysztofa Chełpińskiego.

System ochrony zasobów PIES

Polski pakiet oprogramowania realizujący wszystkie funkcje bezpieczeństwa dla systemów MVS, OS/390, z/OS, zastępuje produkt firmy IBM – Security Server. Powstał na początku lat 90. XX wieku, użytkowany w kilkunastu przedsiębiorstwach, w eksploatacji do dziś. Zespołem twórców kierował Grzegorz Pluciński, współtwórcami są Ireneusz Sokołowski, Marek Minias, Tadeusz Krajewski.

Kompleksowy System Informatyczny (KSI) ZUS

Wytworzony przez firmę Prokom system informatyczny dla obsługi KSI ZUS.

Zobacz też

• Kalendarium polskiej informatyki

Przypisy

Bibliografia

• J.Knysz. Elektroniczne maszyny matematyczne. Rozdział w: Rozwój techniki w PRL. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne. Warszawa 1965.
• J.Groszkowski. Parę słów z okazji jubileuszu Instytutu Maszyn Matematycznych. Informatyka 3 1973, 1-5.
• R.Marczyński. The first seven years of polish digital computers. Annals of the History of Computing 2 1980, 37-48.
• A.Kiliński. O osiągnięciach Instytutu Informatyki Politechniki Warszawskiej zastosowanych w praktyce. Informatyka 8-12 1989, 21-23.
• E.Bilski. Wrocławskie Zakłady elektroniczne ELWRO. Okres maszyn cyfrowych typu ODRA. Informatyka 8-12 1989, 26-30.
• R.Marczyński. Jak budowałem aparaty matematyczne w latach 1948–1950. Informatyka 8-12 1989, 16-19.
• A.Mazurkiewicz. Jak się programowało XYZ, czyli początki programowania w Polsce. Informatyka 8-12 1989, 10-12.
• L.Łukaszewicz. Od Grupy Aparatów do Instytutu Maszyn Matematycznych. Informatyka 8-12 1989, 2-4 i 23.
• J.Fiett. Problemy realizacji technicznej polskich komputerów do 1968 roku. Informatyka 8-12 1989, 6-9.
• L.Łukaszewicz. On the beginning of computer development in Poland. Annals of the History of Computing 12 1990, 103-107.
• J.Madey, M.M.Sysło. Początki Informatyki w Polsce. Informatyka 9 2000 i 10 2000.. ii.uni.wroc.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-05-31)].
• L.Łukaszewicz. Informatyka polska powstała w PAN. Nauka. 3 2003, 75-78.
• K.Żymełka. Komputerowe systemy dyspozytorskie w latach 1975–1995. Mechanizacja i Automatyzacja Górnictwa. 9-10 1995. PL ISSN 0208-7448.
• K.Żymełka. Systemy dyspozytorskiego monitorowania w polskich kopalniach w drugiej połowie XX wieku. Pomiary Automatyka Kontrola. 10 2000. ISSN 0032-4110 Indeks 36958.
• K.Żymełka. Monitorowanie procesów technologicznych i stanu bezpieczeństwa w dyspozytorniach polskich kopalń węgla kamiennego. Wydawnictwo Instytutu Systemów Sterowania. Chorzów 2000.
• K. Żymełka. „Minikomputer PRS-4. Wspomnienia konstruktora”, ANALECTA Studia i materiały z dziejów nauki, Rok 2010 nr 1-2, ISSN 1230-1159.
• Tomasz Strzyżewski: Wielka księga cenzury PRL w dokumentach. Warszawa: Prohibita, 2015, s. 91. ISBN 978-83-61344-70-4.

Linki zewnętrzne

• Ignacy Rutkiewicz. Na Ziemi i pod Ziemią. NETWORLD. 7-8 2004.
• Materiały do historii informatyki w Polsce (Katalog HINT)
• A5. Informatyka polska | Sekcja Historyczna PTI, klio.spit.iq.pl [dostęp 2018-09-11]  (pol.).
• Polskie Komputery – strona poświęcona historii polskiej informatyki
• PTI Sekcja Historyczna, Seminarium Historyczne PTI: Wojciech Nowakowski. 50 lat polskich komputerów – historia romantyczna [film], historiainformatyki.pl [dostęp 2017-11-29]  (pol.).
• Polskie komputery – stracona szansa [audycja radiowa], „PolskieRadio.pl”, 15 grudnia 2009 [dostęp 2017-12-30] .