Historia kolei we Francji

Parowóz M. Seguina z 1844 r.

Dworzec Saint-Germain-en-Laye kolei CF de l’Ouest. Warto zwrócić uwagę na wagony z „imperialem”, charakterystyczne dla wczesnych pociągów podmiejskich Paryża

Paryż, fragment linii Petite Ceinture (bez normalnego ruchu)

Most na Sekwanie pod Argenteuil, zniszczony w wojnie 1870-71 r.

Pierwszy tramwaj parowy Le Raincy – Montfermeil, 1868 r.

Paryż, tramwaj na sprężone powietrze

Langwedocja: wiadukt Viaur, rozpiętość łuku 220 m

Normandia: wiadukt Douvenant na kolei lokalnej CF des Côtes-du-Nord z 1905 r.

Paryż, drugi Gare de Lyon z 1900 r.

Parowóz CF Nord w Narodowym Muzeum Kolei w Miluzie

Elektrowóz typu BB 15000 na Gare du Nord w Paryżu

Pociąg TGV na linii LGV Sud-Est, 1987 r.

(c) ChrisO, CC-BY-SA-3.0

Hala budynku recepcyjnego dworca Avignon-TGV, otwartego w 2001 r.

Modernizacja połączeń regionalnych „TER” dała w 2006 r. 9,6% wzrostu liczby pasażerów; spalinowy zespół trakcyjny BCG

Quasi-tramwaj (na oponach z szyną prowadzącą) w Clermont-Ferrand

Początki

We Francji kolej pojawiła się niezależnie w kilku prowincjach, głównie jako linie towarowe łączące okręgi przemysłowe z siecią wodną. System kolejowy objął najpierw północną część kraju; przed 1850 r. powstało m.in. kilka linii wylotowych z Paryża.

• 1827 – kolej konna Saint-Étienne – Andrézieux (Lyonnais), łącząca kopalnie węgla z portem na Loarze; 1832 wprowadzenie ruchu pasażerskiego; 1833 – ukończenie linii St Étienne – Lyon (Perrache), na tej linii w 1834 wprowadzono parowozy Marca Seguina; 1837 sieć liczyła ok. 120 km linii; 1844 wprowadzenie trakcji parowej na linii do Andrézieux;
• 1832 – kolej (konna?) Alès – Nîmes – Beaucaire (Langwedocja), przedłużona 1837 do La Grand-Combe;
• 24 VIII 1837 – otwarcie parowej chemin de fer de Paris à Saint-Germain, początkowo do Le Pecq, przedłużenie przez Sekwanę do St-Germain-en-Laye w 1847; linia wyjątkowa wśród wczesnych kolei, bo służąca głównie ruchowi pasażerskiemu;
• 1838 – kolej Abscon – St Waast (Flandria);
• 1839 – otwarcie kolei parowych Montpellier – Cette (dzisiejsza ortografia: Sète; przedłużona do Nîmes), Langwedocja (głównie ruch pasażerski) oraz kolei Miluza – Thann (Alzacja);
• 1840 – otwarcie kolei Paryż (Montparnasse) – Wersal (głównie ruch pasażerski); CF Versailles-Rive Gauche;
• 1840-41 – koleje Paryż (Orléans) – Corbeil, Benfeld – Colmar (Alzacja), Bordeaux – La Teste;
• 1845 – uruchomienie pierwszego telegrafu;
• 1846 – otwarcie kolei podmiejskiej Paryż (Denfert-Rochereau) – Sceaux, CF de Sceaux; interesującą cechą tej kolei były stacje końcowe rozwiązane w formie pętli (parowozy były specjalnej konstrukcji, umożliwiającej pokonywanie ciasnych łuków); obecnie linia RER B.

Budowa sieci

• 1841 – przyjęcie ustawy o budowie kolejowej „réseau national” (sieci krajowej), której główne linie zbiegałyby się w Paryżu (skąd nazwa: „étoile de Legrand”^[1]); budową i eksploatacją zająć się miały prywatne towarzystwa, którym wydano by długoletnie koncesje;
• 1841-44 – kolej Strasburg – Bazylea; pierwsza linia dalekobieżna we Francji i pierwsza w Europie kolej przekraczająca granicę państwową;
• 1844 – kolej Paryż – Épernay; 1852 przedłużona do Strasburga (CF Paris à Strasbourg);
• 1846 – kolej Paryż – Beaumont-sur-Oise – Amiens – Arras – Douai – Lille (CF Nord barona Jamesa Rotschilda);
• 1847-49 – kolej Marsylia – Awinion, dziewięć parowozów Roberta Stephensona;
• 1850-1859 – budowa linii Paryż – Dijon – Lyon – Awinion – Marsylia (CF PLM) i linii Paryż – Orlean – Tours – Angoulême – Bordeaux (CF Orléans);
• 1850 – Paryż: otwarcie Gare de l’Est, najbardziej „klasycznego” z dworców czołowych;
• 1857 – otwarcie kolei Bordeaux – Agen – Tuluza – Narbonne – Sète; CF Midi;
• ...
• 1867 – otwarcie pierwszych kolei lokalnych („chemins de fer locaux”), budowanych z mniej ostrymi standardami technicznymi;
• 1869 – otwarcie ostatniego odcinka Petite Ceinture (budowanej od 1852), małej obwodnicy Paryża, zbudowanej jako wspólna inwestycja kolei obsługujących stolicę dla integracji ich linii; linia służyła jako kolej miejska do otwarcia sieci metra;
• 1877 – otwarcie Grande Ceinture, wielkiej obwodnicy Paryża przeznaczonej dla tranzytowego ruchu towarowego;
• 1884 – Owernia: otwarcie wiaduktu Garabit koło Ruynes-en-Margeride, konstrukcji G. Eiffela (dwuprzegubowy łuk kratowy, rozpiętość 165 m); CF Midi;
• 1902 – Langwedocja: otwarcie wiaduktu Viaur koło Rodez, konstrukcji P. J. Bodina (łuk dwuwspornikowy, kratowy, rozpiętość 220 m); CF Midi.

W 1875 r. sieć kolejowa we Francji liczyła ok. 25 tys. kilometrów linii i obejmowała już wszystkie główne linie dalekobieżne. W 1876 Charles de Freycinet wystąpił z planem budowy dalszych 10 tys. km linii uzupełniających. Budowa kolei lokalnych postępowała do 1914 r. Część z nich była wąskotorowa i miała charakter tramwajów parowych (np. prowadzenie poboczem dróg).

W 1855 rząd interweniował w prywatny system kolejowy wymuszając fuzje wielu małych zarządów kolejowych. Do 1860 r. ukształtował się układ sześciu zarządów kolejowych, działających na zasadzie regionalnej, który zasadniczo przetrwał do nacjonalizacji. Ich główne linie w końcu XIX w. przedstawiały się następująco:

• Chemin de fer de l’Ouest eksploatowała pięć „grandes lignes” (magistral wychodzących z Paryża):

1) Paryż (St Lazare) – Rouen – Hawr;

2) Paryż (St Lazare) – Evreux – Cherbourg,

3) Paryż (St Lazare) – Argentan – Granville,

4) Paryż (Montparnasse) – Le Mans – Rennes – Brest;

5) Paryż (St Lazare) – Dieppe;

W 1908 r. CF Ouest została przejęta przez państwo i zjednoczona z CF État.

• Chemin de fer du Nord eksploatowała cztery „grandes lignes”:

1) Paryż (Nord) – Creil – Amiens – Calais;

2) (Paryż – Creil -) Amiens – Arras – Lille (granica belgijska);

3) (Paryż -) Creil – Saint-Quentin – Maubeuge (granica belgijska);

4) Paryż (Nord) – Laon – Hirson;

• Chemin de fer de l’Est eksploatowała dwie „grandes lignes”:

1) Paryż (Est) – Châlons-sur-Marne – Avricourt (granica niemiecka po 1871, dalej do Strasburga);

2) Paryż (Est) – Troyes – Belfort (- Miluza);

• Chemin de fer Paris-Lyon-Méditerranée (PLM), stworzona na bazie kolei Langwedocji i Prowansji, eksploatowała trzy „grandes lignes”:

1) Paryż (Lyon) – Dijon – Lyon – Awinion – Marsylia – Nicea;

2) Paryż (Lyon) – Nevers – St Germain-des-Fossés – Lyon;

3) Lyon – Nîmes – Montpellier na prawym brzegu Rodanu;

• Chemin de fer d’Orléans eksploatowała trzy „grandes lignes”:

1) Paryż (Orléans) – Orlean – Tours – Angoulême – Bordeaux;

2) Paryż (Orléans) – Orlean – Vierzon – Limoges – Capdenac – Tuluza;

3) Tours – Nantes – Quimper – Landerneau.

W 1934 r. kolej dokonała fuzji z CF Midi.

• Chemins de fer de l'État (kolej państwowa) w postaci ukształtowanej w 1878 eksploatowała trzy linie główne:

1) Tours – Saintes;

2) Tours – Les Sables d’Olonne;

3) Nantes – La Rochelle – Saintes – Bordeaux.

• Chemin de fer du Midi, jedyna kolej znaczenia państwowego nie obsługująca Paryża, eksploatowała trzy linie główne:

1) Bordeaux – Agen – Tuluza – Narbona – Montpellier;

2) Bordeaux – Bajonna – Hendaye;

3) Bajonna – Tarbes – Tuluza.

Po przegranej przez Francję wojnie z Prusami sieć kolejowa Alzacji i włączonej do Rzeszy Niemieckiej części Lotaryngii przeszła pod zarząd specjalnie utworzonej dyrekcji Kaiserliche General-Direktion der Eisenbahnen in Elsaß-Lothringen (KDEL). Sieć została rozbudowana z 768 do 2030 km, gruntownej przebudowie poddano też węzły w Metzu, Sztrasburgu i Miluzie. Po I wojnie światowej sieć przeszła pod zarząd państwowy francuski; pozostałością po epoce niemieckiej jest utrzymywany nadal ruch prawostronny (w pozostałej części Francji – lewostronny).

• 17 IX 1871 – pierwszy tunel alpejski: otwarcie Tunelu Fréjus (inaczej Tunel Mont-Cenis) między Modane (Sabaudia) a Bardonecchia (Piemont); 12,8 km długości.

Pierwsze koleje miejskie

• 1855 – Paryż: otwarcie „Chemin de fer Américain” (tramwaju konnego) między Sèvres i Place de la Concorde; linia założona przez wynalazcę szyn z rowkiem, Loubata (wcześniej zainstalowano je w miastach USA^[2]); 1857 inna linia między Sèvres i Wersalem; w 1855 otwarto też kolej konną Rueil – Port-Marly w okolicach Paryża – były to pierwsze tramwaje konne w Europie; tramwaje konne utrzymały się we Francji bardzo długo: ich sieci otwierano jeszcze w latach 90. XIX w., a ostatnią linię w miasteczku Laboutarié (dep. Tarn) skasowano dopiero 1933;
• 1862 – Lyon: otwarcie pierwszego funikularu na świecie Rue de Termes – Croix Rousse;
• 1873 – pierwsze konne tramwaje miejskie w Paryżu; Compagnie Générale des Omnibus (CGO); 1874 w Hawrze, Lille i Nancy; do 1880 sieci pojawiają się w większości wielkich miast kraju;
• 1868 – inż. Larmenjat buduje tramwaj parowy prowadzony szyną środkową: linia Le Raincy – Montfermeil w okolicach Paryża;
• 1876 – Paryż: pierwszy tramwaj parowy w normalnej eksploatacji; trakcja parowa stała się potem w Paryżu dość popularna, eksploatowano najczęściej wagony parowe z imperialem typu „Serpolet” albo „Purrey”;
• 1878 – pierwsze próby z lokomotywami bezdymnymi tramwajów (system Lamm-Francq) na linii Rueil – Port-Marly; potem w normalnym ruchu w Lille 1881, Lyonie 1888, Marsylii 1893;
• 1879 – Nantes: tramwaje na sprężone powietrze w normalnej eksploatacji (system Mékarski); od 1887 także w Paryżu (wiele linii do 1914) ; ponadto w Vichy (1895), Aix-les-Bains (1897), Saint-Quentin (1899) i La Rochelle (1901);
• 1891 – Paryż: otwarcie linii tramwaju linowego République – l’Eglise de Belleville.
• 1893 – Marsylia: pierwszy tunel tramwajowy na nowo otwartej linii parowej systemu „bezdymnego”;

Tramwaj elektryczny przyjmował się we Francji stosunkowo wolno. Jednym z powodów była niechęć do instalowania przewodów trakcyjnych. Dlatego też, szczególnie w Paryżu, zanim w końcu przekonano się do nich, stosowano szereg innych sposobów zasilania.

• 1890 – tramwaj elektryczny w Clermont-Ferrand (Owernia) – przez kilka lat; zasilanie z rur metalowych;
• 1892 – Paryż: tramwaje akumulatorowe w normalnej eksploatacji;
• 1892 – Marsylia: próby z pierwszym we Francji tramwajem zasilanym z wiotkich przewodów napowietrznych; 1893 elektryfikacja linii tramwajów podmiejskich Lyonu i Bordeaux; 1894 elektryfikacja tramwajów miejskich w Hawrze; wielkie systemy innych miast (w tym paryski) zelektryfikowano najpóźniej w I dekadzie XX w.;
• 1898 – Paryż: pierwsze linie zasilane z kanałów podjezdniowych umieszczonych osiowo;
• 1899 – tramwaje zasilane kontaktami ulicznymi w Tours; od 1900 upowszechniają się w Paryżu (system Diatto);
• ...
• 1900 – otwarcie pierwszych odcinków metra w Paryżu; CF Métropolitain;
• 1900 – kolej CF Paris-Orléans: elektryfikacja trzecią szyną podejścia do dworca Orsay w Paryżu; początek elektryfikacji systemu podmiejskiego tej kolei;
• 1901 – kolej CF de l'État: elektryfikacja linii Paryż (Invalides) – Wersal; wprowadzenie sterowania ukrotnionego, początek elektryfikacji sieci podmiejskiej tej kolei; obie sieci zasilania dolnego przebudowane na przewody górne do 1978 r.

Modernizacja

• 1918 – pierwsze kasacje sieci tramwajowych zniszczonych w działaniach wojennych (Reims, Saint-Quentin, Armentières, Epinal, Charleville, Sedan, Cassel);
• 1926 – kolej CF Paris-Orléans: elektryfikacja linii Paryż – Vierzon, =1500 V;
• ...
• 1933 – Wprowadzenie luksusowych spalinowych szynobusów pasażerskich „Autorail Bugatti” zwanych także „Présidentiel” na kolei francuskiej, które osiągały prędkość aż 140 km/h na trasie Paryż - Hawr^[3] i jeździły do Strasburga z prędkością 146 km/h^[4].
• 1938 – Paryż: zamknięcie ostatniej linii tramwajowej;
• 1938 – upaństwowienie kolei, powstanie SNCF.

Niebagatelne osiągnięcia miały również pociągi parowe, zwłaszcza na sieci CF Nord. W 1935 ekspres Pullmana połączył Paryż z Brukselą w trzy godziny, osiągając prędkość średnią 103 km/h (między zatrzymaniami maksymalna handlowa 108 km/h).

Wszystkie parowozy zostały wyposażone w urządzenia monitorujące prędkość, ostrzegające o sygnałach i awaryjnie zatrzymujące pociąg przy przejechaniu sygnału „stój”.

• ...
• 1954 – kolej SNCF: Valenciennes – Thionville, jednofazowa elektryfikacja próbna we Francji (~25 kV 50 Hz);
• 1956 – ukończenie przebudowy pierwszej linii metra paryskiego (nr 11) na kolej ogumioną;
• 1956 – wprowadzenie klimatyzowanych wagonów pasażerskich na kolei francuskiej (Mistral)^[5]
• 1965 – podwyższenie prędkości na kolei francuskiej do 160 km/h (pociąg elektryczny Mistral z Paryża do Nicei)^[6]
• 1966 – kolej SNCF: Paris Nord – Lille Flandres – pierwsza wielka elektryfikacja jednofazowa we Francji (~25 kV 50 Hz)
• 1967 – uruchomienie pierwszej w Europie linii kolejowej z prędkością 200 km/h, łączącej Paryż z Tuluzą pociągiem elektrycznym Le Capitole^[7]
• 1969 – uruchomienie pierwszej średnicy paryskiej SKR: linii A kolei RER (zarządzana przez RATP);
• ...
• 1977 – otwarcie pierwszego odcinka metra w Marsylii; 1978 – w Lyonie;
• 1979 – Paryż: otwarcie drugiej średnicy kolei RER po ukończeniu tunelu między dworcami Orsay i Invalides (linia C, SNCF); 1983 – ukończenie średnicy linii B (RATP), 1995 linii D, 1999 częściowe otwarcie średnicy linii E (obie SNCF); system kolei aglomeracyjnych w Paryżu (w tym RER) stanowił w 2006 r. 40% wszystkich planowych połączeń sieci SNCF i obsługiwał 80% wszystkich podróży pociągami sieci krajowej;
• 1981 – otwarcie LGV Sud-Est, pierwszej linii wysokich prędkości we Francji (260 km/h) łączącej Paryż z Lyonem (SNCF);
• 1983 – Lille: otwarcie metra – pierwszej kolejki automatycznej typu VAL; kolejne linie: 1993 Tuluza, 2002 Rennes;
• 1985 – Nantes: powrót tramwajów elektrycznych na ulice miasta. Pierwszy z dziesiątki systemów tramwajowych zbudowanych we Francji na przełomie XX i XXI w.;
• 1989-90 – otwarcie LGV Atlantique (Paryż – Le Mans/Tours);
• 1989 – modernizacja kolei po tragicznym wypadku na Grand de Lyon
• 18 V 1990 – światowy rekord prędkości pociągu TGV: 515,3 km/h;
• 1991 – Lyon: otwarcie linii D metra – automatycznej SKM o pełnych gabarytach pociągów;
• 1993 – otwarcie LGV Nord (Paryż – Lille – granica belgijska);
• 1994 – otwarcie Eurotunelu pod kanałem La Manche;
• 1997 – odłączenie zarządu infrastruktury od przewoźnika; stworzenie Réseau ferré de France (RFF);
• 2000 – Nancy: uruchomienie pierwszej linii „tramwaju na oponach”; technologia dość zawodna, przez co kontrowersyjna; mimo to we Francji eksploatuje się trzy takie linie (można oczywiście się spierać, czy to jest „kolej”);
• 2001 – otwarcie LGV Méditerranée (Valence – Marsylia/Nîmes);
• 2007 – otwarcie LGV Est Paryż – Baudrecourt (- Strasburg); 3 IV 2007 padł kolejny rekord prędkości pociągu: na linii LGV Est specjalny pociąg TGV osiągnął 574,8 km/h.

Ważniejsi producenci taboru

• Société Alsacienne (SACM); zał. 1839 w Miluzie jako André Koechlin & Cie; 1878 przeniesione do Belfort (pozostała w Alzacji część firmy funkcjonowała do 1918 w połączeniu z inną fabryką w Sztrasburgu jako Elsäßische Maschinenbau-Gesellschaft Grafenstaden EMBG); 1928 fuzja z Thomson-Houston, utworzenie Alsthom;
• Etablissements Cail (Chaillot), prod. parowozów od 1844, w tym maszyn typu „Crampton”, znanych z osiągania dużych prędkości; 1958 fuzja z Fives-Lille;
• Fives-Lille, zał. 1861 (Fives koło Lille); od 1958 Fives Lille-Cail, od 1973 Fives-Cail-Babcock;
• Franco-Belge
• Schneider (Le Creusot, Burgundia)

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Les Chemins De Fer Français 1828-1938; 110 ans d’histoire scripophile. booneshares.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-05-06)].
• Histoire na witrynie Rail France – wielki zbiór łączy
• Musée des Transports Urbains, Paryż
• Compressed Air Trams (in English)