Hoplici

Walka hoplitów. Fragment malowidła czarnofigurowego na wazie z lat 560–550 p.n.e. Wyraźnie widać zamocowania tarczy i koryncki hełm

Hoplici (stgr. ὁπλῖται hoplitai, l.poj. ὁπλίτης hoplites) – ciężkozbrojni piechurzy walczący w zwartym szyku, zwanym falangą.

Hoplici stali się powszechnym widokiem na polach bitew w starożytnej Grecji w połowie VII wieku p.n.e^[1]. Oddziały hoplitów tworzyli wolni, zamożni obywatele miast greckich, czyli polis oraz chłopi posiadacze zaprzęgu wołów^[2]. Ich sukcesy w walkach z wojskami perskimi spowodowały, że po wojnach perskich władcy tego kraju chętnie najmowali Greków do swoich armii (w wojskach perskich walczących z Aleksandrem Macedońskim było ponoć do 30 000 najemnych Greków). W ten sposób rozpoczęło się przechodzenie od armii obywatelskich do najemnych, które rozpowszechniły się w świecie hellenistycznym za panowania Diadochów^[3].

Zaczątków formacji należy upatrywać w powstawaniu w IX-VIII wieku greckich państw-miast (polis), kiedy to 17-latkowie wstępowali ochotniczo do oddziałów (agelai) i przechodzili intensywne ćwiczenia w zakresie wychowania fizycznego, polowań i pozorowanych działań zbrojnych, stając się – po dwóch latach – prawdziwymi wojownikami^[4].

Uzbrojenie

Uzbrojenie hoplity.

Powstanie szyku falangi było możliwe dzięki wynalezieniu „argiwskiej” tarczy hoplon^[a] z podwójnym uchwytem. Wcześniej, w okresie zwanym „heroicznym”, wojownicy helleńscy posługiwali się tarczami osłaniającymi wprawdzie niemal całe ciało, ale wyposażonymi w jeden, centralnie położony uchwyt, co powodowało szybkie zmęczenie nadgarstka i przedramienia^[5]. Teraz uchwyt dla ręki przesunięto ku krawędzi tarczy, a centralnie umieszczono pas mocujący przedramię żołnierza tuż poniżej łokcia. Drugim ważnym nabytkiem był hełm koryncki pozostawiający odsłonięte jedynie oczy i usta^[6].

Rozmiar tarczy (średnica około 100 cm) oraz fakt, że nie chroniła ona już całego ciała spowodował, że żołnierze stawali w zwartej formacji, ramię przy ramieniu tak, by tarcza zachodziła za tarczę osłaniającą osobę z prawej. Powstała więc formacja zwana falangą, która – wobec tendencji do dążenia do maksymalnie pewnego schronienia za tarczą sąsiada – miała naturalną tendencję do przesuwania się w prawo^[7].

Uzbrojenie hoplity^[8]:

• włócznia (około 2 m długości)^[8],
• miecz^[8],
• okrągła lub owalna tarcza^[8],
• hełm^[8],
• pancerz^[8],
• nagolenice^[8].

Pełne wyposażenie hoplity ważyło około 30–35 kg^[9].

Taktyka

Falanga hoplitów.

Początkowo falanga była formacją o głębokości od czterech do ośmiu szeregów, przy czym walczyły tylko dwa pierwsze (zadając ciosy 2,3–2,5 metrowymi włóczniami skośnie w dół, znad głowy, mierząc w twarze i ramiona przeciwników). Dodatkową bronią był krótki miecz, a wyposażeniem ochronnym napierśnik i nagolenniki. Wraz z ubożeniem społeczeństw polis napierśnik zastąpił płócienny kaftan, a bywało, że hoplici walczyli w samych chlamidach, a nawet nago^[10].

W okresie późniejszym do taktyki frontalnej dodano dwa dodatkowe manewry: kontrmarsz lakoński (wykorzystywany przy przechodzeniu z szyku marszowego w czołowy i odwrotnie, jak i przy zmianie frontu całości lub części falangi, gdy nieprzyjaciel uderzał z kierunku innego niż czołowy) i anastrofę (polegającą na kontrmarszowym wycofaniu jednego ze skrzydeł i ustawieniu go za plecami innej części formacji dla przydania falandze ciężaru). W IV wieku p.n.e. liczba szeregów wahała się od ośmiu do – nawet (wyjątkowo) – trzydziestu sześciu^[11] (bitwa pod Leuktrami).

Hoplici w bitwie

Hoplita spartański: rekonstrukcja

Pierwszą znaną nam bitwą hoplitów było starcie pod Hysiaj w roku 669 p.n.e., kiedy to Argos pokonało po raz ostatni (właśnie przy zastosowaniu falangi hoplitów) Spartę. Poeta Tyrtajos zaczął opiewać falangę około roku 650 p.n.e.^[12].

Falanga ruszała do bitwy wznosząc okrzyki bojowe lub skandując powszechnie znane poematy (przede wszystkim Tyrtajosa)^[13], a czasami uderzając drzewcami włóczni o tarcze celem przerażenia przeciwnika. Hoplici atakowali biegiem (jak pod Maratonem lub Delion) lub też wolno, krokiem mierzonym, do wtóru piszczałek (pod Mantineją). Następnie ściany falang zderzały się tarczami i następowało spychanie (othismos), gdzie decydował ciężar prącej wszystkimi szeregami naprzód formacji. Żołnierze pierwszego szeregu szli naprzód lub cofali się, walczyli i umierali, a pomóc im mogli tylko koledzy z szeregu drugiego, bowiem tylko ich włócznie mogły dosięgnąć wroga. Zabitego zastępował natychmiast idący za nim, a na jego miejsce wchodził kolejny, z dalszego szeregu^[14].

Falandze, formacji ciężkiej i w starciu rozstrzygającej, towarzyszyła lekka piechota peltastów oraz pododdziały strzeleckie – procarzy, rzadziej łuczników. Sporadycznie też pojawiała się na polach bitew konnica – hippeis – wykonująca przeważnie (z braku siodła i strzemion) zadania zwiadowcze, względnie pościgowe. Dopiero za czasów Aleksandra Macedońskiego ciężka konnica zaczęła odgrywać rolę formacji przełamującej^[15].

Wyszkolenie

Do IV wieku p.n.e. szkolenie wojskowe rozpoczynało się od 7 roku życia. Hoplita umiał perfekcyjne władać bronią, znał swoje miejsce w szeregu i musztrę pododdziału, wiele również wiedział o taktyce. Cywilizacja oparta na militaryzmie wprowadzała taktykę jako element kultury i wiedzy. Podobnie w dziedzinie dowodzenia – strategami zostawali ludzie o odpowiednim doświadczeniu, zdobytym w walce i popartym sukcesami, lub o odpowiednim statusie społecznym, co wiązało się ze szczególnym dostępem do wiedzy o taktyce z racji elitarnej pozycji. W Sparcie naczelne dowództwo przypadało – z racji urodzenia – jednemu z dwóch królów, którzy podlegali zwykłemu wyszkoleniu żołnierskiemu, jakiemu poddawani byli wszyscy Spartiaci od 7 roku życia^[16].

Podobnie było z posługiwaniem się bronią. Hoplita umiał jako ekspert operować tarczą i włócznią, mieczem, oraz – w ograniczonym zakresie – procą lub łukiem. Przewaga formacji hoplitów nad innymi rodzajami wojsk w tamtym okresie leżała głównie w perfekcyjnym wyszkoleniu i w niepowtarzalności tej formacji.

Kres formacji

Odznaka Nagrody Narodowej III Rzeszy z wizerunkiem hoplity

Początek końca hoplitów nastąpił w roku 338 p.n.e. pod Cheroneją, gdzie sprzymierzone armie greckie sromotnie przegrały z uzbrojonymi w długie sarisy Macedończykami Filipa II i jego syna Aleksandra Macedońskiego. W tej bitwie hoplici odsłonili swe prawe (a więc nie osłonięte) skrzydło w wyniku skośnego manewru Macedończyków, a w powstałą lukę wpadła konnica Aleksandra, dokonując pogromu^[17].

Przez ponad 100 lat na polach bitew państw hellenistycznych dominowała falanga macedońska, w której hoplici mieli dłuższe włócznie i lżejsze tarcze. Ostateczny kres falangi (ale była to już falanga macedońska, nie helleńska) jako szyku bojowego nastąpił natomiast w początkach II wieku p.n.e., gdy zniknęły ostatnie państwa helleńskie i świat grecki znalazł się w rękach republiki rzymskiej. Pierwszą większą klęskę w starciu z rzymskimi legionami macedońscy falangiści ponieśli w bitwie pod Kynoskefala

• peltasta

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Benedetto Bravo, Ewa Wipszycka: Historia starożytnych Greków. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1988. ISBN 83-01-06653-9.
• N.G.L. Hammond: Dzieje Grecji. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1973.
• John Warry: Warfare in the Classical World. New York: Barnes & Noble Books, 1993. ISBN 1-56619-463-6.
• Leslie J. Worley: Hippeis: The Cavalry of Ancient Greece. Boulder / San Francisco / Oxford: Westview Press, 1994. ISBN 0-8133-1804-1.