Hortensjusz (dialog)

Popiersie Cycerona w wieku około 60 lat, w którym pisał Hortensjusza. Prawdopodobnie wykonane w I wieku. Muzeum Prado w Madrycie.

Hortensjusz lub Hortenzjusz (łac. Hortensius) – zaginiony dialog filozoficzny autorstwa Marka Tulliusza Cycerona, napisany w roku 45 przed Chrystusem, który omawiał zagadnienie, czy filozofia jest w ogóle potrzebna i miał być zachętą do studiów filozoficznych^[a]. Ujęty w piękną formę literacką, którą zachwycał się jeszcze św. Augustyn, nie zachował się do naszych czasów^[b]. Dość duża liczba zaczerpniętych z Hortensjusza cytatów u autorów starożytnych pozwoliła badaczom do pewnego stopnia zrekonstruować jego treść^[1].

Okoliczności i czas powstania

W lutym 45 roku w połogu zmarła ukochana córka Cycerona Tullia. Na czas żałoby Arpinata^[c] schronił się w swojej posiadłości w Tuskulum, w której żył samotnie i skąd rzadko wyjeżdżał^[2]. W tej samotności – zwierzył się swojemu przyjacielowi Attykowi – nie mam z kim porozmawiać. Rankiem zapuszczam się w gęsty i cienisty las, który opuszczam dopiero wieczorem. Poza tobą nic mi nie jest tak drogie jak samotność. W samotności rozmawiam z książkami i tylko płacz mnie od nich odrywa. Wstrzymuję się, jak mogę, lecz ból jest silniejszy^[3].

Zagłębiając się w lekturę rozpraw o cierpieniu, Cyceron przeczytał traktat filozofa Krantora O boleści i na nim oparł się pisząc w lutym Consolatio („Pocieszenie”). Następnie rozpoczął pracę nad Hortensjuszem, w którym rozwijał twierdzenia zawarte w Pocieszeniu^[4]. W ukończonych 13 maja Rozprawach Akademickich znalazła się wyraźna aluzja do Hortensjusza, w związku z tym większość badaczy uważa, że dialog został napisany pomiędzy zakończeniem pracy nad Pocieszeniem a rozpoczęciem Rozpraw Akademickich, najprawdopodobniej w marcu 45 roku^[5].

Źródła

Praca miała być zachętą (adhortatio) do studiów filozoficznych. Naśladowała w formie protreptyki pisane przez filozofów greckich^[1]. Cyceron oparł się przede wszystkim na protreptyku Arystotelesa. Ponieważ w dialogu pojawiają się również elementy charakterystyczne dla filozofii stoickiej, część uczonych uważa, że obok Arystotelesa korzystał Cyceron również z protreptyku Posejdoniosa. Zdaniem autora Hortensjusza, jeśli zachęta do studiów filozoficznych konieczna była Grekom, to tym bardziej potrzebowali jej praktyczni, stroniący od teoretyzowania Rzymianie^[5].

Miejsce i czas akcji

Miejscem akcji uczynił Cyceron willę Lucjusza Licyniusza Lukullusa, która prawdopodobnie znajdowała się w Tuskulum. Wobec tego, że zmarły w roku 60 Kwintus Lutacjusz Katulus wspominał w Hortensjuszu mowę w obronie Korneliusza (Pro Cornelio), wygłoszoną przez Cycerona w roku 65, badacze przyjmują, że akcja dialogu toczyła się pomiędzy 65 a 60 rokiem^[5].

W dyskusji wzięli udział Lucjusz Licyniusz Lukullus, Cyceron, Hortensjusz i Kwintus Lutacjusz Katulus. Autor scharakteryzował uczestników dialogu i każdemu z nich przydzielił odpowiadającą mu rolę, a ich wywody ilustrował przykładami zaczerpniętymi z ówczesnej rzeczywistości rzymskiej^[1].

Zawartość

Rozmowa rozpoczęła się od wyrażenia podziwu ze strony gości dla przepięknej willi Lukullusa i znajdującej się tam biblioteki. Przeglądając książki rozprawiano o tym, które z nich mają największe znaczenie. Gospodarz opowiadał się za historiografią i zachęcał Cycerona, by podjął działalność pisarską na tym polu. Z kolei Hortensjusz chwalił książki retoryczne i osiągnięcia sztuki krasomówczej. Przeciwko temu zaoponował Katulus, dla którego najważniejsze były książki filozoficzne. Stwierdził, że woli jedną małą książeczkę poświęconą zagadnieniom filozoficznym niż długą przemowę^[1].

Zaatakowany przez Katulusa Hortensjusz skrytykował potrzebę i zasadność studiów filozoficznych. Jego zdaniem ludzie przez wieki doskonale radzili sobie posługując się zwykłą mądrością i zdrowym rozsądkiem, które istniały na długo przed narodzinami filozofii. Wskazał na sprzeczne sądy wygłaszane przez rozmaitych filozofów, a także na rozbieżność pomiędzy ich życiem a poglądami. Naśmiewał się też z dialektyki i teologii, by na koniec stwierdzić, że filozofia nie ma żadnego znaczenia praktycznego^[6].

Przeciwko wywodom Hortensjusza zaprotestował Cyceron, według którego filozofia istniała od dawien dawna i jej to zawdzięcza ludzkość powstanie państw i społeczeństw. Jego zdaniem życie prawdziwych filozofów było zawsze zgodne z ich poglądami. Atak Hortensjusza na filozofię nazwał właśnie filozofowaniem, gdyż zadaniem filozofa jest rozprawiać nad tym, co należy w życiu robić, a czego nie należy^[7]. Według Cycerona większość ludzi błędnie upatrywała szczęścia w dobrach zewnętrznych (rozkoszy, bogactwie, zaspokojeniu ambicji), podczas gdy mogła im je zapewnić wyłącznie filozofia. To bowiem filozofia uczy człowieka cnoty, doskonali go moralnie i prowadzi do szczęścia^[8]. Szczęściem człowieka jest poszukiwanie prawdy; ona jest bowiem celem, poza który nie może się człowiek posunąć. Kto więc mniej usilniej niż należy szuka prawdy, nie dochodzi do celu, jaki jest człowiekowi przeznaczony; kto zaś w granicach możliwości i powinności ludzkiej dąży do osiągnięcia prawdy, ten, chociażby jej nie znalazł, jest szczęśliwy^[9].

Cyceron zakończył wypowiedź i cały dialog twierdzeniem, że pełna znajomość prawdy jest przywilejem bogów i duszy ludzkiej po śmierci. Jednakże jeszcze za życia możemy zbliżyć się do tego ideału, gdyż samo poszukiwanie prawdy zapewnia szczęście – nawet gdyby się okazało, że życie pozagrobowe nie istnieje^[8].

Znaczenie

Cyceron bronił w Hortensjuszu wartości filozofowania, ponieważ praktyczni Rzymianie skłonni byli uznać za bardziej pożyteczne inne czynności intelektualne. Nie wymagały takiej obrony retoryka czy historiografia, które uważano za użyteczne w życiu publicznym. O ile w Consolatio Cyceron podkreślił znacznie filozofii w najtrudniejszych chwilach, w Hortensjuszu twierdził, że można ją stosować podczas całego życia, gdyż nadaje mu sens, poucza i pociesza^[10].

Po raz trzeci w swojej twórczości (poprzednio w Śnie Scypiona i Pocieszeniu) Cyceron wyraził przekonanie, że człowiek jest istotą złożoną z duszy i ciała. Jak obrazowo wyraził to w Hortensjuszu, dusza została uwięziona w ciele niczym człowiek schwytany przez etruskich rozbójników i uśmiercany z wyszukanym okrucieństwem – przywiązywano go do trupa, tak aby gnił z nim razem. To zrozumiałe dla Rzymian porównanie miało podkreślić, że dusze zespolone są z ciałami tak jak owi jeńcy z trupami. Jedynie filozofia może więc przynieść człowiekowi wyzwolenie – twierdził Cyceron^[10].

Recepcja

Św. Augustyn przyprowadzony do szkoły przez św. Monikę. Na ławie leżą dzieła Cycerona, między nimi Hortensjusz, dzięki któremu Augustyn zwróci się ku Bogu. XV-wieczna tempera na desce Nicolo di Pietro. Pinacoteca, Muzea Watykańskie.

Hortensjusz cieszył się w starożytności wielkim poważaniem i uważany był za jedno z najważniejszych dzieł Cycerona. Znany był jeszcze w VI wieku, później jego rękopisy zaginęły. Omawiało go i cytowało wielu autorów. Zachowały się cytaty u Marcjana Kapelli, Trebelliusa Pollio, Laktancjusza, św. Augustyna, Serwiusza, Noniusza Marcellusa, Pryscjana i w szkolnych komentarzach do dzieł Cycerona^[5].

Św. Augustyn datował swoje nawrócenie i zwrot ku Bogu od lektury Hortensjusza^[11]. W Wyznaniach wspominał: w zwyczajnym porządku studiów natrafiłem wówczas na jedną z książek autora imieniem Cycero, którego styl podziwiają wszyscy bardzo, a jego ducha – już nie tak. Książka ta zawiera zachętę do filozofii, a nosi tytuł „Hortensjusz”. To właśnie ona zmieniła uczucia moje i ku Tobie, Panie, zwróciła moje modlitwy, i nowe, odmienne wzbudziła we mnie życzenia i pragnienia. Przed mymi oczyma zmarniały nagle wszystkie ambicje światowe. Niewiarogodnym wprost żarem serca zacząłem tęsknić do nieśmiertelności, jaką daje mądrość. I już się zacząłem podnosić, aby do Ciebie wrócić. Nie do kształcenia stylu (chociaż na taki właśnie cel łożyła środki materialne moja matka w owym dziewiętnastym roku mego życia, gdy ojciec już od dwóch lat nie żył) – nie do kształcenia stylu posługiwałem się tą książką. Wywarła na mnie wpływ nie stosowanym w niej sposobem mówienia, ale tym, co mówiła^[12].

W roku 1559 Carolus Sigonius wydał w Wenecji zebrane przez siebie cytaty z Hortensjusza (Fragmenta Ciceronis). W Polsce kilka lat później podobne opracowanie przygotował Andrzej Patrycy Nidecki. Pierwsze krytyczne wydanie wszystkich odnalezionych cytatów, wraz z rekonstrukcją dzieła, było w 1909 roku dziełem niemieckiego filologa Carla Friedricha Wilhelma Müllera. Najnowsze wydanie fragmentów dialogu (M. Tulli Ciceronis Hortensius) opracował w 1962 roku włoski uczony Albertus Grilli. Według jego edycji zachowało się u starożytnych autorów 115 fragmentów Hortensjusza^[5].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Wydania fragmentów

• Marcus Tullius Cicero: M. Tullii Ciceronis Scripta quae manserunt omnia Pars IV, Vol. 3. Carl Friedrich Wilhelm Müller (ed.). Lipsk: Teubner, 1909, s. 312-327. (łac.)
• M. Tulli Ciceronis Hortensius. Albertus Grilli (ed.). Varese, Mediolan: Instituto Editoriale Cisalpino, 1962. (łac. • wł.)

Tłumaczenie polskie fragmentów

• Hortensjusz. W: Marcus Tullius Cicero: Pisma filozoficzne. Tom czwarty. Wiktor Kornatowski (tł.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1963, s. 176-197.

Literatura

• Kazimierz Leśniak: Hortensjusz (wstęp). W: Marcus Tullius Cicero: Pisma filozoficzne. Tom czwarty. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1963, s. 173-175.
• Kazimierz Kumaniecki: Literatura rzymska. Okres Cyceroński. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1977.
• Kazimierz Kumaniecki: Cyceron i jego współcześni. Warszawa: Czytelnik, 1989. ISBN 83-07-01455-7.
• Wilfried Stroh: Łacina umarła, niech żyje łacina! Mała historia wielkiego języka. Aleksandra Arnd (tł.), Elżbieta Wesołowska (wst.). Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2013. ISBN 978-83-7654-266-9.

Linki zewnętrzne

• Marcus Tullius Cicero: Hortensius (łac.). Classical Latin Texts. A Resource Prepared by The Packard Humanities Institute. [dostęp 2015-06-21]. Tekst cytatów z Hortensjusza u autorów starożytnych.
• M. Tullius Cicero: Hortensius. Fragmenta (łac.). BIBLIOTHECA AUGUSTANA. [dostęp 2015-06-21]. Tekst na podstawie edycji A. Grilli z 1962 roku.