Hrabstwo kłodzkie

Hrabstwo kłodzkie

Hrabství kladské (czes.)
Grafschaft Glatz (niem.)

1459–1742
Herb hrabstwa kłodzkiego
Język urzędowy	niemiecki
Stolica	Kłodzko
Ustrój polityczny	Monarchia
Głowa państwa	Hrabia Maria Teresa
Status terytorium	Lenno
Zależne od	Królestwa Czech
Powierzchnia  • całkowita	1643 km²
Liczba ludności (1778)  • całkowita   • gęstość zaludnienia  • narody i grupy etniczne	64 871 39 osób/km² Niemcy, Czesi
Waluta	dukat kłodzki, talar kłodzki
wykup ziemi kłodzkiej od	Królestwa Czech 1459
Przyłączenie hrabstwa do Królestwa Prus	Fryderyka II Wielkiego 1742
Religia dominująca	katolicyzm

Hrabstwo kłodzkie (niem. Grafschaft Glatz, śl-niem. i kłodz. Grofschoaft Glootz lub Groofschoft Glootz, cz. Hrabství kladské) – dawna kraina historyczna ze stolicą w Kłodzku, istniejąca na obszarze obecnego powiatu kłodzkiego w latach 1459–1816, funkcjonująca jednak żywo w świadomości nie tylko mieszkańców aż do wysiedlenia w 1945^[1]. Pojęcie odrębności Hrabstwa kłodzkiego pozostało w nazwach, zwyczajach czy podporządkowaniu administracji kościelnej. Jego terytorium nazywane jest również ziemią kłodzką.

Geografia

Ziemia kłodzka około 1930 roku

Hrabstwo kłodzkie to dawny region historyczny w południowo-wschodniej części obecnego województwa dolnośląskiego i częściowo w dzisiejszych Czechach (okręg Broumova). Obejmował południowo-wschodnią Sudetów Środkowych i zachodnią część Sudetów Wschodnich. Jego centrum stanowiła Kotlina Kłodzka. W całości do hrabstwa należały: Krowiarki, Góry Bystrzyckie, Góry Stołowe, Obniżenie Ścinawki oraz południowe zbocza Gór Bardzkich, Gór Złotych, południowo-wschodnie Gór Sowich, wschodnie fragmenty Gór Suchych, północno-wschodnie fragmenty Gór Orlickich, północno-zachodnie części Gór Bialskich i Masywu Śnieżnika, a także większa część Wzgórz Włodzickich^[2].

Granice

Mapa hrabstwa kłodzkiego, 1747 rok

Północno-wschodnia granica hrabstwa przebiegała od Wielkiej Sowy partią szczytową: Gór Sowich, Grzbietem Zachodnim Gór Bardzkich, przez Przełęcz Bardzką, Grzbietem Wschodnim Gór Bardzkich, Gór Złotych, Gór Bialskich do Śnieżnika. Południowo-wschodnia granica od Śnieżnika przebiegała partią szczytową masywu Śnieżnika do Przełęczy Międzyleskiej. Granice hrabstwa od strony północnej, wschodniej i południowej były stałe. Zmiennością odznaczała się granica zachodnia, która od 1260 obejmowała obszar Broumova i Polic w dzisiejszych Czechach. Do XVI wieku granica zachodnia hrabstwa kłodzkiego biegła głównym grzbietem Gór Bystrzyckich, w 1589 granicę przesunięto na nurt Dzikiej Orlicy. Do obecnych czasów zachowały się kamienie graniczne hrabstwa kłodzkiego Kamienny trójprzedział na Śnieżniku i Trójpański Kamień na Leszczyńcu w Górach Suchych^[3].

Historia

Jedna z najstarszych map hrabstwa kłodzkiego, 1645

Tereny byłego hrabstwa kłodzkiego zostały zasiedlone wcześnie. W starożytności przez tereny te biegł słynny szlak bursztynowy. W okresie średniowiecza tereny te stanowiły część Królestwa Czeskiego, najpierw, jak dawniej sądzono, pod władzą Sławnikowiców, później Przemyślidów i leżały na granicy ziem czeskich i polskich. Z imieniem Sławnika wiąże się pierwsza pisemna wzmianka o Kłodzku w kronice Kosmasa, praskiego kronikarza dotycząca 981 roku. W X i XI toczyły się polsko-czeskie zmagania o panowanie nad Kłodzczyzną. Na wiele lat granice między Czechami a Polską ustalił pokój kłodzki z 30 maja 1137, który zawarli książę Bolesław III Krzywousty i książę czeski Sobiesław I. Na jego podstawie Bolesław zachował niemal cały Śląsk z wyjątkiem ziemi opawskiej; tę ostatnią wraz z ziemią kłodzką zachował Sobiesław.

Specyfika ukształtowania terenu przyczyniła się do tego, że już w XIII wieku ziemia stała się odrębną jednostką administracyjną, określaną w dawnych dokumentach jako terra Glacensis, od XV w. comitatus Glacensis czy później Glatzer Land. W XIII i XIV wieku ziemią kłodzką kilkakrotnie władali Piastowie śląscy, m.in. Henryk IV Probus i Bolko II Ziębicki, jako lennicy króla Czech.

W 1458 namiestnik i wielkorządca Czech Jerzy z Podiebradów wykupił ziemię kłodzką i stała się ona jego osobistą posiadłością. W 1459 ziemia kłodzka została podniesiona przez króla Jerzego z Podiebradów do rangi hrabstwa w strukturze Królestwa Czeskiego i oddana jako lenno jego synom: Henrykowi, Wiktorynowi i Henrykowi młodszemu (Hynkowi). W 1477 do hrabstwa włączono tereny dawnego klucza homolskiego (zamek Homole i miasto Duszniki, dawniej będące częścią ziemi kłodzkiej) z dołączonych doń miastem Lewin i okolicznymi wsiami, dawniej należącymi do dóbr náchodskich. W 1501 po śmierci Henryka I Starszego książęta ziębiccy sprzedali hrabstwo swojemu szwagrowi Ulrichowi von Hardeckowi(niem.) (Hardeggowi). Jego brat i spadkobierca Jan von Hardeck w 1534 sprzedał hrabstwo królowi czeskiemu Ferdynandowi I Habsburgowi, który w 1537 zastawił je Janowi z Pernštejnu. W 1549 zastaw przeszedł z ręki synów na księcia Ernesta bawarskiego, długoletniego biskupa pasawskiego i arcybiskupa salzburskiego. W 1561 Ferdynand I Habsburg wykupił zastaw częściowo, a w 1567 jego syn Maksymilian II Habsburg – całkowicie.

Od tej pory hrabstwo kłodzkie podlegało bezpośrednio czeskiemu monarsze. W 1742 wraz z większą częścią Śląska przeszło pod władanie Królestwa Prus (sejm czeski ratyfikował zmianę w 1743), w 1816 włączono w granice prowincji śląskiej, a w 1871 stało się częścią II Rzeszy Niemieckiej. W 1945 zostało włączone do Polski, przy czym w pierwszych latach po II wojnie światowej stanowiło przedmiot sporu polsko-czechosłowackiego: Czechosłowacja, powołując się na prawa historyczne i etnograficzne, żądała przyłączenia ziemi kłodzkiej. Pod naciskiem Stalina został zachowany status quo, ale przebieg granicy został potwierdzony dopiero w układzie z 1958^[4].

Administracja kościelna

Od powstania biskupstwa w Pradze w 973 (od 1344 arcybiskupstwa) podlegała mu ziemia kłodzka (odrębnie od Śląska, zależnego od biskupów wrocławskich). Ten stan utrzymał się również po zajęciu hrabstwa przez Prusy w 1742, również po faktycznym włączeniu go do Śląska w 1816. Także po II wojnie światowej teren ten jako jedyna część państwa polskiego podlegał formalnie archidiecezji praskiej^[5][6] poprzez urząd wielkiego dziekana kłodzkiego jako wikariusza generalnego do 28 czerwca 1972^[7].

Ważniejsze daty z dziejów hrabstwa kłodzkiego

• 1458 – namiestnik i wielkorządca Czech Jerzy z Podiebradów kupił ziemię kłodzką
• 1459 – ziemia kłodzka została podniesiona przez króla Jerzego z Podiebradów do rangi suwerennego hrabstwa, co potwierdził cesarz Fryderyk III.
• 1491 – Henryk I Starszy z Podiebradów, syn Jerzego z Podiebradów ostatecznie sprzedał Broumowszczyznę klasztorowi z Broumova, definitywne oderwanie jej od ziemi kłodzkiej
• 1501 – synowie Henryka I sprzedali hrabstwo swojemu szwagrowi Ulrykowi von Hardeckowi
• 1534 – Jan von Hardeck (brat Ulryka) sprzedał hrabstwo królowi Czech i Węgier Ferdynandowi I
• 1537 – Ferdynand I zastawił hrabstwo Janowi z Pernštejnu
• 1549 – hrabstwo jako zastaw przeszło na księcia Ernesta bawarskiego
• II połowa XV wieku – tereny hrabstwa objęła reformacja; prócz luteranów pojawiają się zwolennicy unitarianizmu pod wodzą świeckiego nauczyciela Kaspra Schwenkfelda
• 1558 – na Kłodzko spadły kary po wykryciu organizacji zwolenników Schwenkfelda. Ferdynand jeszcze jako król czesko-węgierski tępił bezwzględnie wszelkich reformatorów
• 1561 – Ferdynand I (od 1556 już jako cesarz) – wykupił częściowo hrabstwo kłodzkie
• 1567 – cesarz Maksymilian II (syn Ferdynanda I) wykupił całkowicie hrabstwo kłodzkie
• 1589 – dokonano ostatniej, znaczącej zmiany granic hrabstwa kłodzkiego przesuwając ją na płd.-zach. z grzbietu Gór Bystrzyckich w dolinę Orlicy
• lata 1618–1648 – hrabstwo kłodzkie objęła wojna trzydziestoletnia, znaczne straty ludnościowe i materialne
• 1622 – do Kłodzka wrócili jezuici, wygnani wcześniej przez mieszczan kłodzkich
• lata 1661, 1668, 1679 – rozruchy chłopskie
• lata 1740–1742 – hrabstwo objęła I wojna śląska, rozpętana przez Fryderyka II Wielkiego, króla Prus
• 1742 – pokój wrocławski podpisany 11 czerwca zakończył I wojnę śląską, na jego mocy hrabstwo kłodzkie przechodzi do Prus
• lata 1744–1745 – II wojna śląska
• lata 1756–1763 – III wojna śląska (wojna siedmioletnia)
• 1763 – traktat w Hubertusburgu ugruntował panowanie Prus nad Śląskiem i hrabstwem kłodzkim
• lata 1778–1779 – wojna o sukcesję bawarską zwana „wojną kartoflaną” spustoszyła hrabstwo kłodzkie i utwierdziła panowanie Prus
• 1794 – z hrabstwa wyruszył drugi pułk piechoty w celu stłumienia insurekcji kościuszkowskiej w Polsce
• 1806–1807 – inwazja wojsk napoleońskich
• kwiecień-czerwiec 1807 – oblężenie twierdzy kłodzkiej
• 1 maja 1816 – administracyjne zniesienie hrabstwa kłodzkiego poprzez włączenie go (jako Landkreis Glatz, podzielonego od 24 stycznia 1818 na powiaty Kłodzko i Bystrzyca Kłodzka) do rejencji dzierżoniowskiej, a po jej rozwiązaniu 1 maja 1820 do rejencji wrocławskiej w prowincji śląskiej^[8][9].

W kulturze

Hrabstwo kłodzkie wspomniane jest w słowach pieśni Fridericus Rex – marszu pruskich grenadierów^[10]

Zobacz też

• ziemia kłodzka
• czeski kątek
• Hrabiowie kłodzcy
• Landkreis Glatz

Przypisy

Bibliografia

• A. Herzig, M. Ruchniewicz, Dzieje Ziemi Kłodzkiej, wyd. Dobu Verlag/wyd. Oficyna Wydawnicza Atut, Hamburg/Wrocław 2006.
• M. Czapliński, Historia Śląska, wyd. UWr, Wrocław 2002.
• S. Mizia, Historia Śląska. Popularny zarys dziejów, wyd. Rzeka, Wrocław 1997.
• J. Tazbir, Polska na przestrzeni dziejów, wyd. PWN, Warszawa 1995.
• P. Migoń, Ziemia Kłodzka, wyd. Eko-Graf, Wrocław 2000.