Hrubieszowska Kolej Dojazdowa

Dawna stacja kolei w Gozdowie oraz pomnik kolejarzy, którzy zostali na niej zamordowani przez UPA

Hrubieszowska Kolej Dojazdowa (w skrócie HKD) – nazwa sieci kolei wąskotorowych istniejących na terenie powiatów hrubieszowskiego, tomaszowskiego, chełmskiego i zamojskiego w XX wieku.

Historia

Początek sieci dał kilkukilometrowy odcinek Poturzyn – Kryłów otwarty w 1901 r., wówczas jeszcze kolejki konnej (o rozstawie 750 mm), dowożącej z cukrowni w Poturzynie cukier do portu rzecznego w Kryłowie i dalej rzekę Bug, do klientów. W 1902 r. cukrownia w Mirczu wybudowała linie do Wronowic o długości 14 km i do Modryńca. W latach 1905–1913 cukrownia Nieledew wybudowała linie przez Trzeszczany do Grabowca, do Mojsławic oraz do położonych nad rzeką Huczwą Podhorzec, a także odcinek Werbkowice – Kosmów i odnogę do linii Mircze – Wronowice. Kolej przewoziła cukier pomiędzy cukrowniami i składami oraz buraki cukrowe, masowo kontraktowane przez okolicznych rolników.

Podczas I wojny światowej wycofujące się rosyjskie wojska rozebrały odcinki Werbkowice – Kosmów i Mircze – Wronowice. Po zajęciu terenu przez wojska państw centralnych zostały wybudowane między sierpniem i październikiem 1915 r. przez niemieckie jednostki wojskowe z wykorzystaniem miejscowych chłopów linie Uhnów – Hrubieszów oraz odnogi zachowanej kolei cukrowni Nieledew Grabowiec – Miączyn – Zamość i Nieledew – Hrubieszów – Wygadanka – Uściług – Włodzimierz Wołyński. W 1916 linie zostały przejęte przez zarząd austriacki, pod którym kolej została ulepszona i przebudowana z wykorzystaniem materiałów przechowywanych w forcie w Bakończycach należącego do Twierdzy Przemyśl i szyn wykonanych w zakładzie w Diósgyőr(węg.) (obecnie dzielnica Miszkolca) do charakterystycznego dla Austro-Węgier rozstaw torów 760 mm. Zbudowano wtedy nowe odcinki: Gozdów – Nieledew, Hrubieszów – Horodło – Uściług – Włodzimierz z odnogą Horodło – Czerniawka, Nieledew – Wojsławice, Łaszczów – Wożuczyn. Pod zarządem niemieckim i austriackim linie HKD służyły wyłącznie do celów militarnych. Dopiero 11 października 1917 r. zostały udostępnione pasażerom. Po wybudowaniu w 1917 r. linii normalnotorowej Zamość – Hrubieszów 15 lutego 1918 zamknięto, a następnie rozebrano odcinki Trzeszczany – Grabowiec – Miączyn – Zamość i Nieledew – Hrubieszów – Wygadanka – Uściług – Włodzimierz. Według niektórych źródeł istniały również inne koleje polowe zbudowane na czas działań wojennych i zdemontowane po ich zakończeniu, wśród nich Hrubieszów – Mircze, Hrubieszów – Małków – Dołhobyczów – Poturzyn – Bełz, Małków – Kryłów – Włodzimierz, Nieledew – Terebiń – Łaszczów – Pieniany – Uhnów, brak jednak dokładniejszych danych na ich temat^[1].

W 1918 r. sieć kolei przeszła pod administrację polską. Wykonano wówczas szereg inwestycji. Zbudowano siedzibę zarządu HKD oraz wieżę wodną w Hrubieszowie, budynki dworców w Werbkowicach, Turkowicach, Łaszczowie i Gozdowie, odbudowano linię Werbkowice – Kosmów (w latach 1922–1928), wybudowano linie Dziekanów – Matcze – Strzelce oraz gospodarcze kolejki do posiadłości rolnych odchodzące od linii normalnotorowej Koniuchy – Honiatycze, Miączyn – Dub i Cześniki – Horyszów (zlikwidowane po II wojnie światowej). Jednocześnie zlikwidowano odcinki Szpikołosy – Włodzimierz Wołyński i Horodło – Czerniawka w dniu 1 listopada 1925^[2]. Wymieniono również prowizoryczne drewniane mosty na mocne stalowe konstrukcje. Istniały też plany budowy linii Wojsławice – Chełm i Dziekanów – Strzyżów.

Pod koniec dwudziestolecia międzywojennego sieć kolei wąskotorowej wyglądała następująco: istniał odcinek główny Hrubieszów – Gozdów – Werbkowice – Łaszczów – Uhnów (wykorzystywany w ruchu pasażerskim i towarowym), od którego odchodziły linie Wojsławice – Gozdów (wykorzystywany w ruchu pasażerskim i towarowym), Dziekanów – Matcze – Strzelce (wykorzystywany w ruchu towarowym), Werbkowice – Kosmów (wykorzystywany w ruchu towarowym) i Łaszczów – Wożuczyn (wykorzystywany w ruchu pasażerskim i towarowym). Niesprzężony z siecią pozostał odcinek Poturzyn – Kryłów.

W latach 1939–1944 linie HKD były pod administracją niemiecką i nosiły nazwę „Schmalspurbahn Hrubieszów”. W 1941 r. wybudowano odcinek Dziekanów – Strzyżów. Odcinek Poturzyn – Kryłów uzyskał połączenie z główną siecią przez budowę odcinków Łaszczów – Poturzyn i Kosmów – Kryłów. Równolegle rozebrano odcinek Wojsławice – Uchanie. 15 marca 1944 r. doszło do tragedii – na teren stacji w Gozdowie wtargnęli upowcy i zabili kilkunastu kolejarzy. W sytuacji zagrożenia, ruch na kolei zamarł na kilka miesięcy. Odcinki Witków – Kryłów i Kryłów – Kosmów zostały rozebrane w 1949 r. W 1951 roku wskutek wymiany terenów przygranicznych główny szlak kolejowy został skrócony do wsi Byków (obecnie Magdalenka).

W latach 50. XX wieku doszło do największej w historii HKD inwestycji – wymieniono rozstaw torów z obowiązującego w zaborze austriackim 760 na 750 mm oraz przeniesiono zaplecze techniczne z Gozdowa do Werbkowic, gdzie w 1963 została otwarta nowoczesna cukrownia. Jednak w późniejszym okresie, z powodu rozwoju transportu samochodowego, a co za tym idzie zmniejszania się liczby przewozów kolejowych, zaprzestano budowy nowych odcinków, zaprzestano modernizacji, a co więcej kolej powoli zaczęto likwidować. W 1958 r. zlikwidowano i rozebrano odcinek Strzelce – Matcze, a w 1970 r. odcinek Werbkowice – Kosmów. Stopniowo ograniczano także ruch pasażerski. 1 stycznia 1985 r. zamknięto i przeznaczono do rozbiórki odcinki Werbkowice – Byków, Łaszczów – Wożuczyn i Łaszczów – Witków, po śladzie których zbudowano w latach 1987–1988 linię normalnotorową prowadzącą z Werbkowic do planowanej cukrowni w Tyszowcach, jednakże cukrownia ostatecznie nie powstała, a linię kolejową rozebrano w latach 2000–2001.

Na przełomie lat 80. i 90. podjęto decyzję o całkowitej likwidacji Hrubieszowskiej Kolei Dojazdowej z powodu nierentowności, a także zniszczonego taboru i braku środków na jego naprawę. Wobec tego 28 kwietnia 1989 r. zamknięto odcinki Gozdów – Nieledew i Szpikołosy – Matcze, 8 maja 1991 r. zawieszono ruch na ostatnich czynnych odcinkach Werbkowice – Hrubieszów – Strzyżów, Gozdów – Nieledew oraz Dziekanów – Szpikołosy, natomiast już 17 maja postanowiono je zlikwidować całkowicie, w tym samym roku rozpoczęto rozbiórkę torów. Przedstawicielom Towarzystwa Miłośników Kolei, 27 listopada 1992 r. udało się ostatni ocalały odcinek kolei Dziekanów – Werbkowice wpisać na listę zabytków, co jednak nie doprowadziło do wznowienia ruchu i nie zapobiegło stopniowej degradacji linii. Resztki taboru znajdujące się na stacji Hrubieszów Wąskotorowy w składzie lokomotywa Lxd2–335 i wagon silnikowy Dkd – 603 zostały przetransportowane do Werbkowic 21 lipca 1993 r. (ostatecznie trafiły do Przeworska), co do dziś pozostaje ostatnim przejazdem pociągu po torach HKD, natomiast jesienią 1993 rozebrano odcinek Hrubieszów – Dziekanów. Od tego czasu tory zarosły dziką roślinnością, zaś budynki oraz sprzęt kolejowy zostały zniszczone lub przeznaczone do innych celów, np. budynek dworca w Hrubieszowie przebudowano na blok mieszkalny, rozebrano też wieżę ciśnień w Gozdowie pomimo interwencji konserwatora zabytków. W 2009 PKP S.A. wyburzyło część zabudowań na stacji Werbkowice, natomiast na przełomie lat 00. i 10. XXI wieku doszło do kradzieży szyn i przewodów telekomunikacyjnych na odcinku Gozdów – Werbkowice, co doprowadziło do jego faktycznego zniknięcia.

Obecnie linię Hrubieszów – Werbkowice zamierza się reaktywować z przeznaczeniem dla ruchu turystycznego oraz utworzyć na jej terenie Muzeum Kolei Wąskotorowej.

Linie

Stan na 31 grudnia 1984. Numeracja linii zgodnie z danymi PKP. Kursywą zaznaczono historyczny przebieg danej linii.

Ruch pasażerski

Na podstawie Sieciowego Rozkładu Jazdy PKP.

• 1917–1918 Włodzimierz – Uhnów
• 1918–1925 Uściług – Uhnów
• 1925–1927 Hrubieszów – Uhnów
• 1927–1934 Hrubieszów – Uhnów, Gozdów – Wojsławice, Łaszczów – Wożuczyn
• 1934–1937 Hrubieszów – Uhnów
• 1937–1941 Hrubieszów – Uhnów, Łaszczów – Wożuczyn
• 1941–1945 Strzyżów – Uhnów, Łaszczów – Wożuczyn
• 1945–1948 Strzyżów – Uhnów, Dziekanów – Matcze, Łaszczów – Wożuczyn
• 1948–1951 Strzyżów – Uhnów, Gozdów – Uchanie, Łaszczów – Wożuczyn
• 1951–1962 Strzyżów – Byków, Gozdów – Uchanie, Łaszczów – Wożuczyn
• 1962–1971 Strzyżów – Byków
• 1971–1985 Strzyżów – Łaszczów
• 1985–1990 Strzyżów – Werbkowice

Przypisy

Bibliografia

• Bogdan Pokropiński, Hubert Chwedyk, Hrubieszowskie koleje wąskotorowe, Wydawca: Atur Biuro Promocji, Zamość 2008, ​ISBN 978-83-89797-12-4​.
• Ariel Ciechański, Rozwój i regres sieci kolei przemysłowych w Polsce w latach 1881–2010, Wydawca: IGiPZ PAN, 2014, ​ISBN 83-61590-34-X​, 9788361590347
• Dieter Stanfel, K.u.k Militärfeldbahnen im Ersten Weltkrieg.
• 1916 Stations-Verzeichnis der k.u.k Heeresbahn Nord.

Linki zewnętrzne

• Zdjęcia z linii Hrubieszów-Werbkowice
• Archiwalne zdjęcia z HKD