Hutnictwo

Symbol hutnictwa. Godło hutnicze: skrzyżowany młotek i kleszcze
Huta Krupp Mannesmann w Duisburgu
(c) Deutsche Fotothek‎, CC BY-SA 3.0 de
Walcownia w Riesie
Ruiny huty w Samsonowie

Hutnictwo – gałąź przemysłu zajmująca się wytapianiem metali i ich stopów z rud z domieszką złomu oraz ich obróbką plastyczną na półprodukty i wyroby gotowe[1]. Nauką traktującą o hutnictwie jest metalurgia[1].

Hutnictwo dzieli się na hutnictwo żelaza i hutnictwo metali nieżelaznych[2]. Istnieje także oddzielna gałąź hutnictwa – hutnictwo szkła – zajmująca się przetwarzaniem związków chemicznych poprzez topnienie w masę szklaną i przetwarzaniem w szkło gospodarcze, techniczne, okienne i artystyczne.

Do połowy XX w. produkcję stali na mieszkańca traktowano jako miernik rozwoju gospodarczego[1].

Historia

Funkcje pieców hutniczych pełniły dawniej dymarki. Odbywający się w nich proces dymarkowy znany był od bardzo dawna (w Egipcie około 3000 roku p.n.e., w Europie od około 1000 roku p.n.e., na ziemiach polskich od około IV wieku p.n.e.). Prymitywne piece z naturalnym dmuchem w okresie średniowiecza wyposażone zostały w miechy napędzane ręcznie[3]. Kolejnym etapem rozwoju hutnictwa było zastosowanie miechów i młotów poruszanych energią wody. Warsztaty hutnicze (zwane w Polsce kuźnicami) lokowano nad rzekami i strumieniami. Pierwsze zakłady tego typu pojawiły się w Europie Zachodniej w XII wieku[4]. Około XVI wieku w Niemczech wynaleziono miechy drewniane, co wpłynęło na zwiększenie rozmiarów pieca i zwiększenie jego wydajności[4].

W drugiej połowie XV wieku zaczęły się upowszechniać bardziej nowoczesne metody wytopu żelaza z użyciem tak zwanego pieca styryjskiego[5].

XVII–XVIII wiek n.e.

Pierwsze huty powstawały na bazie pieców funkcjonujących przy kuźnicach. Z tego wczesnego okresu tworzenia się przemysłu hutniczego zachowało się dzieło Officina ferraria spisane w 1612 w języku polskim przez zarządcę kopalń i hut na Śląsku Walentego Roździeńskiego[6]. W swoim dziele autor w poetycki sposób opisał stan XVII wiecznego górnictwa i hutnictwa na Śląsku, a także obyczaje hutników i górników. Dzieło uznawane jest również za pierwszy polski i jeden z pierwszych w Europie podręczników metalurgicznych.

Rozwijający się szybko przemysł potrzebował coraz większych ilości drewna. Zmniejszające się gwałtownie zasoby drewna i szybko rosnące jego ceny spowodowały, że rozpoczęto próby zastąpienia powszechnie używanego węgla drzewnego węglem kamiennym. Takie eksperymenty podejmowano również w hutnictwie. Sukces odniósł Anglik Abraham Darby, który w 1709 roku wynalazł metodę użycia do wytopu żelaza koksu. Wydarzenie to jest uznawane za początek ery przemysłowej[7].

XIX–XX wiek n.e.

W XIX wieku rozpoczął się szybki rozwój hutnictwa w Europie. W 1828 roku James Beaumont Neilson opatentował proces wytopu metali z gorącym dmuchem, w 1857 roku Edward Alfred Cowper opatentował nagrzewnicę dmuchu wielkopiecowego, a w 1839 roku James Nasmyth wynalazł i opatentował młot parowo-powietrzny[1]. W XIX wieku opatentowano także pierwszą przemysłową metodę otrzymywania stali za pomocą tzw. procesu konwertorowego, czyli świeżenia surówek niskofosforowych, metoda ta została wymyślona przez Henry’ego Bessemera w 1856 roku. 20 lat później, w 1878 roku Sidney Gilchrist Thomas opracował sposób wytopu stali przez metodę świeżenia surówki w konwertorach o wyłożeniu zasadowym, jako pierwszy przeprowadził proces świeżenia surówki hutniczej w konwertorach wysokofosforowych[1].

Na przełomie XIX i XX wieku opracowano proces rafinowania stali w piecach elektrycznych. Na przełomie lat 1952–1953 zastosowano w Austrii konwertorowy proces tlenowy do otrzymywania stali z surówki[1].

Hutnictwo w Polsce

Najbardziej znanym starożytnym zagłębiem hutniczym na terenie Polski jest kompleks dymarek świętokrzyskich. W miejscu odkrycia od 1967 organizowane są pokazy procesu wytopu żelaza w piecach dymarskich[8].

Większość osiedli związanych z hutnictwem metali kolorowych zlokalizowana jest w rejonie Dąbrowy Górniczej. W okresie od drugiej połowy XI wieku aż po drugą połowę XII wieku funkcjonowała tam huta służąca do wytopu ołowiu i srebra. Kolejną grupę stanowią wsie funkcjonujące w XII i XIII wieku wokół dawnych miejsc kultu pogańskiego, zlokalizowane w rejonie Gór Świętokrzyskich czy góry Ślęży[9].

Dużym skupiskiem hut oraz powstałych obok nich manufaktur metalowych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów znajdowało się Zagłębiu staropolskim[5] o czym zadecydowała obfita obecność rud żelaza na tym terenie. Z 35 wielkich pieców hutniczych działających w Polsce w XVIII wieku umiejscowionych było tam 27 tego typu ośrodków produkcyjnych, które wytwarzały około 80% krajowej produkcji żelaza[5]. Innym ważnym ośrodkiem jego produkcji był ośrodek hutniczy w okolicach Końskich w województwie świętokrzyskim stworzony przez szlachecki ród Małachowskich herbu Nałęcz, którzy sprowadzili fachowców hutnictwa ze Śląska[5].

Ruiny najstarszej huty w Polsce znajdują się w miejscowości Samsonów w województwie świętokrzyskim. Na przełomie XVI i XVII wieku dzierżawcy z rodziny włoskich przemysłowców Cacciów z Bergamo, których sprowadził król Zygmunt III Waza przekształcili istniejącą tam kuźnicę w nowoczesną hutę. Hieronim Caccio zaprojektował nowy, wielki piec. Zakład Cacciów nastawiony był głównie na produkcję broni dla wojska i produkował szyszaki, pancerze, piki, pałasze oraz broń palną w tym działa. W 1633 prawa do huty Cacciowie odstąpili Bernardowi Servalliemu, Piotrowi Gianottiniemu i Janowi Gibboniemu. Dnia 21 marca 1661 jak podawała najstarsza polska gazeta Merkuriusz Polski Ordynaryjny król Jan II Kazimierz Waza obserwował w Samsonowie lanie dział dla wojska[10]. W 1735 roku Abraham Darby I jako pierwszy wytopił surówkę stosując koks[1].

Najstarsza funkcjonująca huta żelaza na terytorium obecnej Polski (Huta „Małapanew”) znajduje się w Ozimku w województwie opolskim. Została założona decyzją władz pruskich po zakończeniu drugiej wojny śląskiej w roku 1754 w celu produkcji kul armatnich i granatów.

W 1957 zbudowano w Warszawie hutę stali szlachetnych, a w 1976 roku uruchomiono Hutę „Katowice” w Dąbrowie Górniczej. W Dąbrowie Górniczej działa również mikrohuta wytwarzająca m.in. implanty chirurgiczne. Na początku lat 90. w Polsce przeprowadzono restrukturyzację przemysłu hutnictwa m.in. poprzez zastępowanie pieców martenowskich piecami elektrycznymi[1].

Święto hutnicze

4 maja, w dniu świętego Floriana, patrona hutników i strażaków, obchodzony jest Dzień Hutnika.

Zobacz też

Przypisy

  1. a b c d e f g h hutnictwo, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2015-12-26].
  2. Anna Runge, Jerzy Runge: Słownik pojęć z geografii społeczno-ekonomicznej. Videograf Edukacja, 2008, s. 123. ISBN 978-83-60763-48-3.
  3. Kazimierz Bielenin, Dzieje hutnictwa na ziemiach polskich od czasów najdawniejszych do XIII w., [w:] Wojciech Głąb (red.), Zarys dziejów hutnictwa i naukowo-technicznych stowarzyszeń hutniczych, 1972, s. 20.
  4. a b Jerzy Jaros, Hutnictwo żelaza od XIII w. do 1945 r., [w:] Wojciech Głąb (red.), Zarys dziejów hutnictwa i naukowo-technicznych Stowarzyszeń Hutniczych, 1972, s. 22.
  5. a b c d Bolesław Orłowski: Nie tylko szablą i piórem. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1985, s. 66–69, 109–110. ISBN 83-206-0509-1.
  6. Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, Tom II N-Ż, PWN, Warszawa 1985, ISBN 83-01-05369-0, s. 313.
  7. Bronisława Średniawa, Dynastia metalurgów z Coalbrookdale [dostęp 2021-01-02] (pol.).
  8. Andrzej Rembalski: Z dziejów Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego na Kielcczyźnie str. 22, 1998, Kielce.
  9. Archeologia ziem polskich XII i XIII wieku: przegląd problematyki badawczej (Archaeology of the Polish lands in the 12th and 13th c.: a survey of research questions) | An..., www.academia.edu [dostęp 2017-11-23] (ang.).
  10. Merkuriusz Polski Ordynaryjny, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1978.

Media użyte na tej stronie

Redirect arrow without text.svg
Redirect arrow, to be used in redirected articles in Wikipedias written from left to right. Without text.
Samsonów ruiny huty.JPG
Autor: Janmad, Licencja: CC BY 3.0
Ruiny XIX-wiecznej huty w Samsonowie - widok ogólny od strony drogi dojazdowej
HKM116428.jpg
Autor: Rainer Halama, Licencja: CC BY-SA 3.0
Hüttenwerke Krupp Mannesmann am Tag der offenen Tür 16. Juni 2012
Fotothek df n-34 0000199 Metallurge für Hüttentechnik.jpg
(c) Deutsche Fotothek‎, CC BY-SA 3.0 de
Original image description from the Deutsche Fotothek
Metallurge für Hüttentechnik
Godlo hutnicze metallurgy symbol.svg
Godło hutnicze, krzyżowany młotek i kleszcze; grafika wektorowa na podstawie grafiki na okładce książki: Huta Łaziska 1975–1985 (tom II), 1987.