Hypogeum

Hypogeum, hipogeum (łac. z gr. ὑπόγαιον hypógaion^[1] – „podziemny” od hypo – pod i gaia – ziemia) – podziemne pomieszczenie na planie koła, czasem z niewielką nadbudówką nadziemną, zwykle przeznaczone na grób albo miejsce kultu^[2].

Wnętrze hypogeum (Meninx na wyspie Dżerba w Tunezji)

Plan etruskiego hypogeum Volumniów w Perugii (odwzorowanie laserowe)

Dekorowana część hypogeum w katakumbach

Hypogea powstawały od epoki kamienia (głównie neolit) do czasów rzymskich. Na ogół drążone w skałach, w kulturach przedhistorycznych służyły za miejsca zbiorowych pochówków. Na północnym wschodzie Francji spełniały pod koniec neolitu tę samą rolę co gdzie indziej dolmeny: np. swych zmarłych chowała w nich ludność kultury Seine-Oise-Marne^[3]. W przypadku miejsc sakralnych istnienie ich łączyło się z kultem bóstw chtonicznych lub wodnych^[4]. Równoczesną funkcję nekropolii oraz podziemnego sanktuarium pełniło znajdujące się na Malcie hypogeum Ħal Saflieni pochodzące z ok. 3000 p.n.e.

W architekturze staroegipskiej nazwa ta określa grobowiec wykuty w skale, składający się z systemu schodów, pochylni i komnat. Obok piramidy i mastaby był to trzeci podstawowy typ grobu egipskiego, który w okresie Nowego Państwa stał się przeważającą formą pochówku zamożnych Egipcjan. Zgodnie z jego koncepcją, hypogeum to składało się z pomieszczenia ofiarnego (ze stołem ofiarnym, niszą na posąg grobowy i stelą nagrobną) oraz z oddzielnej komory grobowej mieszczącej mumię zmarłego. Nazwa Królewskie Hypogea w szczególności odnosi się do dynastycznych nekropolii tebańskich. Brak w nich jednak sali ofiarnej zastąpionej przez oddalone od cmentarzyska świątynie grobowe^[5].

W epoce hellenistycznej wykształcił się typ podziemnego grobowca z pochówkami w ściennych niszach rozmieszczonych wzdłuż głównego korytarza i bocznych odgałęzień. Upowszechnił się w krajach będących pod panowaniem egipskich Ptolemeuszy (Egipt, Palestyna, Fenicja), a następnie w całej Syrii. W syryjskiej Palmyrze występuje on od II w. p.n.e., tworząc potem w połączeniu z tradycyjną wieżą grobową szczególny typ antycznego grobowca wyodrębnionego przez polskich archeologów^[6].

Na obszarze Italii hypogea kultowe spotykane są w kulturze Etrusków i wczesnego Rzymu. Tendencja do rozbudowywania grobowców rodzinnych o dodatkowe komory grobowe pojawiła się u Rzymian w końcu II wieku. Hypogea takie znane są z ziem cesarstwa rzymskiego, zwłaszcza w jego części wschodniej. Np. okazałe i bogato wyposażone grobowce palmyreńskie są typowe dla II-III wieku n.e.

Liczne zachowane hypogea z okresu cesarstwa związane są z kultem irańsko-babilońskiego boga słońca i światła Mitry^[7].

W III i IV w. obok katakumb hypogea przeważają w rzymskim budownictwie sepulkralnym. Wiele z nich – rozbudowywanych i łączonych, dało w Rzymie początek znanym katakumbom chrześcijańskim, np. Domitylli, Dobrego Pasterza, Coemeterium Maius czy też najstarszej części katakumb Pryscylli^[8]. Dzięki dekorowanym malarsko komorom grobowym mają one szczególne znaczenie dla badań rozwoju sztuki wczesnochrześcijańskiej (np. hypogeum Flawiuszów czy hypogeum Lucyny jako część katakumb Kaliksta)^[9].

W rozszerzonym znaczeniu nazwę tę odnoszono zarówno do podziemi domu mieszkalnego czy specjalnych pomieszczeń grzewczych (np. w termach), jak i do rozległych podziemnych pomieszczeń w amfiteatrze, przeznaczonych dla obsługi oraz dla występujących na arenie, a także zwierząt i specjalnych urządzeń^[10].

Zobacz też

• mastaba
• kolumbarium
• katakumby

Przypisy

Bibliografia

• Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 62. ISBN 83-85001-89-1.
• Bożena Wronikowska: Hypogeum. W: Encyklopedia katolicka. T. VI. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1993, kol. 1372.
• Alfred Twardecki: Mały słownik sztuki starożytnej Grecji i Rzymu. Warszawa: Verum, 1998. ISBN 83-85921-75-3.