II wojna światowa

II wojna światowa
Ilustracja
Od górnego lewego rogu, zgodnie z ruchem wskazówek zegara: żołnierze chińskiej Narodowej Armii Rewolucyjnej podczas bitwy o Wanjialing; australijska haubicoarmata 25-funtowa w Egipcie (1942); niemieckie bombowce nurkujące Junkers Ju 87 nad frontem wschodnim (zima 1943–1944); lądowanie w zatoce Lingayen; feldmarszałek Wilhelm Keitel podpisuje akt kapitulacji Niemiec; radziecka piechota w bitwie pod Stalingradem
Czas

1 września 1939 – 8 maja 1945 (Europa)
7 grudnia 1941 – 2 września 1945 (Daleki Wschód)

Miejsce

Europa, Azja, Afryka, Oceania, Arktyka, Ocean Atlantycki, Ocean Spokojny, Ocean Indyjski

Przyczyna

dążenia III Rzeszy, faszystowskich Włoch i ZSRR do hegemonii w Europie i obalenia siłą porządku międzynarodowego ustanowionego traktatem wersalskim; ambicje sojuszników Niemiec, a w szczególności Cesarstwa Japońskiego do uczestnictwa w zrewidowanym na swą korzyść międzynarodowym układzie sił kosztem europejskich mocarstw demokratycznych (Wielkiej Brytanii i Francji) oraz Stanów Zjednoczonych i ich terytoriów zamorskich w Azji i Afryce; dążenia ZSRR do kontrolowanej z Moskwy ekspansji militarnej systemu radzieckiego na gruzach zburzonego przez wojnę między państwami „kapitalistycznymi” systemu międzynarodowego.

Wynik

zwycięstwo aliantów; bipolarna dominacja dwóch mocarstw: Stanów Zjednoczonych i ZSRR; stworzenie ONZ; obalenie nazizmu w Niemczech i w Austrii; czterdziestoletni (aż do roku 1990) podział karny Niemiec i dziesięcioletni Austrii (jako krajów inicjujących wojnę i Holocaust) między Francję, Wielką Brytanię, Stany Zjednoczone i ZSRR; podzielenie państw Europy na Zachód kontrolowany przez Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię i Francję oraz na Wschód okupowany i zdominowany przez ZSRR, w konsekwencji zimna wojna; spekulacje nad przyznaniem Żydom niepodległego państwa i jego ostateczne ustanowienie w Palestynie jako państwa Izrael (1948)

Strony konfliktu
Alianci:
(chronologicznie)
 Polska[a]
 Wielka Brytania
 Francja[b]
 Australia
 Nowa Zelandia
 Nowa Fundlandia
 Nepal
 Związek Południowej Afryki
 Kanada
 Dania
 Norwegia
 Belgia
 Luksemburg
 Holandia
 Egipt
 Grecja
 Jugosławia[c]
 ZSRR[d]
 Tuwa[e]
 Mongolia
 Panama
 Kostaryka
 Dominikana
 Salwador
 Haiti
 Honduras
 Nikaragua
 Stany Zjednoczone
 Chiny[f]
 Gwatemala
 Kuba
Cesarstwo Koreańskie Koreański Rząd Tymczasowy
 Czechosłowacja
 Peru
 Meksyk
 Brazylia
 Etiopia
 Irak[g]
 Boliwia
 Persja[h]
 Włochy[i]
 Kolumbia
 Liberia
 Rumunia[j]
 Bułgaria[j]
 San Marino
 Albania[j]
 Węgry[k]
Bahawalpur
 Ekwador
 Paragwaj
 Urugwaj
 Wenezuela
 Turcja
 Liban
 Arabia Saudyjska
 Finlandia[l]
 Argentyna
 Chile
Państwa Osi:
(chronologicznie)

 III Rzesza

 Wolne Miasto Gdańsk[m]
 Słowacja
 ZSRR[n]
 Włochy[o] [o]

 Albania[o]

 Francja Vichy[p]
 Węgry[q]

  • Węgry

 Rumunia[p]
 Bułgaria[p]
 Jugosławia[r]
 Chorwacja
 Grecja[p]
 Czarnogóra[p]
 Finlandia[p]
 Serbia Nedicia[p]
 Irak[s]
 Persja[t]
Republika Łokocka[o]
 Ukraińska Powstańcza Armia[u]
Kolaboranci norwescy
Kolaboranci białoruscy
KONR


Wojna na Pacyfiku
 Japonia
 Mandżukuo
 Mengjiang
Kolaboranci chińscy
 Syjam
 Azad Hind
 Filipiny
 Birma
Laos
 Kambodża
 Wietnam

Dowódcy
Józef Stalin
Gieorgij Żukow
Iwan Bagramian
Iwan Koniew
Rodion Malinowski
Aleksandr Nowikow
Konstanty Rokossowski
Borys Szaposznikow
Siemion Timoszenko
Aleksandr Wasilewski
Nikołaj Watutin †
Stany Zjednoczone Franklin Delano Roosevelt †
Stany Zjednoczone Harry Truman
Stany Zjednoczone George Marshall
Stany Zjednoczone Dwight Eisenhower
Stany Zjednoczone George Patton
Stany Zjednoczone Henry Arnold
Stany Zjednoczone Omar Bradley
Stany Zjednoczone Douglas MacArthur
Stany Zjednoczone Chester Nimitz
Wielka Brytania Winston Churchill
Wielka Brytania Alan Brooke
Wielka Brytania Bernard Montgomery
Wielka Brytania Harold Alexander
Wielka Brytania Hugh Dowding
Wielka Brytania Charles Portal
Wielka Brytania Louis Mountbatten
Czang Kaj-szek
Mao Zedong
Li Zongren
Bai Chongxi
Peng Dehuai
II Rzeczpospolita Władysław Sikorski †
II Rzeczpospolita Kazimierz Sosnkowski
II Rzeczpospolita Władysław Anders
II Rzeczpospolita Stanisław Maczek
Polskie Państwo Podziemne Tadeusz Komorowski
II Rzeczpospolita Edward Śmigły-Rydz †
Michał Rola-Żymierski
Maurice Gamelin
Maxime Weygand
Wolna Francja Charles de Gaulle
Wolna Francja Jean de Lattre de Tassigny
Aleksandros Papagos
Josip Broz Tito
III Rzesza Adolf Hitler 
III Rzesza Fedor von Bock †
III Rzesza Karl Dönitz
III Rzesza Heinz Guderian
III Rzesza Heinrich Himmler
III Rzesza Wilhelm Keitel
III Rzesza Ewald von Kleist
III Rzesza Günther von Kluge †
III Rzesza Wilhelm von Leeb
III Rzesza Wilhelm List
III Rzesza Erich von Manstein
III Rzesza Walther Model †
III Rzesza Gerd von Rundstedt
III Rzesza Erwin Rommel †
III Rzesza Hermann Göring
III Rzesza Albert Kesselring
III Rzesza Walther von Brauchitsch
Hirohito
Hideki Tōjō
Seishirō Itagaki
Shunroku Hata
Tomoyuki Yamashita
Iwane Matsui
Isoroku Yamamoto †
Chūichi Nagumo †
Hajime Sugiyama
Benito Mussolini †
Pietro Badoglio
Rodolfo Graziani
Ugo Cavallero †
Giovanni Messe
Italo Gariboldi
Finlandia Carl Gustaf Mannerheim
Finlandia Karl Lennart Oesch
Ion Antonescu
Petre Dumitrescu
Constantin Constantinescu
Miklós Horthy
Gusztáv Jány
Borys III †
Viktor Pavičić †
Marko Mesić
Jozef Tiso
Augustín Malár †
Francja Vichy Philippe Pétain
Francja Vichy François Darlan †
Serbia Nedicia Milan Nedić
Vidkun Quisling
Radosław Ostrowski
Franciszek Kuszel
Naval ensign of Russia.svg Andriej Własow
brak współrzędnych
Komunikat specjalny Polskiego Radia o wybuchu wojny

II wojna światowa – największa wojna w dziejach, zaliczana do wojen totalnych, trwająca od 1 września 1939 roku do 2 września 1945 roku. Walki toczyły się głównie w Starym Świecie (Europie, Azji oraz Afryce) i na wszystkich oceanach, choć miała także epizody w Arktyce i Ameryce Północnej. Oprócz państw Europy, ich kolonii i państw Azji brały w niej udział także państwa obu Ameryk. Głównymi stronami konfliktu były:

W wojnie uczestniczyło 1,7 mld ludzi, w tym 110 mln ludzi z bronią[1]. Zginęły w niej dziesiątki milionów osób; według różnych szacunków od 50[2] do 78[3] milionów. Rekordowe liczby to skutek między innymi ludobójstw jak holokaust pochłaniający miliony ludzkich istnień.

Wojna wybuchła 1 września 1939 roku, kiedy III Rzesza zaatakałowa Polskę. W odpowiedzi Wielka Brytania i Francja postawiły Niemcom ultimatum w sprawie bezzwłocznego wycofania wojsk z Polski. Zostało ono zignorowane, przez co 3 września oba państwa wypowiedziały wojnę Rzeszy[v]. Do walk przystąpiło następnie ZSRR; 17 września zaatakowało Polskę – zgodnie z paktem Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia tego samego roku – a 28 września podpisało z Rzeszą traktat o granicach i przyjaźni. Sowieci prowadzili również wojnę zimową przeciw Finlandii, okupowali kraje bałtyckie i zajęli część Rumunii. Początkowo Niemcy odnosiły sukcesy, nie tylko likwidując państwo polskie, ale zajmując też Beneluks, część Skandynawii i Francji, z pozostałej tworząc kolaborancki rząd Vichy. Przełom nastąpił 22 czerwca 1941 roku, kiedy III Rzesza zaatakowała ZSRR. Dziejopisarstwo radzieckie i rosyjskie nazywa to początkiem tzw. wielkiej wojny ojczyźnianej, ponieważ neguje ono udział ZSRR w wojnie po stronie Osi w latach 1939–1941. Dalszy przełom nastąpił, kiedy 7 grudnia 1941 roku Japonia zaatakowała Hawaje i wypowiedziała tak wojnę USA. Tym sposobem Stany Zjednoczone również przystąpiły do walki przeciw Osi, a 11 grudnia III Rzesza także wypowiedziała im wojnę. Finalnie państwa faszystowskie przegrały: we Włoszech obalono reżym Mussoliniego, Niemcy podzielono na cztery strefy okupacyjne, a Japonia została spacyfikowana przez USA przy pomocy broni jądrowej.

Konflikt ten zakończyły:

Mimo to Japonia nigdy nie podpisała traktatu pokojowego ze Związkiem Radzieckim ani z Rosją, nie uznając zajęcia przez te państwa Wysp Kurylskich.

Główne skutki II wojny światowej to:

II wojna światowa to temat niezliczonych dzieł kultury – opracowań naukowych oraz utworów artystycznych jak teksty, prace wizualne, muzyka i gry. Niektóre z nich wyróżniono najwyższymi laurami jak literacka Nagroda Nobla czy Oskary.

Przed wojną

Zapowiedzią nadchodzącego konfliktu był wzrost nastrojów nacjonalistycznych i dążeń ekspansywnych ze strony kilku totalitarnych państw, które obecnie określamy jako państwa Osi. Początek agresywnej polityce wobec sąsiadów dała Japonia poprzez aneksję Mandżurii we wrześniu 1931 roku i utworzenie marionetkowego państwa Mandżukuo. Kolejnym krokiem był atak, rządzonych przez Benito Mussoliniego, Włoch na Abisynię (wojna włosko-abisyńska) i wojna chińsko-japońska. Polityka głównych państw zachodnich była ustępliwa (np. Czechosłowacjiukład monachijski, październik 1938 roku) prowadząc do przekonania rządów państw Osi o możliwości kolejnych żądań. W Hiszpanii od 1936 roku trwała krwawa wojna domowa, w której starły się interweniujące państwa faszystowskie i wojska republikańskie wspierane przez tysiące ochotników (także z Polski). Jawnie po stronie republiki opowiedziały się Meksyk i Związek Radziecki. Ze strony Włoch przykładem złamania prawa międzynarodowego i ekspansjonizmu było zajęcie Albanii wiosną 1939 roku. Jednak główną przyczyną wojny światowej w Europie było świadome dążenie do wojny przez rządzoną przez Adolfa Hitlera III Rzeszę w celu realizacji jego zbrodniczych planów. Początkowo były to kroki mające na celu zniesienie ograniczeń Traktatu Wersalskiego jak remilitaryzacja Nadrenii w 1936 roku. Kolejne kroki były uzasadniane przyłączeniem obszarów zamieszkałych przez ludność niemieckojęzyczną (Anschluss Austrii w marcu 1938 roku, przyłączenie tzw. Sudetenlandu w październiku 1938 roku oraz aneksja utraconego na rzecz Litwy Memellandu). Jawną agresją było przyłączenie Czech w marcu 1939 roku. W tym czasie Hitler wysunął żądania wobec Polski, których spełnienie oznaczałoby utratę suwerenności (np. połączenie autostrady Berlin-Königsberg, odciętej korytarzem polskim). Kilka dni przed wybuchem wojny – 23 sierpnia 1939 roku – III Rzesza podpisała z ZSRR tzw. pakt Ribbentrop-Mołotow, którego tajny protokół zakładał podział Europy Środkowo-Wschodniej. Zapowiedzią ataku na Polskę był incydent jabłonkowski w nocy z 25 na 26 sierpnia 1939 roku.

Działania zbrojne

Agresja III Rzeszy i ZSRR na Polskę

1 września 1939 roku, Niemcy wkraczają do Polski (propagandowe zdjęcie pozowane)
Polski czołg lekki 7TP obok uchodźców

Źródła[4][5][6][7][8][9]

1 września 1939 roku III Rzesza w porozumieniu ze ZSRR dokonała zbrojnej agresji na Polskę na całej długości granicy międzypaństwowej. Operacją dowodzili generałowie Walther von Brauchitsch, Fedor von Bock oraz Gerd von Rundstedt. Obroną Polski kierowali marszałek Edward Śmigły-Rydz (Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych) i generał Wacław Stachiewicz (szef Sztabu Głównego).

Symbolicznymi miejscami rozpoczęcia wojny były obrona mostów tczewskich, nalot na Wieluń, przeprowadzony przez eskadrę 4 Floty Powietrznej generała Wolframa von Richthofena oraz ostrzał Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte przez pancernik „Schleswig-Holstein”. Według odnalezionych w 2022 roku telegramów Armii Kraków pierwszy atak nastąpił na Górnym Śląsku na linii Racibórz, Rydułtowy, Wodzisław Śląski o godzinie 3:14[10]. Agresja wzdłuż całej granicy niemiecko-polskiej nastąpiła zgodnie z dyrektywami „Fall Weiss[w].

W chwili wybuchu wojny Polska miała zawarty układ sojuszniczy z Francją z 1921 roku, układ sojuszniczy z Wielką Brytanią z 25 sierpnia 1939 roku oraz sojusz z Rumunią (obowiązujący jednak tylko w przypadku ataku ze strony Związku Radzieckiego). Niemcy były powiązane paktem antykominternowskim z Japonią i Włochami, tzw. paktem stalowym z Włochami oraz układem ze Związkiem Radzieckim (pakt Ribbentrop-Mołotow) z 23 sierpnia 1939 roku, który de facto dzielił Europę Środkową na strefy wpływów obu państw i dawał Niemcom wolną rękę w wojnie z Polską. Formalnie wojna nabrała charakteru światowego z chwilą wypowiedzenia jej Niemcom przez Wielką Brytanię i Francję 3 września 1939 roku. Wraz z Wielką Brytanią do wojny przystąpiły Indie Brytyjskie i główne państwa Wspólnoty Brytyjskiej (dominia brytyjskie): Australia, Nowa Zelandia i Nowa Fundlandia (3 września), ZPA (6 września) i Kanada (10 września). Oficjalnie po stronie Niemiec do wojny nie przyłączyły się na tym etapie jednak ani Włochy, ani Japonia. Neutralność zachowały Węgry[x] i Rumunia. Do niemieckiego ataku na Polskę przyłączyła się natomiast Słowacja (siłami armii „Bernolák”, która w liczbie 50 tysięcy żołnierzy wkroczyła do Polski kilka godzin po Niemcach), która była wówczas protektoratem Niemiec.

Jednym z pierwszych celów najeźdźcy niemieckiego było zajęcie korytarza polskiego. Polska flota dowodzona przez wiceadmirała Józefa Unruga nie mogła konkurować z potężną Kriegsmarine, zdecydowano więc, że lepiej zapobiec jej zniszczeniu i ewakuować cenne niszczyciele do Wielkiej Brytanii przed wybuchem walk. Operacja „Peking” okazał się sukcesem, dzięki któremu uratowano ORP „Błyskawica”, ORP „Burza” i ORP Grom”. Z większych jednostek pozostały w Polsce tylko niszczyciel ORP „Wicher” i duży stawiacz min ORP „Gryf”, bezsilne wobec niemieckiej przewagi. W trakcie obrony polskiego wybrzeża doszło tylko do jednej bitwy morskiej z ich udziałem – 3 września wraz z 31 Baterią odpędziły dwa niemieckie niszczyciele, uszkadzając jeden z nich - Leberecht Maass. Polska flota została szybko zniszczona przez Luftwaffe. Wojska lądowe na Pomorzu zostały błyskawicznie odcięte przez zagony niemieckie, lecz pomimo to niektóre jednostki broniły się do 2 października.

W przełamaniu granicy polskiej pomogło Niemcom zastosowanie strategii blitzkriegu. W obliczu przewagi liczebnej wroga, jego absolutnej dominacji w powietrzu oraz wyższości technologii niemieckiej nad polską, nie było możliwe stawienie skutecznego oporu. Polacy nie prowadzili działań ofensywnych, poza kilkoma wypadami kawalerii do Prus Wschodnich. Ciężkiej sytuacji wojsk polskich nie zmieniło zwycięstwo polskiej kawalerii pod Mokrą. Niemcy parli przed siebie w zastraszającym tempie. Do 6 września opanowali bardzo ważny Górny Śląsk. Polskie armie wycofywały się. 8 września Niemcy dotarli już pod Warszawę, którą zaczęli oblegać. Stolica została obsadzona licznym garnizonem i pod dowództwem generała Waleriana Czumy oparła się pierwszym szturmom. W celu skruszenia morale obrońców Luftwaffe prowadziła naloty na Warszawę. Do największej bitwy kampanii doszło nad rzeką Bzura w dniach 9–22 września. Uczestniczyło w niej po obu stronach ok. 650 tysięcy żołnierzy. Niemcy dążyli do zamknięcia wojsk polskich w gigantycznym kotle na zachód od Wisły, jednak solą w oku była im wycofująca się na wschód Armia „Poznań” generała Tadeusza Kutrzeby, która w dodatku połączyła się z dywizjami Armii „Pomorze”, tworząc znaczne zgrupowanie wojsk na tyłach pozycji Wehrmachtu. Wojska te stanowiły znaczne zagrożenie dla Niemców, nieunikniona więc była bitwa. Wyjątkowo, pod Bzurą, to Niemcy bronili się. Wojska Kutrzeby uderzyły na północne skrzydło Grupy Armii „Południe”. Choć Polacy ponieśli bardzo ciężkie straty, a zgrupowanie zostało rozbite, to udało się spowolnić pościg za wycofującymi się na przedmoście rumuńskie armiami „Prusy”, „Lublin”, „Kraków” i „Karpaty”[11]. 11 września Niemcy dotarli do Przemyśla, który zdobyli trzy dni później.

17 września bez określonego w prawie międzynarodowym wypowiedzenia wojny zaatakowała Polskę również Armia Czerwona pod dowództwem komandarma[y] Siemiona Timoszenki. Atak ten złamał polsko-radziecki pakt o nieagresji z 1932 roku, który miał obowiązywać do 1945 roku, jednak nie wywołał ze strony rządu polskiego wypowiedzenia wojny. Związek Radziecki w nocie przedstawionej w nocy 17 września 1939 roku – już w chwili rozpoczęcia agresji – ambasadorowi RP w Moskwie, Wacławowi Grzybowskiemu, stwierdził jednostronnie zaprzestanie istnienia państwa polskiego. Ambasador odmówił przyjęcia noty, polscy dyplomaci wyjechali z terytorium Związku Radzieckiego dopiero po interwencji dziekana korpusu dyplomatycznego, ambasadora Rzeszy Friedricha-Wernera von der Schulenburga. Pierwszy meldunek o agresji radzieckiej dotarł do władz w Warszawie z jednostek polskich w Czortkowie. Naczelny Wódz Edward Rydz-Śmigły wydał dyrektywę[12]:

Sowiety wkroczyły. Nakazuję ogólne wycofanie na Rumunię i Węgry najkrótszymi drogami. Z bolszewikami nie walczyć, chyba w razie natarcia z ich strony lub próby rozbrojenia oddziałów. Zadanie Warszawy i miast, które miały się bronić przed Niemcami – bez zmian. Miasta do których podejdą bolszewicy, powinny z nimi pertraktować w sprawie wyjścia garnizonów do Węgier lub Rumunii.

Na wieść o agresji ZSRR, wobec natarcia Armii Czerwonej rząd polski, premier generał Felicjan Sławoj Składkowski i prezydent Ignacy Mościcki ewakuowali się w nocy 17 września na terytorium sojuszniczej Rumunii. Wbrew porozumieniu polsko-rumuńskiemu o swobodnym prawie przejazdu (fr. droit de passage), pod naciskiem niemiecko-radzieckim i przy porozumieniu Rumunów z rządem francuskim, polscy oficjele zostali bez uprzedzenia internowani. Nazajutrz marszałek Rydz-Śmigły uciekł na Rumunię. On również został internowany. Opuszczenie broniącego się kraju przez Naczelnego Wodza wywołało oburzenie Polaków.

Największy opór Armii Czerwonej stawił Korpus Ochrony Pogranicza, który jednak był zbyt nieliczny, by móc zatrzymać wroga. Z miast polskich najsilniej broniły się Lwów (12–22 września, również przed Niemcami) i Grodno (20–22 września).

25 września prezydent Mościcki, korzystając z prerogatyw konstytucji o możliwości wyznaczenia następcy w czasie wojny, wydał dekret o przekazaniu władzy ambasadorowi w Rzymie, generałowi Bolesławowi Wieniawie-Długoszowskiemu[13]. Był on jednak osobą co najmniej kontrowersyjną i wyborowi sprzeciwili się alianci zachodni. Generał zrzekł się nominacji, a jego stanowisko powierzono Władysławowi Raczkiewiczowi, co zapoczątkowało działalność Rządu RP na uchodźstwie, na czele którego stanął generał Władysław Sikorski. Brak publicznego formalnego ogłoszenia przez Prezydenta i rząd RP faktu istnienia stanu wojny między Związkiem Radzieckim a Polską i brak jednoznacznego rozkazu Naczelnego Wodza stawiania oporu najeźdźcy doprowadził do dezorientacji dowódców i żołnierzy (na przykład podczas obrony Lwowa), a w konsekwencji do wzięcia do niewoli ok. 250 tysięcy żołnierzy i oficerów, w większości nie stawiających oporu.

28 września skapitulowała Warszawa oraz broniąca jej armia przed dowódcą oblężenia, generałem Johannesem Blaskowitzem. Morale oddziałów polskich, jak i całego społeczeństwa zostały zachwiane. 6 października zakończyła się ostatnia batalia kampanii – bitwa pod Kockiem, przegrana przez Polaków.

Kampania wrześniowa dobiegła końca, wojska niemieckie i radzieckie zajęły terytorium Polski i zdławiły zorganizowany opór regularnych wojsk polskich na terenie kraju III Rzesza i Związek Radziecki rozpoczęły okupację terytorium Rzeczypospolitej i likwidację polskiej państwowości według traktatu z 28 września.

Mieszkańcy obu okupowanych części państwa polskiego poddani zostali represjom przez okupantów. Jeszcze we wrześniu 1939 roku rozpoczęły działalność podporządkowane Rządowi RP na uchodźstwie struktury państwa podziemnego. Ciągłość państwowa Rzeczypospolitej Polskiej na arenie międzynarodowej wbrew deklaracjom agresorów i okupantów została zachowana. W okupowanym kraju odtworzono konspiracyjną administrację i podziemne Wojsko Polskie.

28 września w zawartym w Moskwie pakcie o granicach i przyjaźni III Rzesza i Związek Radziecki dokonały wbrew prawu międzynarodowemu (konwencja haska IV z 1907 roku) wytyczenia granicy niemiecko-sowieckiej na okupowanym terytorium Polski. W stosunku do ustaleń tajnego protokołu do paktu Ribbentrop-Mołotow dwaj agresorzy dokonali jednak pewnej modyfikacji: Związek Radziecki oddał III Rzeszy terytorium Lubelszczyzny w zamian za zgodę Niemiec na podporządkowanie Związkowi Radzieckiemu Litwy. Władza radziecka podzieliła swoje zdobycze między Białoruską i Ukraińską Socjalistyczną Republikę Radziecką – zostały one wcielone do Związku Radzieckiego. Wileńszczyznę przekazano natomiast Litwie, co było czysto kurtuazyjnym gestem (Stalin i tak zamierzał zająć Litwę, czego dokonał w 1940 roku). Na zajętych przez siebie ziemiach Niemcy ustanowili Ober-Ost (Naczelne Dowództwo na Wschodzie), tymczasową okupacyjną władzę wojskową[14]. Hitler zamierzał odzyskać dla Niemiec ziemie utracone po I wojnie światowejWielkopolskę, Górny Śląsk i korytarz polski (część Prus Zachodnich). Ziemie te zostały wcielone do III Rzeszy (ludność polska została wysiedlona, w jej miejsce osadzono Niemców z Rzeszy oraz przesiedleńców z krajów bałtyckich i Rumunii w ramach akcji „Heim ins Reich”), z reszty utworzone zostało Generalne Gubernatorstwo. Hitler nagrodził Słowację za udział w inwazji skrawkiem ziem polskich.

Wolne Miasto Gdańsk, zdominowane przez ludność niemiecką i zarządzenie przez nazistów pod kierownictwem Alberta Forstera wzięło udział w kampanii wrześniowej po stronie Niemiec – jego policja pod dowództwem pułkownika Williego Bethke zaatakowała Pocztę Polską w Gdańsku, a siły porządkowe wspomagały ataki na Westerplatte. Już 1 września, po kilku godzinach walk miasto-państwo uchwałą własnego senatu i Reichstagu zostało włączone do Niemiec.

Konfrontacja japońsko-radziecka

Kawaleria mongolska nad Chałchin-Goł

Równolegle do tych wydarzeń na Dalekim Wschodzie, w dniach 11 maja do 16 września miała miejsce duża bitwa nad rzeką Chałchin-Goł na granicy okupowanych przez Japonię Chin i Mongolii, państwa satelickiego ZSRR. Japończycy planowali podbój Mongolii Zewnętrznej jako bazy wypadowej w głąb Związku Radzieckiego oraz włączenie jej do marionetkowego Mengjiangu[15]. Nie spodziewali się jednak, że Mongołowie dowodzeni przez marszałka Chorlogijna Czojbalsana stawią im silny opór. Japończycy ściągnęli więc wsparcie, jednak Czojbalsanowi na pomoc ruszyła Armia Czerwona pod dowództwem komkora[z] Gieorgija Żukowa. Po obu stronach w bitwie udział wzięło ponad 130 tysięcy żołnierzy, liczne lotnictwo, artyleria i siły pancerne[16]. Dysponujący znaczną przewagą Japończycy zostali pokonani i do końca wojny nie próbowali już uderzać na ZSRR lub Mongolię.

Front zachodni 1939–1940

Brytyjscy i francuscy żołnierze grają w karty (listopad 1939 rok)

Źródła[17][18]

Gdy w Polsce trwały walki, na froncie zachodnim toczyła się przez Niemców Sitzkrieg („wojna siedząca”) lub przez Francuzów Drôle de guerre („dziwna wojna”). 5 września Francuzi podjęli ograniczoną ofensywę w Zagłębiu Saary. Mając znaczną przewagę liczebną i materiałową, wkroczyli jedynie 8 km w głąb terytorium Niemiec na odcinku frontu o szerokości 32 km. Mimo że nie napotkali przy tym większego oporu wroga, zgodnie z rozkazem generała Maurice’a Gamelina zatrzymali się przed umocnieniami Linii Zygfryda. Wkrótce potem, 12 września na posiedzeniu Rady Najwyższej Sprzymierzonych w Abbeville Francja i Wielka Brytania postanowiły, że nie udzielą Polsce realnej, wojskowej pomocy. Francuskie dywizje wycofały się więc za umocnienia Linii Maginota, podczas gdy przysłany na kontynent Brytyjski Korpus Ekspedycyjny stał bezczynnie na granicy francusko-belgijskiej. Stan ten trwał aż do maja 1940 roku. W przeciwieństwie do braku istotnych działań wojennych na kontynencie (o których decydowali z natury rzeczy Francuzi), działania wojenne na morzach były od początku intensywne. Już 3 września 1939 roku niemiecki okręt podwodny „U-30” zatopił statek pasażerski SS „Athenia”. Do końca 1939 roku alianci stracili ok. 220 statków oraz kilka dużych okrętów (np. lotniskowiec HMS „Courageous”, pancernik HMS „Royal Oak”, krążownik pomocniczy HMS „Rawalpindi”). Royal Navy zdołała doprowadzić do samozatopienia niemieckiego pancernika kieszonkowegoAdmiral Graf Spee” w okolicy ujścia rzeki La Plata.

Agresja ZSRR na Finlandię – wojna zimowa

Żołnierze fińscy broniący ojczyzny

Źródła[19][20][21][22]

Stalin próbował rozciągnąć swoją strefę wpływów także na Finlandię. Odmiennie niż republiki bałtyckie, odmówiła ona jednak przyjęcia ultimatum ZSRR w sprawie wprowadzenia na swe terytorium baz wojskowych Armii Czerwonej i przesunięcia granicy radziecko-fińskiej na Przesmyku Karelskim, tak by w granicach ZSRR znalazła się obronna Linia Mannerheima, choć oferowano Finlandii dwukrotnie większe tereny w zamian (słabo zaludnionej tajgi). W konsekwencji po prowokacji radzieckiej – ostrzelaniu terytorium ZSRR przez artylerię Armii Czerwonej – Finlandia została zaatakowana. Pod pretekstem pomocy marionetkowej Fińskiej Republiki Demokratycznej Armia Czerwona, po zbombardowaniu Helsinek zaatakowała Finlandię. Tzw. wojna zimowa toczyła się od 30 listopada 1939 roku do 13 marca 1940 roku. Ze strony radzieckiej operacją dowodził marszałek Klimient Woroszyłow. Obroną Finlandii kierował jej przywódca, marszałek Carl Gustaf Mannerheim oraz generał Hugo Viktor Österman. Pomimo przeprowadzenia prędkiej mobilizacji, armia fińska nie była w stanie dorównać wrogowi pod względem liczebności, ani tym bardziej w kwestii sprzętu (Finlandia: 332 000 ludzi, 80 czołgów, 160 samolotów; ZSRR: ok. 1 mln ludzi, 6541 czołgów i pojazdów opancerzonych, 800-3600 samolotów).

Mimo że siły fińskie były zdecydowanie słabsze liczebnie od agresora, zdołały stawić Armii Czerwonej zdecydowany opór i powstrzymać marsz wroga, któremu udało się zająć bardzo małe obszary. Szczególnie zasłużyli się w obronie ojczyzny fińscy strzelcy wyborowi. Najsłynniejszym z nich, a zarazem najskuteczniejszym w historii wojen był Simo Häyhä zwany „Białą Śmiercią”, który zabił ponad 705 przeciwników w mniej niż sto dni. Siły radzieckie dziesiątkowały rozbudowane pola minowe oraz liczne pułapki i miny-fugasy. Działań Armii Czerwonej nie ułatwiały mrozy i wszechobecny śnieg, podczas gdy Finowie od pokoleń uczyli się funkcjonowania w tych warunkach. Słynne pozostają fińskie kamuflaże, które pozwalały ukrywać strzelców i stanowiska ogniowe. Jednym z najważniejszych starć wojny była bitwa pod Suomussalmi, spektakularny sukces Finów. Ostatecznie, dowództwo radzieckie, obawiając się interwencji niemieckiej, zdecydowała się na zakończenie działań zbrojnych. Propozycję pokoju Finlandia zaakceptowała, gdyż Mannerheim wiedział, że znikąd nie nadejdzie żadne wsparcie, a państwo nie wytrzyma przeciągającej się kosztownej wojny.

Finowie zadali Armii Czerwonej ogromne straty (126 875 zabitych i zaginionych) wobec małych własnych (29 980 zabitych) i obroniła niezależność. Na podstawie wymuszonego traktatu pokojowego Finlandia utraciła jednak część terytorium, m.in. ufortyfikowany Przesmyk Karelski z ważnym miastem Viipuri, a ZSRR w grudniu 1939 roku został wykluczony z Ligi Narodów. Zagrożenie niepodległości Finlandii w wyniku wojny zimowej i poniesione straty terytorialne spowodowały natomiast, że Finlandia porzuciła przy zmianie koniunktury politycznej politykę neutralności i stała się sojusznikiem III Rzeszy podczas wojny niemiecko-radzieckiej w 1941 roku.

Bitwa o Atlantyk

Niemiecka inwazja na Skandynawię

(c) Bundesarchiv, Bild 183-H26353 / Borchert, Erich (Eric) / CC-BY-SA 3.0
Niemiecka piechota atakuje norweską wieś

Aby zabezpieczyć dostawy szwedzkich rud żelaza, niezbędnych dla niemieckiego przemysłu wojennego i uprzedzić spodziewane zajęcie norweskich portów przez aliantów, 9 kwietnia 1940 roku III Rzesza zaatakowała Danię i Norwegię. Operacją o kryptonimie „Weserübung” dowodził generał Nikolaus von Falkenhorst. Dania nie była w stanie stawiać jakiegokolwiek oporu i podporządkowała się Niemcom, broniła się natomiast Norwegia. Armia dowodzona była przez generała Kristiana Laakego, później generała Ottona Rugego. Największym sukcesem norweskim było zatopienie przez artylerię nadbrzeżną krążownika ciężkiego „Blücher”. Pomimo utraty najważniejszych miast, słaba 50-tysięczna armia norweska stworzyła ogniska oporu w głębi kraju, a król Haakon VII uniknął pojmania i wraz z rządem ewakuował się do Wielkiej Brytanii. Brytyjczycy i Francuzi wysadzili desanty w rejonie Åndalsnes i Namsos. Po zaciętych walkach z udziałem polskiej Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich został opanowany też Narwik. W trakcie trwania bitwy Kriegsmarine przeprowadziła operację „Juno”, mającą na celu odcięcie zaopatrzenia dla wojsk alianckich. W jej wyniku dwa pancerniki i krążownik ciężki zatopiły kilka okrętów alianckich, w tym lotniskowiec HMS „Glorious”. Sukcesy alianckie nie miał jednak już większego znaczenia w obliczu ataku III Rzeszy na Francję i kraje Beneluksu. W rezultacie w czerwcu Sprzymierzeni wycofali się. Dania i Norwegia pozostały pod okupacją do ostatnich dni wojny. Na terenie Norwegii ustanowiono kolaboracyjny rząd pod przywództwem Vidkuna Quislinga.

Kampania norweska była wielkim sukcesem Niemiec. Wraz z Norwegią zdobyte zostały znaczne złoża cennych surowców, a Niemcom udało się uzależnić od siebie gospodarczo Szwecję. Norweskie porty i lotniska stały się odtąd dogodnymi bazami do ataków na Wielką Brytanię i północny Atlantyk. W ręce niemieckie dostała się prawie cała ocalała flota norweska, posiadająca kilka większych okrętów – pancerników obrony wybrzeża. Były to jednak okręty bardzo przestarzałe (np. „Harald Haarfagre” pochodził z końca XIX wieku) i przebudowano je na pływające baterie obrony przeciwlotniczej. Długa linia brzegowa kraju usiana fiordami była doskonałą kryjówką dla większych obiektów, np. dla największego okrętu niemieckiego, pancernika „Tirpitz”. Operacja ta przyniosła jednak duże straty Kriegsmarine, która utraciła dziesięć niszczycieli. Przez całą wojnę marynarka niemiecka odczuwała brak tych okrętów. Źle na morale marynarzy niemieckich wpłynęła strata „Blüchera”. Dotkliwym ciosem było także zatopienie dwóch krążowników lekkich„Königsbergu i „Karlsruhe”.

Bojąc się dalszego wzrostu potęgi niemieckiej Wielka Brytania uznała, że prawdopodobnym kolejnym celem wroga będzie zajęcie duńskich Wysp Owczych. By temu zapobiec Brytyjczycy wzięli je w okupację podczas operacji „Valentine” 11 kwietnia 1940 roku. Następnie zdecydowali się na podporządkowanie sobie Islandii, związanej unią personalną z Danią. 10 maja siły brytyjskie w sile 746 żołnierzy Royal Marines i 4 krążowników przeprowadziły operację „Fork”, w wyniku której cała wyspa znalazła się pod brytyjską okupacją.

Niemiecka inwazja na Francję i Niderlandy

(c) Bundesarchiv, Bild 146-1994-036-09A / CC-BY-SA
Defilada Wehrmachtu w zdobytym Paryżu
Brytyjscy i francuscy jeńcy na plaży pod Dunkierką

10 maja 1940 roku Niemcy zaatakowali Holandię, Belgię i Luksemburg (Fall Gelb). Opanowanie przez spadochroniarzy mostów i lotnisk holenderskich pozwoliło armii niemieckiej na zajęcie tego kraju w ciągu sześciu dni. W dniach 12–15 maja Niemcy przerwali front francuski w rejonie Sedanu i ruszyli na zachód. 20 maja dotarli do kanału La Manche pod Abbeville, odcinając lewe skrzydło wojsk alianckich. 28 maja armia belgijska skapitulowała. Od 26 maja do 4 czerwca w rejonie Dunkierki odbywała się ewakuacja wojsk brytyjskich (operacja „Dynamo”). Plaże pozostawiono wypełnione sprzętem, ale ludzi zdołano wywieźć na Wyspy Brytyjskie. 10 czerwca Włochy wypowiedziały wojnę Francji, co jednak nie mogło już mieć większego wpływu na losy wojny. W cztery dni później Niemcy wkroczyli do Paryża.

16 czerwca nowym premierem Francji został marszałek Philippe Pétain, bohater I wojny światowej, który następnego dnia poprosił Berlin o zawieszenie broni. Dzień później BBC nadało odezwę generała Charles’a de Gaulle’a wzywającą do dalszej walki. Zapoczątkowało to działalność Komitetu Wolnej Francji. 22 czerwca pod Compiègne, w tej samej salonce kolejowej, w której podpisano rozejm kończący I wojnę światową, Francuzi sygnowali zawieszenie broni. Północna Francja wraz z Paryżem dostała się pod okupację niemiecką, Alzację i Lotaryngię przyłączono do III Rzeszy, południowa zaś część kraju stała się kolaborującym z Niemcami Państwem Francuskim ze 100-tysięczną armią i rządem Philippe’a Pétaina i Pierre’a Lavala, ulokowanym w słynnym kurorcie Vichy. Państwo to istniało do 1942 roku, kiedy całe jego terytorium zaanektowane zostało przez Niemców w związku z wydarzeniami w Afryce Północnej.

Klęska Francji została wykorzystana przez Związek Radziecki do zajęcia państw bałtyckich. Związek Radziecki wprowadził w czerwcu 1940 roku na ich teren znaczne wojska i wymusił rekonstrukcje rządów, obsadziwszy je swoimi ludźmi. W ciągu miesiąca Litwa, Łotwa i Estonia ogłoszone zostały republikami radzieckimi i między 3 a 6 sierpnia przystąpiły do Związku Radzieckiego. Stalin wystosował również ultimatum do rządu rumuńskiego, żądając oddania Besarabii oraz północnej Bukowiny. Rumunia się ugięła, a wkrótce potem oddała Węgrom, pod naciskiem niemieckim (tzw. drugi arbitraż wiedeński), również część Siedmiogrodu. Latem 1940 roku Moskwa wysunęła wobec Finlandii upokarzające żądania ekonomiczne – Finowie wypełnili je, bojąc się utraty niepodległości, równocześnie jednak zacieśnili stosunki z Niemcami, co zapewniło im swoisty parasol ochronny. Podobną politykę obrał Bukareszt; Niemcy, powoli szykując się do wojny ze Związkiem Radzieckim, blokowały ekspansję Związku Radzieckiego w kierunku europejskim. 10 listopada 1940 roku w Berlinie, podczas wizyty Wiaczesława Mołotowa, Hitler po raz ostatni próbował skłonić Związek Radziecki do wojny z Wielką Brytanią. Zaproponował Moskwie przystąpienie do Paktu Trzech i dokonanie wspólnego rozbioru Imperium Brytyjskiego (wskazując Iran i Indie jako teren potencjalnej ekspansji sowieckiej). Wobec odpowiedzi Mołotowa podtrzymującej zainteresowanie Związku Radzieckiego aneksją Finlandii, bazami wojskowymi w Bułgarii, a także kontrolą nad cieśninami tureckimi i Irakiem, Hitler wydał dyrektywę do opracowania planu agresji III Rzeszy na Związek Radziecki, ostatecznie określoną jako plan „Barbarossa”.

Bitwa o Anglię

Niemieckie bombowce Do 17 podczas nalotu

8 sierpnia 1940 atakiem Luftwaffe na lotniska RAF rozpoczęła się powietrzna bitwa o Anglię, trwająca do 31 października. Celem Niemców było osiągnięcie dominacji w powietrzu oraz osłabienie potencjału militarnego wroga, co miało być wstępem do morskiej inwazji na Wyspy Brytyjskie (operacja „Lew Morski”). Oprócz ataków na cele czysto wojskowe, Luftwaffe podjęła także szeroko zakrojoną kampanię nalotów wymierzonych przeciwko ludności cywilnej, mających złamać morale brytyjskiego społeczeństwa. Wskutek dobrze zorganizowanej brytyjskiej obrony (m.in. skuteczne wykorzystanie sieci stacji radarowych), bitwa zakończyła się jednak porażką Niemiec.

W bitwie o Anglię wzięło udział wielu ochotników z innych krajów. Najsłynniejszymi byli Polacy, którzy utworzyli Polskie Siły Powietrzne w Wielkiej Brytanii. Najbitniejszą polską formacją myśliwską był Dywizjon 303. Spośród wszystkich pilotów myśliwskich, broniących angielskiego nieba, 5% pochodziło z Polski. Przypisuje się im 11% wszystkich zestrzeleń samolotów wroga. Generał Karel Janoušek utworzył natomiast lotnictwo czechosłowackie, którego najsłynniejszą jednostką był Dywizjon 310.

Oprócz działań powietrznych Niemcy rozwinęli ofensywę morską przy pomocy okrętów podwodnych, pragnąc odciąć Wielką Brytanię od dostaw żywności i materiałów wojennych z kolonii i Stanów Zjednoczonych. Bitwa o Atlantyk przybrała na sile.

Kampania bałkańska

28 października 1940 roku Włochy zaatakowały Grecję. Wojska włoskie zostały jednak szybko powstrzymane i odrzucone przez siły generała Aleksandrosa Papagosa, które zadały wrogowi znaczne straty. W grudniu oddziały greckie wkroczyły do południowej Albanii. Szerokiego poparcia Grekom udzielili Brytyjczycy, wysyłając swoje siły ekspedycyjne. Obecność Brytyjczyków w Grecji i niepomyślny rozwój sytuacji politycznej w Jugosławii doprowadził do niemieckiej inwazji na oba te kraje (6 kwietnia 1941 roku). Oprócz Włoch do ataku przyłączyły się również Węgry i Bułgaria. Już 12 kwietnia Niemcy wkroczyli do Belgradu (5 dni później skapitulowała jugosłowiańska armia), a do 30 kwietnia opanowali lądową część terytorium Grecji. Brytyjczycy wraz z resztkami greckiej armii wycofali się na Kretę. 20 maja na wyspie wylądowały niemieckie oddziały powietrznodesantowe (operacja „Merkur”) i pomimo ciężkich strat zdobyły ją (ostatnie oddziały brytyjskie zostały ewakuowane 31 maja). Grecja znalazła się pod niemiecko-włosko-bułgarską okupacją, utworzono też na jej terenach marionetkowe Państwo Greckie. Na części terytorium Jugosławii doszło do utworzenia sprzymierzonych z Osią państw marionetkowych. Powstały: Niepodległe Państwo Chorwackie na czele z wodzem ustaszów Ante Paveliciem, Niezależne Państwo Czarnogórskie pod rządami separatystycznego polityka Sekuli Drljevicia oraz tzw. Serbia Nedicia rządzona przez serbskiego generała Milana Nedicia. Resztę Jugosławii podzieliły między siebie III Rzesza, Włochy, Węgry i Bułgaria.

Kampania afrykańska 1940–1942

Źródła[23][24][25]

Australijczycy na pozycjach obronnych pod Tobrukiem (1941 rok)

Walki w północnej Afryce rozpoczęły się w chwili przystąpienia Włoch do wojny po stronie Niemiec. 13 września 1940 roku armia włoska pod dowództwem marszałka Rodolfo Grazianiego, atakując z Libii, wtargnęła do Egiptu i zdobyła Sidi Barrani. Mimo zdecydowanej przewagi liczebnej zatrzymała się tam i zaczęła się umacniać, czekając na zaopatrzenie. Brytyjczycy, dowodzeni przez generała Archibalda Wavella, wycofali się do Marsa Matruh. 9 grudnia ruszyła brytyjska kontrofensywa. Włosi zostali wyparci z Egiptu i utracili Cyrenajkę z Bardią i Tobrukiem. Tymczasem w Afryce Wschodniej Włosi w sierpniu zajęli Somali Brytyjskie.

Gubernator Gabonu, Georges Masson, pozostał wierny rządowi Vichy. Alianci zdecydowali się więc zająć nadzorowane przezeń posiadłości francuskie. 27 października 1940 roku rozpoczęła się kampania o Gabon. Wojska kolonialne generała Marcela Têtuego były słabe i prędko uległy naporowi liczniejszych Brytyjczyków i Wolnych Francuzów. Zniszczona została tamtejsza flota, licząca tylko okręt podwodny i awizo. 12 listopada poddały się w Port-Gentil ostatnie oddziały wierne rządowi Vichy, a Têtue dostał się do niewoli. Garnizon w znacznej części przeszedł na stronę Wolnej Francji. Masson popełnił samobójstwo. W dniach od 23 do 25 września alianci przeprowadzili operację „Menace”, której celem było przechwycenie pozostającego pod władzą Vichy portu w Dakarze, w którym stacjonowały znaczne siły morskie, zwłaszcza cenny pancernik Richelieu i dwa krążowniki lekkie. Siły Wolnej Francji dowodzone przez de Gaulle’a wsparte przez Brytyjczyków i Australijczyków zgromadziły potężną flotę, jednak operacja zakończyła się klęską.

19 stycznia 1941 roku ruszyła ofensywa Brytyjczyków przeciwko wojskom włoskim we Włoskiej Afryce Wschodniej. Brytyjczycy zaatakowali z trzech stron, kierując się na stolicę EtiopiiAddis Abebę. 26 marca po 7-tygodniowym oblężeniu upadła twierdza górska Keren. Brytyjskie oraz indyjskie oddziały desantowe odbiły stolicę Somalii BrytyjskiejBerberę. Główny atak brytyjski wyszedł z Kenii i po 53 dniach stałego marszu i walk wojska tego frontu wyzwoliły Addis Abebę. W II połowie maja 1941 roku cała Etiopia, Erytrea i Somalia były wolne od okupantów włoskich. Przywrócono też niepodległość Etiopii.

Afrika Korps w północnej Afryce (1942 rok)

9 stycznia 1941 roku Niemcy podjęli decyzję o wsparciu włoskich działań wojennych w Afryce Północnej. W lutym do Libii dotarły pierwsze jednostki Niemieckiego Korpusu Afrykańskiego (Afrika Korps) pod dowództwem generała Erwina Rommla.

31 marca ruszyło natarcie wojsk niemiecko-włoskich, przy czym główne uderzenie wyszło od strony pustyni. Rozcięta na dwie części armia brytyjska w pośpiechu wycofała się aż nad granicę libijsko-egipską, pozostawiając jedynie załogę w oblężonym Tobruku. Brytyjczycy, dysponujący znaczną przewagą liczebną i sprzętową usiłowali ruszyć Tobrukowi z odsieczą podczas operacji „Brevity”, jednak ich atak został spektakularnie odparty – siły Rommla zniszczyły 96 alianckich czołgów, tracąc tylko 5 własnych. 25 sierpnia broniących się w Tobruku Australijczyków wsparła polska Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich. Dowódca wojsk brytyjskich, generał Archibald Wavell spróbował przerwać linie niemiecko-włoskie po raz drugi (operacja „Battleaxe”), jednak znów poniósł znaczną porażkę. Tymczasem Wavella zastąpił nowy dowódca, generał Claude Auchinleck.

Ostatnie regularne siły włoskie w Afryce Wschodniej poddały się po bitwie o Gondar 13–27 listopada. Zakończona w ten sposób kampania wschodnioafrykańska była pierwszym, lądowym zwycięstwem aliantów w II wojnie światowej; wojska alianckie z tego obszaru zostały następnie przerzucone do walki na innych teatrach działań wojennych.

18 listopada ruszyła trzecia operacja ofensywna w Afryce Północnej o kryptonimie „Crusader”. Dopiero ona, po ciężkich walkach zlikwidowała oblężenie Tobruku i wyparła wojska Osi z Cyrenajki. Sukces był jednak krótkotrwały. Rommel wycofał swoje wojska i pod Gazalą rozbił Sprzymierzonych w spektakularnej bitwie. Rommel ruszył z ofensywą na Egipt. Nie udało się go zatrzymać pod Mersa Matruh, a dopiero pod El Alamein. Rommel wiedział, że musi zdobyć El Alamein, by ruszyć dalej na Kair. Wobec braku sukcesów, dowództwo brytyjskie zastąpiło Auchinlecka generałem Bernardem Montgomerym. Siły niemiecko-włoskie spróbowały okrążyć Brytyjczyków pod Alam Halfa, jednak trudne warunki terenowe uniemożliwiły manewr. Siły Osi były już na skraju wytrzymałości. Znaczne rozciągniecie się linii zaopatrzeniowych Osi, absolutna dominacja powietrzna aliantów, którzy dziesiątkowali dostawy zapasów oraz słabość włoskiej marynarki, która nie była w stanie zapewnić bezpieczeństwa konwojom z zaopatrzeniem powodowały, że żołnierzom Rommla brakowało wody, żywności, amunicji i leków. Co więcej – włoscy sojusznicy wykazywali się znikomą bitnością. Tymczasem Brytyjczycy mieli wszystkiego pod dostatkiem. Montgomery zwlekał z podjęciem ofensywy, zbierając coraz większe zapasy. Rommel wiedział, że jego jedyną szansą na zwycięstwo, wobec braku odzewu na apele do dowództwa o przysłanie posiłków, zaopatrzenia, lotnictwa, lub zastąpienie go generałem Heinzem Guderianem, jest prędkie zdobycie Kairu. Musiał więc atakować. Druga próba zdobycia El Alamein okazała się katastrofą. Brytyjczycy, którzy zamienili swe pozycje w twierdzę i ściągnęli wielkie posiłki, odparli atak, w którym zginął jeden z ważniejszych dowódców niemieckich w Afryce, generał Georg Stumme. Wojska Osi musiały wycofać się na zachód.

Kampania iracka

Źródła[26][27]

Brytyjscy żołnierze ochraniający negocjacje pokojowe z Irakiem

Dochodząc do władzy 3 kwietnia 1941 roku, nacjonalistyczny rząd irackiego premiera Raszida Alego al-Kilaniego wyrzekł się brytyjsko-irackiego traktatu z 1930 roku i zażądał zamknięcia brytyjskich baz wojskowych na terenie kraju. Premier szukał poparcia wśród III Rzeszy, Włoch i Francji Vichy w usunięciu brytyjskich sił z Iraku. Brytyjczycy nie przystali na te żądania i zdecydowali się usunąć zagrożenie ze strony Iraku drogą zbrojną.

Walka pomiędzy irackimi a brytyjskimi wojskami rozpoczęła się 18 kwietnia 1941 roku w brytyjskiej bazie lotniczej nad jeziorem Habbanija. Armia iracka, choć liczniejsza, była jednak zbyt słaba, by stawić skuteczny opór stacjonującym w kraju jednostkom brytyjskim, znanym od 1941 roku jako Iraqforce, którymi dowodził generał Edward Quinan. Państwa Osi wysłały więc dwa dywizjony wsparcia, jeden od niemieckiej Luftwaffe, zaś drugi od Królewskich Sił Powietrznych Włoch. Niemcy i Włosi wykorzystali francuskie bazy w Syrii, doprowadzając do walki między brytyjskimi a francuskimi siłami w Syrii. Dowódcą wydzielonych jednostek Luftwaffe, które miały pomóc irackim rebeliantom, został pułkownik Werner Junck. Tak zwane Sonderkommando „Junck” składało się z siedmiu bombowców He 111, czternastu ciężkich myśliwców Bf 110 oraz 20 samolotów transportowych Ju 52. W maju 1941 roku Al-Hadżdż Muhammad Amin al-Husajniwielki mufti Jerozolimy i sojusznik al-Kilaniego – ogłosił „świętą wojnę” przeciwko Wielkiej Brytanii i wezwał Arabów na całym Bliskim Wschodzie, by stanąć do walki przeciw Brytyjczykom. Solidarność z Irakiem i wsparcie dla tego kraju wyraził osobiście Hitler. 30 maja 1941 roku Brytyjczycy dotarli na przedmieścia Bagdadu. Iracki wojskowy opór zakończył się następnego dnia. Al-Kilani i jego sojusznicy uciekli do Iranu, później do Turcji, Włoch i w końcu do Niemiec, gdzie Ali został mile przyjęty przez Hitlera jako głowa irackiego rządu na emigracji. W audycjach radiowych z Berlina, mufti nawoływał do dalszej walki przeciwko Zjednoczonemu Królestwu i pomocy siłom niemiecko-włoskim. Ponadto na Bałkanach przyjmował muzułmańskich ochotników do Waffen-SS. Nowi przywódcy Iraku przyjęli brytyjskie żądania w sprawie tranzytu wojsk i zaopatrzenia. Przez Irak szła część pomocy amerykańskiej dla ZSRR w ramach umowy Lend-Lease. Kraj ten wypowiedział wojnę państwom Osi w styczniu 1942 roku.

Niemiecka inwazja na ZSRR

Żołnierze niemieccy przekraczający granicę radziecką
(c) RIA Novosti archive, image #286 / Vsevolod Tarasevich / CC-BY-SA 3.0
Żołnierze radzieccy bronią Leningradu
(c) Bundesarchiv, Bild 183-L20208 / Schmidt / CC-BY-SA 3.0
Żołnierz niemiecki w zdobytym Kijowie ogląda płonące mosty
Żołnierze niemieccy w natarciu

Źródła[28]

W latach 1939–1941 ZSRR prowadził intensywną współpracę gospodarczą i polityczną z Niemcami na podstawie paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 i traktatu o granicach i przyjaźni z 28 września 1939, a stosunki pomiędzy obydwoma krajami pozostawały pozornie przyjazne. W rzeczywistości jednak Adolf Hitler od grudnia 1940 przygotowywał plan inwazji na partnera pod kryptonimem „Barbarossa”.

22 czerwca 1941 roku III Rzesza wypowiedziała wojnę i dokonała zbrojnej agresji na Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, co otworzyło po raz pierwszy od października 1939 roku front wschodni II wojny światowej. Historiografia radziecka, a następnie rosyjska określa wojnę niemiecko-sowiecką jako wielką wojnę ojczyźnianą[aa]. W działaniach wojennych sojusznikami Rzeszy były Rumunia, Finlandia, Węgry, Włochy, Słowacja, Chorwacja, Serbia oraz oddziały ochotników z Belgii, Holandii, Francji, Danii, Norwegii i Hiszpanii, a także liczni kolaboranci.

W niedzielę 22 czerwca 1941 roku o godz. 3.15 rozpoczęła się operacja „Barbarossa”, uderzenie państw Osi na ZSRR od Bałtyku po Karpaty. Państwa Osi zaangażowały siły wielkości ponad 4 milionów żołnierzy – była to największa operacja sił lądowych w historii. Oprócz 3 milionów Niemców, po stronie Osi walczyło m.in. ćwierć miliona Włochów i 300 tysięcy Rumunów[29]. W zachodnich okręgach wojskowych ZSRR znajdowało się 2 517 054 żołnierzy Armii Czerwonej, którzy zostali całkowicie zaskoczeni atakiem. Sytuacja byłaby dla nich beznadziejna, gdyby nie trwająca od 14 czerwca 1941 roku sprawnie prowadzona mobilizacja Armii Czerwonej na stopę wojenną. W ciągu 9 dni od wybuchu wojny w różnych częściach ZSRR dodatkowo zmobilizowano 5 milionów ludzi. Spora część z nich uzupełniła straty pierwszego tygodnia wojny. W przemówieniu 3 lipca Józef Stalin wezwał do utworzenia ruchu partyzanckiego i walki przeciwko Niemcom. Równolegle z uderzeniem wojsk lądowych Luftwaffe przypuściła zmasowane naloty na radzieckie lotniska znajdujące się przy granicy niemiecko-radzieckiej. Wojskowe Siły Powietrzne ZSRR straciły 1811 samolotów, podczas gdy Luftwaffe tylko 35 i Rumuńskie Siły Powietrzne 11[30]. Armia Czerwona została sparaliżowana.

Dzień po rozpoczęciu inwazji powołało do życia Stawkę, organ naczelnego dowództwa Armii Czerwonej, który miał koordynować obronę Związku Radzieckiego. Dowództwo radzieckimi siłami powierzono marszałkowi Siemionowi Timoszence. Oprócz niego członkami Stawki zostali marszałkowie Siemion Budionny i Kliment Woroszyłow, generał Gieorgij Żukow, a także Wasilij Kuzniecow oraz Wiaczesław Mołotow. 10 lipca Timoszenkę zastąpił sam Stalin, który tym samym przejął dowództwo nad armią. Członkiem Stawki został też marszałek Borys Szaposznikow. Do końca wojny skład radzieckiego dowództwa uległ znacznym modyfikacjom i ostatecznie składała się ze Stalina, Żukowa, Kuzniecowa, marszałka Aleksandra Wasilewskiego oraz generałów Aleksieja Antonowa i Nikołaja Bułganina. To w rękach tych ludzi spoczywał na czas wojny los całego państwa[31].

Grup Armii „Północ” feldmarszałka Wilhelma von Leeba uderzyła z Prus Wschodnich w kierunku okupowanych państw bałtyckich. Jej oddziały pancerne dowodzone przez generała Ericha Höpnera błyskawicznie parły naprzód. Radziecki generał Fiodor Kuzniecow usiłował zatrzymać ofensywę pod Rosieniami, mobilizując w tym celu 749 czołgów, także najcięższe maszyny radzieckie, czołgi ciężkie KW-2. Bitwa zakończyła się masakrą Armii Czerwonej – 245 czołgów niemieckich zniszczyło 704 radzieckie, kosztem lekkich strat własnych. Niemcy zdobyli Dyneburg, który Kuzniecow usiłował odzyskać znacznymi siłami, jednak znów poniósł klęskę. Armia Czerwona wycofała się za Dźwinę i na jej linii zdecydowała się skoncentrować obronę. Odwrót wojsk radzieckich był jednak chaotyczny, co spowodowały sprzeczne z poleceniami Kuzniecowa rozkazy generał Żukowa i w chwili, gdy część jednostek wycofywała się za rzekę, Niemcy już ją forsowali. Zdecydowano się skoncentrować obronę na miastach Ostrow i Psków. Ostrow oddano jednak bez walki, po czym usiłowano go odbić, jednak atak radzieckich sił pancernych pozbawionych wsparcia piechoty doprowadził do zniszczenia ich przez niemiecką artylerię. Atak osamotnionej piechoty został oparty. Kolejne jednostki radzieckie dostały rozkaz powstrzymania Niemców. Ciężkie walki rozgorzały pod Opoczką i Porchowem, jednak nie spowolniły one marszu najeźdźców – niedługo później zdobyto Psków. Dowództwo radzieckie zdecydowało się przenieść linię obrony na Ługę i te pozycje na pewien czas udało się utrzymać. Żołnierze niemieccy byli wymęczeni, a jednostki wymagały przegrupowania. Jednostki Grupy Armii „Północ” w ciągu trzech tygodni wkroczyły ponad 600 km w głąb terytorium Związku Radzieckiego[32]. W połowie sierpnia ponownie ruszyła ona do walki. Kolejnym celem był Krasnogwardiejsk. Próby uderzenia na przeciwnika przypłaciła Armia Czerwona ciężkimi stratami. Niemcy dążyli do prędkiego opanowania Nowogrodu. Wojska radzieckie próbowały przejąć inicjatywę pod Starą Russą, gromadząc znaczne siły, jednak Niemcy po ściągnięciu wsparcia zmusili je do odwrotu. Podczas walk o miasto po raz pierwszy wykorzystano sławne „katiusze”. Niedługo później padł Nowogród, po nalotach Luftwaffe i otoczeniu go przez Niemców. Wielu żołnierzy radzieckich dostało się do niewoli, a w ręce najeźdźcy wpadł liczny i cenny sprzęt. Wkrótce padł Krasnogwardiejsk i otworzyła się droga do głównego celu von Leeba – Leningradu, drugiego, po Moskwie, najważniejszego miasta ZSRR. Na początku września natarcie Niemców straciło impet. Powodem były obfite deszcze, które utrudniały marsz, oraz katastrofalny stan sprzętu pancernego. Mordercza dla czołgów pogoda prowadziła do znacznych strat, podczas gdy nie pojawiały się nowe maszyny. Pomimo to, Niemcom udało się zamknąć miasto w kotle. Garnizon Leningradu był jednak zbyt potężny, by pokonać go w bitwie miejskiej, tak więc von Leeb zdecydował się na oblężenie.

Grupa Armii „Środek” feldmarszałka Fedora von Bocka prowadziła natarcie z okupowanych ziem polskich w kierunku Białorusi. 22 czerwca Niemcy przekroczyli Bug. Wojska radzieckie były zaskoczone atakiem i nieprzygotowane do obrony, tak więc nie stanowiły poważniejszego zagrożenia. Broniła się natomiast Twierdza Brzeska, której garnizon, choć mniej liczny i ponoszący znaczne straty, wytrzymała napór wroga do 29 czerwca. Od 22 czerwca do 9 lipca trwała wielka bitwa białostocko-mińska. Generał Dmitrij Pawłow oraz jego 675 000 żołnierzy starł się z siłami von Bocka liczącymi 750 tysięcy ludzi. Niemcy polegali na swoich czołgach i zdolnych dowódcach. 2 Grupa Pancerna generała Heinza Guderiana i 3 Grupa Pancerna generała Hermanna Hotha obeszły wojska radzieckie i zamknęły je w tak zwanym kotle białostockim. Części sił radzieckich udało się z niego wymknąć, jednak wkrótce zostały okrążone w rejonie Nowogródka. Niemcy przystąpili do likwidacji otoczonych wojsk, którym nie powiódł się kontratak. Nie pomogła Pawłowowi nawet miażdżąca przewaga w sprzęcie – w wyniku bitwy białostocko-mińskiej do niewoli dostało się ponad 300 tysięcy żołnierzy, około 40 tysięcy zginęło, a Armia Czerwona straciła 4799 czołgów, 9427 dział i 1669 samolotów. Niemców operacja kosztowała 12 tysięcy zabitych, 101 czołgów i 276 samolotów. Pawłow, który uniknął niewoli został rozstrzelany przez NKWD. Tymczasem w ręce Niemców wpadł Mińsk. Wcześniej Armia Czerwona usiłowała przeprowadzić natarcie pod Małorytą, które jednak zostało powstrzymane. Niemcy ruszyli do ataku na strategicznie ważny Smoleńsk. Już 1 lipca sforsowana została Berezyna. Von Bock przekazał zwierzchnictwo nad 2 i 3 Grupą Pancerną generałowi Güntherowi von Klugemu. Guderian i Hoth przeprowadzili szybki atak na Smoleńsk, do którego obrony zmobilizowano wielkie siły, dowodzone przez Kuzniecowa, Timoszenkę i generała Andrieja Jeriomienkę. Choć bitwa o Smoleńsk okazała się dla Armii Czerwonej kolejną katastrofą (300 tysięcy pojmanych żołnierzy, niemal 3000 straconych czołgów, podczas gdy Niemcy utracili ich tylko ponad 100), jednak oblężenie miasta trwało dwa miesiące, kluczowe dla przygotowania obrony Moskwy i koniec końców bitwa ta pozwoliła wygrać ZSRR wojnę[33]. Po zdobyciu Smoleńska na Ukrainie skoncentrowały się znaczne siły radzieckie, które należało rozbić. Grupa Armii „Środek” skierowała się więc na Kijów i 25 sierpnia dotarła do Desny i poruszając się wzdłuż niej zajęła kilka miejscowości. Następnie Niemcy sforsowali rzekę i rozpoczęli okrążanie Kijowa. Niewyszkolona 40 Armia, naprędce zorganizowana, nie dały rady zatrzymać manewru i miasto zostało odcięte. Rozpoczęła się bitwa o Kijów. Próby przerwania okrążenia przez równoczesne ataki 40 Armii i wojsk okrążonych nie przyniosły rezultatu. 26 września Kijów broniony, którego obroną kierował sam Timoszenko, skapitulował, do niewoli dostało się 665 tysięcy żołnierzy radzieckich[34]. W walce zginęli ponadto Michaił Burmistienko – wiceprzywódca Ukraińskiej SRR oraz generał Michaił Kirponos[35]. Odwołany został dowodzący obroną Ukrainy marszałek Siemion Budionny. Niemcy kontynuowali natarcie i dotarli do Kaługi, jednak zaraz potem przerzucili swoje siły pod Moskwę[36].

Grupa Armii „Południe” feldmarszałka Gerda von Rundstedta powierzono zadanie zniszczenia sił radzieckich na Ukrainie. Główne natarcie niemieckie skierowało się na RówneŻytomierz[37]. Głównodowodzącym sił radzieckich został Budionny, bohater wojny domowej i polsko-bolszewickiej, który jednak nie okazał się kompetentnym oficerem w prowadzeniu nowoczesnej wojny. Pozycje nadgraniczne 5 Armii generała Michaiła Potapowa zostały rozbite przez oddziały niemieckiej 6 Armii. Niemcom udało się wbić w styk 5 i 6 Armii generała Iwana Muzyczenki. Powstał wyłom o szerokości 60 kilometrów, przez który bez problemu wdarły się czołgi 1 Grupy Pancernej generała Ewalda von Kleista. Niemieckie wojska pancerne miały przeciwko sobie aż trzy korpusy zmechanizowane. Główne starcia miały miejsce w rejonie Beresteczka, gdzie Armia Czerwona wykorzystała swoje potężne KW-1 i KW-2, użyto także nowej konstrukcji, T-34. Siły radzieckie nie wykorzystały jednak swojej przewagi. Falowe ataki czołgów załamywały się w silnym ogniu artylerii przeciwpancernej. Przyczyną radzieckich niepowodzeń była słaba taktyka oraz mierne wyszkolenie załóg. Czołgom tym brakowało też amunicji. Ostatecznie dowodzący w regionie generał Michaił Kirponos wycofał się na Linię Stalina, potężny, lecz nieukończony pas umocnień, który nie stanowił dla Niemców większej przeszkody. Padł Żytomierz i najeźdźcy skierowali się na Kijów. Chwilowo ofensywę powstrzymała 26 Armia generała Fiodora Kostienki. Nie powiodła się radziecka próba zlikwidowania wyłomu, co więcej, von Kleistowi udało się zepchnąć Kostienkę za linię Dniestru. Wraz z nim musiała się wycofać 5 Armia. Niemcy zorientowali się, że oddziały radzieckie chcą się wycofać, więc postanowili zamknąć im drogę odwrotu. Wojska von Kleista doszły do Pierwomajska, odcinając 6 i 12 Armię. Sytuacja Armii Czerwonej była bardzo ciężka. Z rejonu Humania obrońcom zagroziła niemiecka 17 Armia, która przerwała zorganizowaną tam obronę. Dowództwo radzieckie zdecydowało się przerzucić za Dniepr wszystkie możliwe jednostki, organizując linię obrony. Armia Czerwona włączyła do walki zapasową 38 Armię, jednak Niemcy połączyli siły z Grupą Armii „Środek” i wsparła ich 2 Grupa Pancerna Guderiana. Dzięki niej udało się zamknąć wojska broniące Dnietru w wielkim kotle. Działania te przeszły do historii jako bitwa pod Humaniem i przyniosły Armii Czerwonej wielkie straty. 100 tysięcy żołnierzy zostało rannych lub zabitych, a kolejne 100 tysięcy dostało się do niewoli[38]. Niemcy pod dowództwem generała Ericha von Mansteina ruszyli na południe, docierając do Krymu, na którym odcięli liczne wojska radzieckie. Zbliżyli się również do ważnego ośrodka radzieckiej gospodarki, jakim było Zagłębie Donieckie.

Po agresji niemieckiej Finlandia pozostawała neutralna. Pomimo tego, w dniach 25–26 czerwca lotnictwo radzieckie dokonało bombardowań miast i lotnisk fińskich. Mannerheim zdecydował się na wojnę, widząc w niej szansę na odzyskanie utraconych w 1940 roku terenów. Wojska dowodzone przez generałów Erika Heinrichsa i Aksela Airo zaatakowały ZSRR i odzyskały fińskie ziemie do końca sierpnia. Ofensywa była jednak kontynuowana, celem zdobycia całej Karelii. Finowie zdobyli miasto Pietrozawodsk, dotarli aż do jeziora Onega i rzeki Świr, odcięli od północy Leningrad i zatrzymali się. Równocześnie pozwolili wojskom niemieckim pod komendą zdobywcy Skandynawii von Falkenhorsta na przemarsz przez północ swojego kraju. Finowie i Niemcy wspólnie przeprowadzili operację „Silberfuchs” mającą na celu zdobycie kluczowego dla dalszych walk Murmańska, jednak nie dały rady pokonać mniej garnizonu generała Markiana Popowa[39].

Wojska rumuńskie od 1 lipca realizowały operację „München” pod dowództwem dyktatora Rumunii, marszałka Iona Antonescu oraz generałów Nicolae’a Ciupercă i Petra Dumitrescu’a zaatakowały ZSRR, odzyskują utraconą Besarabię i północną Bukowinę. Ruszyły jednak dalej w głąb Ukrainy, łącząc się z siłami niemieckimi i docierając do strategicznie ważnej Odessy. Walki o miasto trwały od 8 sierpnia do 16 października, jednak ostatecznie Rumunom udało się je zdobyć[40].

Walki na Bałtyku 1941–1943

Zatopiony „Marat” z pokładu niemieckiego bombowca

Działania na Bałtyku przez całą wojnę nie były szczególnie intensywne.

Podczas wojny zimowej radziecka marynarka ostrzeliwała z okrętów pozycje fińskie. Merivoimat, marynarka fińska, skupiała się na osłanianiu własnych pozycji przed radzieckim desantem. Jej trzon stanowiły dwa silne pancerniki obrony wybrzeża, „Ilmarinen” i „Väinämöinen”[41].

W 1941 roku do walki ze Związkiem Radzieckim Kriegsmarine oddelegowała stare, pamiętające poprzednią wojnę światową pancerniki „Schlesien” i „Schleswig-Holstein” (które nie wzięły udziału w walkach), 5 okrętów podwodnych, 10 stawiaczy min, nieznaczną liczbę trałowców, 28 kutrów i wiele mniejszych jednostek. Przeciwko tym siłom radziecka Flota Bałtycka admirała Władimira Tribuca wystawiła dwa (równie przestarzałe, co niemieckie) pancerniki „Marat” i „Oktiabrskaja Riewolucija”, krążowniki „Kirow” i „Maksym Gorki”, 2 superniszczyciele, 24 niszczyciele, 65 okrętów podwodnych i mnóstwo mniejszych jednostek.

Tribuc nie wykorzystał swojej olbrzymiej przewagi i wraz z błyskawicznymi postępami niemieckich wojsk lądowych wycofywał się na wschód. 6 lipca 1941 roku podczas stawiania min przez radzieckie okręty wywiązała się bitwa pomiędzy zespołem radzieckim a okrętami niemieckimi, z których trzy zostały uszkodzone i zmuszone do wycofania. Kilka dni później w rejonie Parnawy wszedł na minę i zatonął niemiecki trałowiec „M-23”. Starty marynarka radziecka zaczęła ponosić w sierpniu, gdy zatopiono okręty podwodne „S-11” i „S-6” oraz niszczyciele „Karol Marks” oraz „Engels”. 27 sierpnia miała miejsce wielka operacja radzieckiej floty, mająca na celu ewakuowanie otoczonych w Tallinnie wojsk oraz 66 tysięcy ton zapasów. Luftwaffe von Richthofena dokonała jednak masakry wycofujących się wojsk, zatapiając 65 statków i okrętów, w tym 5 niszczycieli, 5 trałowców i 2 okręty podwodne. Spośród 29 dużych transportowców uciekających z miasta do bezpiecznej przystani dotarł tylko jeden, „Kazachstan”. 9 września dowódca Kriegsmarine, wielki admirał Erich Raeder zwrócił uwagę Hitlera na fakt, że Flota Bałtycka może spróbować się przebić do neutralnej Szwecji, gdzie zostanie internowana i uratowana przed zniszczeniem. Dyktator przyznał mu rację i na jego rozkaz sformowany został potężny zespół Baltenflotte (niem. Flota Bałtów) składający się z nowoczesnych okrętów z pancernikiem „Tirpitz” i krążownikiem ciężkim „Admiral Scheer” na czele. Wraz z nimi na Bałtyk zawitały nowe krążowniki lekkie, niszczyciele i liczne mniejsze jednostki. Były to siły, z jakimi Tribuc nie mógł się mierzyć. Wycofał swoje siły do Leningradu, który od strony morskiej stał się istną fortecą. 13 września wszedł na minę i zatonął wszedł okręt flagowy marynarki fińskiej, „Ilmarinen”. W listopadzie bezczynna Baltenflotte została rozwiązana. Unieszkodliwieniem pancerników radzieckich zająć się miała Luftwaffe, której 23 września udało się zniszczyć „Marata”[42]. Opadł on jednak na płytkie dno, więc garnizon leningradzki zdołała go podnieść i zamienić w platformę artyleryjską.

W 1942 roku prawie nie podejmowano operacji morskich na Bałtyku, poza stawianiem min przez Niemców. Podobnie było w 1943 roku, kiedy Kriegsmarine podjęła jednak próbę całkowitego odcięcia morskiego Leningradu, co nie powiodło się i doprowadziło do zatopienia kilku mniejszych jednostek.

Kampania moskiewska

(c) Mil.ru, CC BY 4.0
Czerwonoarmiści broniący Moskwy
Moskiewskie kobiety kopią rowy przeciwczołgowe

Źródła[43][44]

30 września 1941 roku Niemcy dotarli pod Moskwę. Stolica ZSRR była najważniejszym celem dla najeźdźcy, a jej upadek byłby wielkim sukcesem militarnym, politycznym i propagandowym. Stalin nie chciał jednak łatwo poddać miasta, zdecydował się dowodzić obroną osobiście. Moskwa została ufortyfikowana, a jej garnizon zasilony rezerwowymi armiami z Syberii i Dalekiego Wschodu. Ostatecznie przeciw Niemcom Armia Czerwona wystawiła ponad milion i dwieście tysięcy żołnierzy. Historycy nie są zgodni co do liczby wojsk niemieckich. Zdaniem niektórych było ich mniej od obrońców, inni mówią o prawie dwóch milionach. Dowodził nimi osobiście feldmarszałek Walther von Brauchitsch, naczelny dowódca wojsk lądowych. Wraz z nim operację o kryptonimie „Tajfun” poprowadził feldmarszałek Fedor von Bock[45]. Siłami powietrznymi miał dowodzić feldmarszałek Albert Kesselring. Obrońców prowadzili: generał Aleksandr Wasilewski, marszałek Borys Szaposznikow oraz marszałek Gieorgij Żukow.

Niemcy chcieli zamknąć miasto w kleszcze manewru okrążającego dokonanego przez 3 i 4 Armię Pancerną w kierunku linii kolejowej łączącej Moskwę z Leningradem oraz 2 Armię Pancerną, która miała ruszyć w kierunku Tuły. W tym czasie 4 Armia miała zająć miasto. Stalin liczył na powodzenie obronnej operacji moskiewskiej – wiedział, że od jej powodzenia zależy los kraju. Niemcom nie udało się zdobyć Moskwy. Walki przeciągały się i zatraciły charakter wojny błyskawicznej, jaką próbowali prowadzić najeźdźcy. Zima 1941/1942 była najostrzejsza w XX wieku, a temperatura nie raz spadała do –45 °C. Taka pogoda była zabójcza dla sprzętu pancernego, który nie był przystosowany do walk zimowych. Piechota niemiecka nie posiadła ciepłych mundurów. Szczególnie dawała się we znaki broniąca się z wielką zawziętością 16 Armia generała Konstantego Rokossowskiego. 27 listopada niemiecka 7 Dywizja Pancerna zajęła przyczółek przez Kanał Moskwa–Wołga – ostatnią poważną przeszkodę naturalną przed Moskwą – i stanęła mniej niż 35 kilometrów od Kremla, ale potężny kontratak wykonany przez 1 Armię Uderzeniową odepchnął ją z powrotem. Nie powiódł się manewr okrążający – 2 Armia Pancerna Guderiana poczyniła znaczne postępy, zdobyła nawet Stalinogorsk, acz zatrzymał ją kontratak 2 Korpusu Kawalerii generała Pawła Biełowa pod Kaszyrą[46]. Nie udał się niemiecki atak od strony autostrady MińskMoskwa. Atakujący utknęli na przedpolach stolicy ZSRR bez perspektyw na jej zdobycie.

Kampania irańska

Konwój brytyjski osłaniany przez radziecki BA-10 podczas walk w Iranie

Iran pod panowaniem szacha Rezy Szacha Pahlawiego stał się od początku II wojny światowej terenem infiltracji wielkich mocarstw, w tym niemieckiej. Obecność niemieckich obywateli niepokoiła władze Wielkiej Brytanii i ZSRR, mimo ogłoszenia przez kraj neutralności. Brytyjczycy chcieli ponadto zająć roponośne obszary Iranu oraz korzystać z kolei transirańskiej do dostarczania materiałów wojennych do ZSRR. Ze względów strategicznych operacja okupowania tego kraju zabezpieczyłaby tyły sił brytyjskich stacjonujących w Egipcie oraz południową granicę ZSRR przed niespodziewanym uderzeniem wojsk niemieckich[47]. W tej sytuacji generał Quinan, dowódca Iraqforce, otrzymał rozkaz przygotowania się do okupacji pól naftowych w Abadanie i Naft-Shah oraz portów Bushirem i Bandar-e-Szachpur. 12 sierpnia 1941 roku władze ZSRR i Wielkiej Brytanii wręczyły rządowi Iranu notę, w której wyraziły nadzieję, że Irańczycy sami podejmą kroki wobec niemieckich agentów. Sowieci dołączyli listę rzekomych szpiegów. Żądano też zgody na wkroczenie wojsk obu krajów do Iranu. Odpowiedź z 21 sierpnia okazała się dla obydwu państw niesatysfakcjonująca. Następnego dnia ogłoszono pogotowie bojowe w wojskach brytyjskich, a 25 sierpnia w wojskach radzieckich. Siły brytyjskie miały zająć porty i obszary roponośne na południu Iranu, zaś radzieckie – północną część kraju z miejscowościami Ardabil, Tebriz i Urmia. Kampania irańska rozpoczęła się rankiem 25 sierpnia, kiedy flota brytyjska zaatakowała okręty irańskie w strategicznych portach w Abadanie i Khorramshar. Jednocześnie z dwóch stron na terytorium Iranu wkroczyły brytyjskie siły lądowe. Działania te wspierało z powietrza Royal Air Force, atakując irańskie bazy lotnicze i linie komunikacyjne oraz wspierając siły lądowe. Większość irańskich samolotów została zniszczona na ziemi. Siły Armii Czerwonej, rzucone przeciwko Irańczykom, były zdecydowanie od nich silniejsze, stąd postępy wojsk radzieckich były szybkie. Pierwszego dnia walk miejscowość Maku została silnie zbombardowana (zginęło kilkuset cywilów), co złamało morale Irańczyków[48]. 28 sierpnia Reza Szach Pahlawi rozkazał podległym wojskom wstrzymać opór, ogłaszając zawieszenie broni. W ciągu 30 i 31 sierpnia wojska brytyjskie i radzieckie spotkały się w miejscowościach Senna i Kazwin. Reza Szach Pahlawi usiłował bezskutecznie uzyskać mediację amerykańskiego prezydenta Franklina Delano Roosevelta, powołując się na zapisy Karty Atlantyckiej. W tej sytuacji rozpoczęto negocjacje, które do 6 września przyniosły zgodę irańskiego rządu na okupację brytyjską południa, a sowiecką północy kraju. Z Iranu mieli być wydaleni Niemcy podejrzewani o działalność szpiegowską, a linie kolejowe wykorzystane do przewozu sprzętu i wyposażenia wojskowego do ZSRR w ramach Lend-Lease. Ze względu jednak na niewykonanie niektórych żądań wojska brytyjskie i sowieckie wznowiły swój marsz w głąb Iranu, grożąc okupacją Teheranu. W nocy z 15 na 16 września radzieckie radio oskarżyło Irańczyków o nieszczere zamiary, „niewybaczalną powolność” i niechęć do wyrzucenia z kraju hitlerowskich agentów. Następnego dnia Reza Szach Pahlawi na nadzwyczajnym posiedzeniu parlamentu abdykował na rzecz swojego syna Mohammada Rezy Pahlawiego, a następnie został uwięziony przez Brytyjczyków.

Kontrofensywy radzieckie

Niemiecki oficer kierujący atakami na Sewastopol
Luftwaffe bombarduje Kercz
(c) Bundesarchiv, Bild 101III-Zschaeckel-186-36 / Zschäckel, Friedrich / CC-BY-SA 3.0
Żołnierze niemieccy pod Charkowem

Zatrzymanie niemieckiego marszu na Moskwę pozwoliło Armii Czerwonej na podjęcie szeregu ofensyw pod koniec 1941 roku i na początku roku 1942.

Pierwsza z kontrofensyw radzieckich, ofensywna operacja tichwińska, okazała się sukcesem. W dniach od 10 listopada do 30 grudnia trzy radzieckie armie pod dowództwem generała Kiriłła Mierieckowa uderzyły na mniej liczne wojska niemiecko-hiszpańskie pod komendą generała Ernsta Buscha i przez związanie ich krwawymi walkami odciążyły garnizon Lenigradu[49].

17 listopada siły Frontu Południowego usiłowały rozbić nadmiernie rozciągniętą 1 Armię Pancerną generała Ewalda von Kleista i uderzyły w kierunku Rostowa nad Donem. Niemcy zadali Armii Czerwonej duże straty wobec małych własnych, a już 21 listopada zdobyli Rostów. Ich dowódca, feldmarszałek Gerd von Rundstedt zdecydował się jednak wycofać za rzekę Mius w celu zajęcia lepszych pozycji obronnych. Hitler uznał ten manewr za przejaw tchórzostwa i odwołał von Rundstedta, zastępując go feldmarszałkiem Waltherem von Reichenauem. On jednak kontynuował działania poprzednika. Hitler był wściekły, więc von Reichenaua musiał wziąć pod protekcję generał Franz Halder, szef sztabu Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych. 28 listopada wojska radzieckie odbiły Rostów oraz zmusiły Niemców do odwrotu. Była to pierwsza udana kontrofensywa radziecka II wojny światowej, jednak nie wpłynęła znacząco na dalsze działania zbrojne.

Nie ustawały walki pod Moskwą. Chociaż ofensywa na stolicę została zatrzymana, niemiecki wywiad wciąż szacował, że wojska radzieckie nie miały już rezerw, a zatem nie będą w stanie przeprowadzić kontrofensywy. Szacunki te okazały się błędne, ponieważ Stalin przeniósł ze wschodu gigantyczne posiłki. Armia Czerwona zgromadziła rezerwę 58 dywizji na początku grudnia, kiedy ofensywa zaproponowana przez Żukowa i Wasilewskiego została ostatecznie zatwierdzona przez Stalina. 5 grudnia rozpoczęła się ofensywna operacja moskiewska mająca na celu usunięcie zagrożenia dla Moskwy. Rozpoczęła się poprzez stopniowe wchodzenie do walki kolejnych armii między 5 a 7 grudnia. Po odbiciu miast Kalinin, Klin, Sołniecznogorsk do akcji wkroczyły wojska Frontu Południowo-Zachodniego co spowodowało dalsze zdobycze: Jelec, Tuła, Kaługa, Naro-Fominsk. Niemcy zostali zmuszeni do odwrotu spod bram Moskwy, jednak nie dalej. Za klęskę moskiewską zapłacił feldmarszałek von Brauchitsch. 19 grudnia został odwołany ze stanowiska, a naczelnym dowódcą wojsk lądowych został sam Hitler.

26 grudnia 1941 roku Armia Czerwona przeprowadziła wielką operację desantową kerczeńsko-teodozyjską. Miała ona na celu przysłanie drogą morska wsparcia dla obleganych przez siły Ericha von Mansteina wojsk radzieckich na Krymie oraz odepchnięcia Niemców i Rumunów w głąb Ukrainy. Zakończyła się rzezią wysłanych z odsieczą oddziałów, które zaatakowała Luftwaffe generała Wolframa von Richthofena, acz część wsparcia dotarła do obrońców. Nie zmieniło to sytuacji wojsk radzieckich na Krymie, które skapitulowały 4 lipca 1942 roku.

Również rzezią Armii Czerwonej zakończyła się operacja lubańska w styczniu 1942 roku, nieudana próba przerwania blokady Leningradu przez wojska Mierieckowa, pokonane przez mniej liczne siły generała Georga von Küchlera[50].

Niemcy wciąż trzymali się mocno pod Moskwą. Generałowie Żukow i Iwan Koniew bezskutecznie usiłowali pokonać wroga w trwającej do kwietnia 1942 roku operacji rżewsko-wiaziemskiej. Nie udało się rozbić generała Günthera von Klugego, a konfrontacja pozostała nierozstrzygnięta. Była to jedna z najbardziej krwawych bitew frontu wschodniego, po obu stronach zginęło ponad milion żołnierzy, choć Armia Czerwona poniosła dużo większe straty. Jej istotną częścią była ofensywna operacja diemiańska. 8 lutego 1942 roku generał Pawieł Kuroczkin bezskutecznie usiłował zniszczyć część 16 Armii. Udało się okrążyć jej część, ale pomimo wielu prób aż do 20 maja nie udało się jej zniszczyć. Wojska niemieckie były skutecznie zaopatrywane przez Luftwaffe, a następnie wykonano przeciwuderzenie i odblokowano okrążone wojska.

Nie ustały walki w regionie Rostowa nad Donem. 18 stycznia 1942 roku generał Rodion Malinowski przegrał z von Bockiem operację barwienkowsko-łozowską, ponosząc ok. dziesięciokrotnie większe straty od wroga. Nie dość, że nie udało mu się odepchnąć przeciwnika, to jeszcze doprowadził do powstania wyłomu we froncie radzieckim w rejonie Barwinkowych[51].

W maju 1942 roku Armia Czerwona usiłowała dokonać wielkiej ofensywy na Charków, by uwolnić to strategicznie ważne miasto. Generałowie Filipp Golikow i Nikołaj Watutin zebrali w tym celu ok. 346 tysięcy żołnierzy. Naprzeciw nim stanęło 70 tysięcy Niemców pod komendą feldmarszałka von Mansteina. Po początkowych sukcesach, ofensywa została powstrzymana przez niemieckie kontrataki. Tragiczne błędy głównych oficerów sztabu i samego Stalina, którzy niedokładnie oszacowali potencjał Niemców i ich sojuszników, a także zbytnio przeceniali swoje nowo wyszkolone jednostki, doprowadził do udanego niemieckiego kontrnatarcia, które odcięło przednie atakujące jednostki radzieckie od reszty frontu. Zwycięstwo siłom Osi umożliwił właśnie wyłom w rejonie Barwinkowych. Bitwa o Charków była wielką klęską Armii Czerwonej, która straciła ponad 45 tysięcy żołnierzy. Jednak to nie zasoby ludzkie ucierpiały w największym stopniu, a organizacja sił radzieckich. Von Manstein zniszczył trzy wrogie armie i korpus pancerny, co skutecznie zapobiegło dalszym atakom radzieckim. Oprócz wybitnych umiejętności dowódczych zwycięstwo kosztem ok. czterokrotnie mniejszych od radzieckich strat zapewniło mu użycie nowych czołgów ciężkich PzKpfw VI Tiger, z którymi radzieckie T-34 nie były sobie w stanie poradzić[52].

Po tej serii ofensyw siły na froncie wschodnim wyrównały się.

Atak Japonii na Stany Zjednoczone

Pancernik USS „West Virginia” płonie po japońskim ataku na Pearl Harbor (zdjęcie koloryzowane)

Źródła[53]

Istotnym wydarzeniem, zmieniającym całkowicie układ sił, było przystąpienie do wojny po stronie koalicji antyhitlerowskiej Stanów Zjednoczonych, w następstwie japońskiego ataku na amerykańską bazę na HawajachPearl Harbor (7 grudnia 1941 roku). Japońskie lotnictwo, bez wypowiedzenia wojny, dokonało zmasowanego ataku na flotę amerykańską, zatapiając pięć pancerników oraz uszkadzając trzy kolejne i trzy krążowniki. Za tę klęskę odpowiedział głównodowodzący Floty Pacyfiku, admirał Husband Kimmel – pozbawiono go stanowiska i zdegradowano. Zastąpił go admirał Chester Nimitz, który okazał się być bardzo kompetentnym oficerem oraz architektem większości późniejszych zwycięstw USA[54].

Oprócz podjęcia walk z flotą i wojskami japońskimi w Azji Południowo-Wschodniej i na Pacyfiku, Stany Zjednoczone, dysponujące ogromnym potencjałem przemysłowym, zaczęły otwarcie wysyłać oddziały i sprzęt wojskowy do Wielkiej Brytanii i ZSRR, prowadzone już od wiosny-lata 1941 roku w formie Lend-Lease.

Wybuch wojny z Japonią doprowadził do eskalacji rasizmu wobec Azjatów w społeczeństwie amerykańskim. Rząd USA dokonał internowania Amerykanów pochodzenia japońskiego pod wpływem incydentu na Niʻihau, obawiając się, że mogliby oni działać na szkodę państwa jako piąta kolumna[55].

Wojna na Pacyfiku

Żołnierze japońscy wkraczają do Hongkongu
Studenci chińscy bronią Changshy
Japoński superpancernik „Yamato” atakowany przez lotnictwo alianckie

Źródła[56][57][58][59][60]

Wojna na Pacyfiku rozpoczęła się 7 grudnia 1941 atakiem japońskich sił powietrznych na bazę amerykańskiej floty w Pearl Harbor. Japończycy zadali duże straty amerykańskiej Flocie Pacyfiku. Dowódcą armii japońskich był admirał Isoroku Yamamoto.

Jednym z pierwszych ważnych celów Japończyków był brytyjski Hongkong, który zdobyli w grudniu 1941 roku. Następnie kierując atak na południe, 8 grudnia Japończycy wylądowali na Filipinach, gdzie stawiały im długotrwały opór siły amerykańsko-filipińskie pod dowództwem generała Douglasa MacArthura. Opór obrońców został ostatecznie złamany po zdobyciu twierdzy na wyspie Corregidor 5 maja 1942 roku. Również 8 grudnia 1941 roku siły japońskie pod dowództwem generała Tomoyukiego Yamashity zaatakowały Malaje. Brytyjczycy uczynili z nich fortecę morską, spodziewając się ataku floty japońskiej. Nie przewidzieli, że wróg zaatakuje ich drogą lądową. 15 lutego 1942 roku upadła największa na Dalekim Wschodzie baza brytyjskiej marynarki wojennej i zarazem twierdza lądowa – Singapur. Do niewoli dostało 80 tysięcy żołnierzy brytyjskich oraz dowódca obrony Malajów, generał Arthur Perciaval. Ważnym epizodem kampanii była bitwa pod Kuantanem, stanowiąca swego rodzaju zwiastun zmierzchu ery okrętów artyleryjskich, zwłaszcza pancerników. 10 grudnia japońskie lotnictwo, tracąc tylko cztery samoloty, zatopiło brytyjski pancernik HMS „Price of Wales” oraz krążownik liniowy HMS Repulse”, zabijając admirała Thomasa Phillipsa.

Uwaga Japończyków skierowała się na wyspę Borneo i Holenderskie Indie Wschodnie, które zaatakowali w styczniu 1942 roku. Desanty morskie i powietrzne opanowały roponośne obszary Borneo i Sumatry, a broniąca wysp flota aliancka poniosła porażkę w bitwie na Morzu Jawajskim. 9 marca naczelny dowódca wojsk holenderskich, generał Hein ter Poorten podpisał kapitulację Jawy. Bogate w zasoby i strategicznie ważne Holenderskie Indie Wschodnie znalazły się w rękach Japończyków. Zaatakowali i zdobyli oni też bez wypowiedzenia wojny Timor Portugalski, kolonię neutralnej Portugalii.

W celu wzmocnienia morale, amerykańskie bombowce startujące z lotniskowca USS „Hornet” dokonały 18 kwietnia 1942 roku pierwszego nalotu na Tokio.

Lądowa ofensywa Japończyków w Birmie doprowadziła do zajęcia tego kraju w czerwcu 1942 roku i odrzucenia Brytyjczyków do Indii. Chcąc przeszkodzić w usadowieniu się Japończyków na Nowej Gwinei i na Wyspach Salomona, Amerykanie stoczyli bitwę powietrzno-morską na Morzu Koralowym, powstrzymując japoński marsz w kierunku Australii. Zwycięska dla Amerykanów lotniczo-morska bitwa pod Midway stoczona między 3 a 6 czerwca 1942 roku stała się punktem zwrotnym w wojnie na Pacyfiku – Japończycy utracili inicjatywę strategiczną. Na południu Pacyfiku wielomiesięczne zmagania na Guadalcanal w archipelagu Wysp Salomona powstrzymały kolejną japońską próbę marszu w kierunku Australii.

18 kwietnia 1943 roku Amerykanie przeprowadzili operację „Vengeance” – zabójstwo admirała Yamamoto, który był uważany za najwybitniejszego stratega japońskiego i wielkie zagrożenie dla aliantów. Operacja się powiodła, samolot Yamamoto został zestrzelony, a on i jego sztab zginęli. Utrata dowódcy była szokiem i olbrzymim ciosem dla Japończyków.

W 1943 roku Amerykanie odzyskali archipelag Wysp Salomona, część zajętych wcześniej przez Japończyków terytoriów Nowej Gwinei i Wyspy Gilberta. 1 lutego 1944 roku Amerykanie wylądowali na Archipelagu Marshalla, 15 czerwca na Marianach.

19-20 czerwca 1944 roku miała miejsce wielka lotniczo-morska bitwa na Morzu Filipińskim, zakończona amerykańskim zwycięstwem. 20 lipca Amerykanie wylądowali na Guam, a 20 października na wyspie Leyte na Filipinach (będących wtedy marionetką japońską), gdzie między 23 a 26 października doszło do wielkiej bitwy morskiej zwanej bitwą o zatokę Leyte stoczonej między Flotą Stanów Zjednoczonych a Cesarską Marynarką Wojenną, usiłującą zniszczyć przyczółek sformowany przez lądujące w zatoce wojska amerykańskie. W czasie tej bitwy Japończycy pierwszy raz użyli samobójczych oddziałów lotniczych – kamikaze. Operacja w Leyte była próbą realizacji japońskiej strategii rozbicia aliantów w jednej, decydującej bitwie morskiej. Plan ten okazał się katastrofą, Japończycy utracili wiele potężnych i cennych okrętów, w tym dumę swojej floty – superpancernik „Musashi”. Strat tych nie byli już w stanie odbudować, przez co trwale utracili zdolność operacyjną. 19 maja 1945 ustał opór japoński na Filipinach (choć oddziały generała Yamashity przetrwały do końca wojny). W czerwcu Amerykanie po wielkiej bitwie zdobyli strategicznie ważną Okinawę.

Kampania afrykańska 1942–1943

Brytyjskie czołgi Crusader wjeżdżają do El Hamma, 1943 rok
Ranny Brytyjczyk i niemiecki jeniec dzielą się papierosem (1943 rok)

7 listopada siły angielsko-amerykańskie w ramach operacji „Torch” wylądowały w Maroku i Algierii. Ich celem było zajęcie kolonii Francji Vichy, bronionych przez wojska admirała François Darlana, który został pod koniec roku zabity przez zamachowca. W odpowiedzi na klęski wojsk francuskich Niemcy dokonali likwidacji Państwa Francuskiego, które stało się terytorium okupowanym. Po zajęciu kluczowych miast alianci dotarli do Tunezji.

Równolegle trwał odwrót wymęczonych, zdziesiątkowanych, a także odciętych od wsparcia oraz zapasów Niemców i Włochów. Nieudolnie wydawane dyrektywy Hitlera nie pozwalały Rommlowi przegrupować się lub zająć dogodnych pozycji obronnych. Frustrowało to feldmarszałka, który był zupełnie bezsilny i zaczął krytykować autorytet przywódcy III Rzeszy. Ostatnią ważniejszą bitwą w Libii była ta pod El Agheila, zwycięska dla Montgomery’ego. Rommel był zmuszony wycofać się do Tunezji, atakowanej z drugiej strony przez Amerykanów. Siły Sprzymierzonych połączyły się, a w rękach Osi pozostał tylko skrawek terytorium afrykańskiego z miastem Tunis. Rommlowi udało się zadać jeszcze klęskę liczniejszym aliantom na przełęczy Kasserine. Była to pierwsza w historii wojny bitwa Amerykanów z Niemcami. Feldmarszałek zadał aliantom znaczne straty i zdruzgotał morale amerykańskie, jednak nie był w stanie odwrócić losów kampanii[61]. Sprzymierzeni przeprowadzili skuteczną operację „Capri”, która jeszcze bardziej odepchnęła siły Osi. Ostatnim punktem oporu niemiecko-włoskiego były umocnienia Linii Mareth. Dowództwo niemieckie odwołało Rommla, a jego miejsce zajął niezbyt zdolny generał Hans Jürgen von Arnim. Wraz z włoskim generałem Giovannim Messe usiłował prowadzić obronę Linii Maretha, jednak wobec olbrzymiej przewagi przeciwnika poniósł klęskę. Oddziały niemiecko-włoskie znalazły się w potrzasku. Nie można było już prowadzić obrony, a ewakuację ich uniemożliwiało panowie aliantów w przestworzach i na morzu. Alianci wciąż spychali von Arnima i Messego bliżej morza, a ich kolejnym zwycięstwem była operacja „Scipo”. Żołnierze Osi tysiącami dostawali się do niewoli. Hitler wciąż jednak zakazywał się wycofywać. Ostatnim bastionem Osi pozostał Tunis, który Sprzymierzeni zdobyli dzięki operacjom „Vulcan” (22 kwietnia–6 maja 1943 roku) i „Strike” (od 6 maja). 12 maja skapitulował von Arnim i żołnierze niemieccy. Następnego dnia świeżo awansowany marszałek Messe poddał wojska włoskie. Obaj dowódcy dostali się do niewoli, a alianci wzięli ponad 230 tysięcy jeńców. Zakończyła się II wojna światowa wojna w Afryce.

Równolegle do wydarzeń w Afryce kontynentalnej, alianci przeprowadzili operację „Ironclad”, czyli inwazję na Madagaskar, którego gubernator, generał Armand Léon Annet pozostał wierny rządowi w Vichy. Generał Robert Sturges zdesantował na północy wyspy od 10 do 15 tysięcy żołnierzy. Broniło jej 8000 Francuzów, wspieranych przez marynarkę japońską, która zapuszczała się w te strony. Madagaskaru nie udało się jednak obronić i wyspę zajęli Brytyjczycy.

Front wschodni 1942–1943

(c) RIA Novosti archive, image #602161 / Zelma / CC-BY-SA 3.0
Czerwonoarmiści w centrum Stalingradu po zakończeniu walk

Wiosną 1942 roku Niemcy, uderzając na południu Rosji w kierunku Wołgi i roponośnych terenów Kaukazu, doszli do Stalingradu. Bitwa stalingradzka skończyła się jednak klęską niemieckiej 6 Armii feldmarszałka Friedricha Paulusa. Nie tylko nie zdołała ona opanować miasta (bronionego przez 62 Armię generała Wasilija Czujkowa), ale sama została otoczona i zmuszona do poddania się 2 lutego 1943 roku. Idąc za ciosem, Sowieci wyparli Niemców aż na wschodnią Ukrainę. Ich dalsze postępy powstrzymała dopiero marcowa porażka pod Charkowem zadana im przez feldmarszałka Ericha von Mansteina, która spowodowała tymczasową stabilizację frontu.

Pragnąc po raz kolejny odzyskać inicjatywę na froncie, w lipcu 1943 roku Niemcy przeszli do zmasowanego kontrataku w okolicach Kurska, rzucając do walki większość swych sił pancernych. Tak zwana bitwa na łuku kurskim, pomimo początkowych sukcesów niemieckich i zadania siłom radzieckim znacznych strat, skończyła się przegraną atakujących i ostatecznym przejęciem przez Armię Czerwoną inicjatywy strategicznej, której nie oddała ona już do końca wojny.

Kampania włoska

Źródła[62][63]

Brytyjczycy lądujący na Sycylii

Po pokonaniu sił niemiecko-włoskich w północnej Afryce, alianci dokonali inwazji na Sycylię 10 lipca 1943 roku (operacja „Husky”), a 3 września w ramach operacji „Baytown” w południowych Włoszech. Całymi siłami alianckimi we Włoszech dowodził amerykański generał Dwight Eisenhower, od stycznia 1944 roku zastąpili go brytyjscy generałowie – Henry Maitland Wilson sprawujący funkcję do grudnia, a po nim Harold Alexander. Ich niemieckimi odpowiednikami byli rotacyjnie feldmarszałek Albert Kesselring i generał Heinrich von Vietinghoff. Wojskami włoskimi dowodził marszałek Rodolfo Graziani.

Żołnierze brazylijscy w okopie pod Montese

Wobec kolejnych klęsk na frontach rosło zmęczenie wojną społeczeństwa włoskiego. Przedstawiciele włoscy podpisali 3 września 1943 roku rozejm z aliantami. W Rzymie rozwiązano Wielką Radę Faszystowską i powołano nowy rząd marszałka Pietro Badoglio. Generał Vittorio Ambrosio zażądał, by dyktator Benito Mussolini oddał władzę. Ostatecznie pozbawił go jej król Wiktor Emanuel III, który również pozbawił go stopnia Pierwszego Marszałka Imperium. Mussolini został aresztowany. Włosi zgodzili się na podpisanie kapitulacji oraz zaproponowali wspólną walkę z Niemcami. W tym celu postanowi ewakuować swoją flotę na brytyjską Maltę. Zaatakowało ją niemieckie lotnictwo, które zatopiło pancernik „Roma” i uszkodziło „Italię”. Po ogłoszeniu przez Eisenhowera rozejmu Niemcy rozbroili wszystkie wojska włoskie, a król wraz z rządem musieli uciekać na tereny pod władzą aliantów. 29 września 1943 roku Badoglio podpisał akt bezwarunkowej kapitulacji wojsk włoskich. W odpowiedzi na zatopienie Romy król wypowiedział wojnę Osi. W międzyczasie Niemcy zajęli Albanię włoską, tworząc w jej miejsce własną marionetkę, Królestwo Albanii. Początkowo uwięziony dyktator Włoch Benito Mussolini uwolniony został przez niemieckich spadochroniarzy pułkownika Otta Skorzenego i uciekł na północ kraju, gdzie ogłosił powstanie sprzymierzonej z Niemcami Włoskiej Republiki Socjalnej, zwanej Republiką Salò – państwa marionetkowego Niemiec. Na części spiskowców wykonano wyroki śmierci. Życie stracili między innymi Galeazzo Ciano, prominentny polityk, minister spraw zagranicznych, a prywatnie zięć Mussoliniego oraz marszałek Emilio De Bono. Zorganizowane zostały nowe wojska włoskie walczące u boku Niemiec – Esercito Nazionale Repubblicano.

9 września na obcasie włoskiego buta (operacja „Slapstick”), wylądowała brytyjska 8 Armia dowodzona przez generała Montgomery’ego, zaś w okolicach Salerno na południe od Rzymu wylądowała 5 Armia amerykańska generała Marka Clarka (operacja „Avalanche”). Zaciekłe walki na tym froncie toczyły się na liniach obronnych: Gustawa, Hitlera i Gotów. Przełamywanie ich było krwawymi operacjami, gdyż Niemcy bronili się zażarcie. W celu obejścia Linii Gustawa Amerykanie wysadzili desant pod Anzio (operacja „Shingle”). Zagrożenie ze strony wojsk niemiecko-włoskich usunęła ostatecznie operacja „Grapeshot”, zwana częściej ofensywą wiosenną. Trwała od 6 kwietnia do 4 maja 1945 roku, kiedy Niemcy ogłosiły kapitulację tego frontu, jeszcze przed końcem wojny w Europie.

Na froncie włoskim odznaczyły się wojska polskie, które zdobyły potężną fortecę Monte Cassino oraz wyzwoliły Bolonię. Warty wspomnienia jest również udział Brazylijskiego Korpusu Ekspedycyjnego generała Mascarenhasa de Moraisa.

Walki na Bałtyku 1944–1945

Dominację niemiecką na Bałtyku zakończył rok 1944. Niemcy znalazły się w zasięgu lotnictwa alianckiego, które zatopiło okręt podwodny „U-108”. „U-2” zatonął po zderzeniu z inną jednostką, a „U-803” został zniszczony po wejściu na minę. W międzyczasie ruszyła radziecka ofensywa na lądzie. Radzieckie samoloty podczas ataku na bazę minowców w Kirkkomaansaari zatopiły 2 niemieckie transportowce min, „Otter” i „Pargas” wraz z 270 minami na ich pokładach. W celu opóźnienia radzieckich desantów w Zatoce Wyborskiej Niemcy wysłali tam dwa nowe niszczyciele: „T-30” i „T-31”. W gęstej mgle na północ od Narwi zostały one zaatakowane przez radzieckie kutry torpedowe. „T-31” został zatopiony, a drugi okręt wycofał się. Po przejściu Finlandii na stronę aliantów, by kontynuować blokadę marynarki radzieckiej, Kriegsmarine wspomagała nieudaną operację „Tanne Ost”, mająca na celu zajęcie ważnej fińskiej wyspy Suursaari. Aktywność swą rozpoczęło lotnictwo radzieckie. 31 października za jego sprawą na dno poszedł statek SS „Bremerhaven”, a 12 grudnia zniszczyło pod Tallinnem niszczyciele „Z-35” i „Z-36”. Do końca roku Niemcy stracili jeszcze trzy okręty podwodne. W nocy z 18 na 19 grudnia RAF przeprowadził nalot na Gdynię, w wyniku którego zniszczono kompleksy budowlane Kriegsmarine, zginęło też bardzo wielu wykwalifikowanych inżynierów. Była to strata nie do odrobienia.

Rok 1945 przyniósł rzeź okrętów niemieckich na Bałtyku. Kriegsmarine skupiła się na wspieraniu obrońców Prus Wschodnich, a do walk skierowano krążowniki ciężkie „Prinz Eugen”, „Lützow” i „Admiral Scheer”, jednak nie były one w stanie odwrócić losów wojny. W calu zablokowania atakowanego portu w Königsbergu zatopiono w nim przebudowywany na lotniskowiec krążownik ciężki „Seydlitz”. Jedną z największych akcji Kriegsmarine była ewakuacja ludności niemieckiej z Prus Wschodnich, Kurlandii i korytarza polskiego (operacja „Hannibal”), przeprowadzona przy wysokich stratach, gdyż flota i lotnictwo radzieckie polowały na statki z cywilami. W ciągu 15 tygodni od 494 do 1080 okrętów i statków transportowych wszystkich typów, w tym łódki rybackie i inne statki, wykorzystując także niemieckie największe jednostki morskie, przetransportowały od 800 000 do 900 000 uchodźców oraz 350 000 żołnierzy przez Morze Bałtyckie do III Rzeszy oraz okupowanej przez Niemców Danii[64]. Szczególnie krwawe były radzieckie ataki na duże statki pasażerskie, jak SS „General von Steuben” (4500 ofiar)[65], SS „Cap Arcona” (5000 ofiar)[66], MS „Goya” (6000 ofiar)[67], czy też MS „Wilhelm Gustloff” (6600 ofiar, największa tragedia morska w historii ludzkości)[68].

Armia Czerwona parła na zachód. Szczególnie zażarcie broniły niemieckie okręty Gdańska i Gdyni. Dla zablokowania gdyńskiego portu Niemcy dokonali samozatopienia pancerników „Gneisenau” i „Zähringen”, zniszczono też ciężko uszkodzonego „Schleswiga-Holsteina”. 24 kwietnia Niemcy zatopili nieukończony lotniskowiec „Graf Zeppelin” w obawie przed jego przejęciem przez siły radzieckie. 3 maja RAF uszkodził krążownik ciężki „Admiral Hipper”. Następnego dnia lotnictwo radzieckie zatopiło uszkodzony pancernik „Schlesien”, a Kriegsmarine zdecydowała się na samozatopienie pancernika kieszonkowego „Lützow”. W obliczu nieuchronnej klęski marynarka niemiecka na Bałtyku dokonała masowego niszczenia okrętów podwodnych.

Front zachodni 1944–1945

Amerykanie lądują na plaży Omaha
Amerykański i radziecki oficer w Torgau nad Łabą
Żołnierz amerykański pilnuje jeńców wziętych w Ruhrze, 1945 rok

Źródła[69][70][71]

6 czerwca 1944 roku alianci dokonali wielkiej operacji desantowej we francuskiej Normandii, w ramach operacji „Overlord”. Umocnienia Wału Atlantyckiego nie wytrzymały naporu wojsk inwazyjnych pod dowództwem generała Dwighta Eisenhowera, wspieranych przez siły morskie, powietrzne oraz powietrznodesantowe. 29 czerwca Amerykanie wyzwolili Cherbourg, a w połowie lipca wojska brytyjskie opanowały po krwawych o bojach Caen. W sierpniu doszło do załamania się obrony Niemców w Normandii i okrążenia ich sił w kotle pod Falaise, z czym zbiegło się lądowanie aliantów na południu Francji. 19 sierpnia w Paryżu wybuchło powstanie, któremu przyszły z odsieczą czołgi generała Philippe’a Leclerca. 25 sierpnia, po czteroletniej okupacji, miasto zostało wyzwolone. Trzy dni później padł garnizon Marsylii. Pierwszy tydzień września przyniósł również wyzwolenie Calais, Rouen, Lyonu oraz znacznej części Belgii z Antwerpią i Brukselą.

17 września rozpoczęła się aliancka operacja „Market Garden”. Miała ona na celu uchwycenie mostów na wielkich przeszkodach wodnych w Holandii i otwarcie drogi do przemysłowego serca Niemiec, Zagłębia Ruhry, co zdaniem jej pomysłodawcy, marszałka Montgomery’ego dawało szansę zakończenia wojny przed końcem 1944 roku. Operacja zakończyła się jednak niepowodzeniem, o czym zadecydowała klęska brytyjskich spadochroniarzy pod Arnhem. Porażka ta oraz nadmiernie rozciągnięte linie zaopatrzeniowe aliantów spowodowały zastój na froncie aż do zimy. Dało to Niemcom czas na odbudowanie sił; w grudniu 1944 roku rozpoczęli oni kontrofensywę w Ardenach, która po początkowych sukcesach zakończyła się klęską, m.in. dzięki amerykańskiej obronie Bastogne i przerwaniu pierścienia okalającego miasto przez wojska generała George’a Pattona. Zachodni alianci wkroczyli na terytorium Niemiec i w marcu 1945 roku sforsowali Ren, dokonując wielkiego okrążenia wojsk niemieckich w Zagłębiu Ruhry. W kotle zamknięto znaczne siły niemieckie, choć były to jednostki w większości improwizowane (tylko 75 tysięcy żołnierzy było uzbrojonych). Ostatecznie, bitwa o Zagłębię Ruhry doprowadziła do pojmania ponad 300 tysięcy Niemców. Ich dowódca, feldmarszałek Walther Model odebrał sobie życie. Następnie czołowe oddziały alianckie dotarły do Łaby, gdzie 25 kwietnia 1945 roku nastąpiło spotkanie z idącą od wschodu Armią Czerwoną.

Front wschodni 1944–1945

(c) Bundesarchiv, Bild 183-R98401 / CC-BY-SA 3.0

6 stycznia 1944 roku Sowieci przekroczyli dawną granicę Polski. 22 czerwca, w trzecią rocznicę inwazji Niemiec na Związek Radziecki, rozpoczęli ofensywę strategiczną na Białorusi, zakończoną rozbiciem niemieckiej Grupy Armii „Środek”. Dzięki temu w lipcu sforsowali Bug i wyszli na linię Wisły. 1 sierpnia wybuchło powstanie warszawskie, zainicjowane przez Armię Krajową w celu opanowania stolicy Polski przed nadejściem Armii Czerwonej. Po 63 dniach walki upadło, nie doczekawszy się pomocy ze strony radzieckiej.

We wrześniu wyczerpana wojną Finlandia poprosiła Związek Radziecki o podpisanie rozejmu i wkrótce potem podjęła działania zbrojne przeciwko swym niedawnym sojusznikom, Niemcom. Następnie, po ich pokonaniu, razem z siłami radzieckimi wkroczyła do okupowanego norweskiego Finnmarku. W październiku Sowieci po raz pierwszy od wybuchu wojny przekroczyli przedwojenną granicę III Rzeszy (w Prusach Wschodnich). W regionie tym toczono bardzo ciężkie walki, szczególnie zażarcie bronili Niemcy Königsbergu. W styczniu 1945 roku ruszyła ich kolejna wielka ofensywa, która odrzuciła Niemców od Wisły aż do umocnień Wału Pomorskiego oraz rzek Odry i Nysy Łużyckiej.

Na południu fronty radzieckie po zajęciu Rumunii (jej rząd oraz rząd bułgarski przeszły na stronę aliantów) wkroczyły na terytorium Węgier i Jugosławii. W październiku 1944 roku został wyzwolony Belgrad, a w lutym 1945 roku po długotrwałych i krwawych walkach padł Budapeszt. W marcu Niemcy podjęli nieudaną ofensywę strategiczną nad Balatonem – swoją ostatnią w tej wojnie. Miesiąc później liczne siły radziecko-bułgarskie pod komendą marszałka Fiodora Tołbuchina zaatakowały Wiedeń, który udało jej się zdobyć pomimo ciężkich strat (ponad 41 tysięcy zabitych i 136 tysięcy rannych, podczas gdy Niemcy tylko 19 tysięcy zabitych). Po kapitulacji miasta do niewoli dostało się 130 tysięcy Niemców. 27 kwietnia, za aprobatą władz radzieckich, były kanclerz Austrii Karl Renner powołał rząd, na którego czele stanął. Ogłosił on odłączenie kraju od III Rzeszy[72].

Propaganda niemiecka zapowiadała użycie nowych rodzajów broni, tzw. Wunderwaffe, lecz losów wojny nie było już w stanie nic zmienić.

Kres wojny w Europie

Żołnierze radzieccy zawieszają flagę ZSRR na dachu Reichstagu

Przełamanie Wału Pomorskiego oraz przekroczenie Odry i Nysy Łużyckiej przez fronty radzieckie (w ich skład wchodziły również 1 i 2 Armia Wojska Polskiego) dało początek operacji berlińskiej. Po ciężkich walkach, 2 maja 1945 roku załoga miasta skapitulowała. Wcześniej, 30 kwietnia Adolf Hitler popełnił samobójstwo. Na mocy jego testamentu władza nad państwem i siłami zbrojnymi przeszła w ręce wielkiego admirała Karla Dönitza, dowódcy Kriegsmarine, który powołał we Flensburgu ostatni rząd III Rzeszy z Johannem Ludwigiem von Krosigkiem jako kanclerzem. Pomimo upadku Berlina 2 maja 1945 roku, wiele oddziałów niemieckich nie składało broni. Do 4 maja trwały walki w Brandenburgii. 6 maja upadła Festung (niem. Twierdza) Breslau, jedno z najważniejszych miast Niemiec[73].

7 maja Niemcy w jednym ze szkolnych budynków we francuskim Reims skapitulowali na froncie zachodnim przed przedstawicielami armii Stanów Zjednoczonych i Wspólnoty Brytyjskiej. Dzień później w Berlinie podpisali również akt kapitulacji w obecności przedstawicieli ZSRR[74]. Tym samym II wojna światowa w Europie oficjalnie dobiegła końca, choć na niektórych obszarach działania zbrojne trwały jeszcze przez jakiś czas. W dniach 7–9 maja trwał radziecki desant na Borholm. 10 maja skapitulowały wojska niemieckie broniące się w kotle kurlandzkim od 9 października 1944 roku. Dzień później jako ostatni niemiecki związek operacyjny poddała się na terenie Czech Grupa Armii „Środek” feldmarszałka Ferdinanda Schörnera[75]. Do 15 maja dogorywały walki na froncie jugosłowiańskim. Kriegsmarine zdążyła przeprowadzić jeszcze operację „Regenbogen”(ang.), akcję masowego zatapiania U-Bootów, by nie wpadły w ręce wroga.

(c) Bundesarchiv, Bild 183-H26408 / CC-BY-SA 3.0

Ostatnią operacją zbrojną II wojny światowej była operacja „Doomsday”, trwające do 4 września 1945 roku rozbrajanie licznych sił okupacyjnych stacjonujących w Norwegii. W różnych incydentach życie straciło 47 żołnierzy alianckich i kilku niemieckich. W latach 1945–1946 alianci przeprowadzili operację „Deadlight”, polegającą na zniszczeniu przejętych U-Bootów[76].

Przez pewien czas na okupowanych terenach niemieckich działała partyzantka niemiecka Werwolf, na terenach polskich zajętych przez Armią Czerwoną walczyli tzw. żołnierze wyklęci, a na ziemiach państw bałtyckich ich włączeniu do ZSRR opierali się zbrojnie Leśni Bracia[77]. Równocześnie przeciw władzom radzieckim działała na Białorusi Zielona Armia, a na Ukrainie UPA. Ostatnim partyzantem opierającym się zbrojnie władzy radzieckiej był szeregowiec estońskich Leśnych Braci, August Sabbe zabity w czasie próby ujęcia przez KGB 28 września 1978 roku[78].

Koniec II wojny światowej

Grzyb atomowy nad Nagasaki

Naloty dywanowe amerykańskich „latających fortec” zniszczyły Tokio i inne miasta japońskie. 8 sierpnia Związek Radziecki wypowiedział wojnę Japonii, a radzieckie i mongolskie dywizje pod dowództwem marszałka Aleksandra Wasilewskiego wkroczyły do Mandżurii, rozbijając szybko japońską Armię Kwantuńską generała Otozō Yamady, kładąc kres istnieniu Mandżukua i Mengjianu. 6 i 9 sierpnia Amerykanie zrzucili bomby atomowe na Hiroszimę i Nagasaki, co walnie przyczyniło się do złamania ducha oporu i do podpisania aktu bezwarunkowej kapitulacji Japonii 2 września 1945 roku. (1 września czasu środkowoeuropejskiego). Decyzję o użyciu broni jądrowej spowodowały prognozowane bardzo wysokie straty w planowanej inwazji na Japonię (operacja „Downfall”)[79]. Po wojnie kilka grup żołnierzy japońskich, często nieświadomych zakończenia konfliktu, prowadziło opór lub ukrywało się w trudno dostępnych terenach. Zgodnie z doniesieniami medialnymi ostatni dwaj żołnierze japońscy poddali się w 2005 roku[80].

Mapy działań zbrojnych

Opór przeciw okupantom

II wojna światowa to okres szczególnej aktywności różnorodnych ruchów oporu przeciw okupantom – Niemcom, ZSRR i Japonii. Przybierał on formę sabotażu, dywersji, prowadzenia walk partyzanckich, uprawiania szkodliwej dla zaborcy propagandy, lub też stosowania mniej jawnego oporu. Działania ruchów oporu monitorowała i wspierała brytyjska organizacja SOE[81].

Polska

Kotwica – symbol Polskiego Państwa Podziemnego – na Pomniku Lotnika
Żołnierze Armii Krajowej w powstaniu warszawskim

Polska była pierwszą ofiarą Państw Osi w Europie. Polski ruch oporu rozpoczął swoją działalność niemal natychmiast po zaprzestaniu regularnych działań wojennych. Również od samego początku jedną z jego form była walka zbrojna. 16 września 1939 roku marszałek Edward Śmigły-Rydz nakazał w Czerniowcach (Rumunia) uruchomienie podległej mu części sieci dywersji pozafrontowej. Ten przekazał 26 września w Warszawie generałowi Juliuszowi Rómmlowi upoważnienie-rozkaz do zainicjowania na terenie całego kraju konspiracji wojskowej. Następnego dnia generał Wacław Stachiewicz nakazał zorganizować Tajną Organizację Wojskową. 26 września przyniósł zawiązanie Służby Zwycięstwu Polski (SZP), która miała zostać główną polską organizacją oporu przeciw Niemcom. Nazajutrz Związek Harcerstwa Polskiego przeistoczył się w Szare Szeregi. W listopadzie SZP została przeorganizowana w Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), na czele której stanął generał Stefan Rowecki posługujący się pseudonimem „Grot”. Utworzony został Główny Komitet Polityczny zrzeszający przedstawicieli najważniejszych polskich partii, co miało gwarantować jedność Polaków wobec zagrożenia. Zwierzchnictwo nad ruchami oporu sprawował rząd na uchodźstwie. W 1942 roku przemianowano ZWZ na Armię Krajową (AK), która była integralną częścią Polskich Sił Zbrojnych, podporządkowaną Naczelnemu Wodzowi. AK była zbrojnym ramieniem Polskiego Państwa Podziemnego, tajnych struktur państwowych. PPP miało większość atrybutów normalnego państwa – centralną administrację, armię (AK) i produkcję zbrojeniową, wymiar sprawiedliwości, bogate życie kulturalne (podziemne wydawnictwa) oraz namiastkę administracji w każdym powiecie (powiatowi delegaci rządu). Siły Armii Krajowej ocenia się na 380 000 ludzi, jednak przeważnie nieuzbrojonych i bardzo słabo wyszkolonych, jednak bardzo oddanych sprawie. Polskich organizacji narodowowyzwoleńczych było znacznie więcej, a najważniejszymi były Bataliony Chłopskie (około 170 000 ludzi)[82] oraz Narodowe Siły Zbrojne (około 75 000 ludzi)[83], Armia Ludowa (około 60 000 ludzi) i Gwardia Ludowa WRN (około 42 000 ludzi). Partyzantka polska zaopatrywała się w sprzęt na drodze akcji bojowych (wyposażenie niemieckie), alianckich zrzutów oraz własnej produkcji[84]. Na terenach polskich funkcjonowało tajne nauczanie podtrzymujące ciągłość szkolnictwa.

Polskie podziemie zlokalizowało bazy U-Bootów w całej Europie, zlokalizowało wszystkie zakłady Focke-Wulfa, rozpracowało produkcję bomb latających V-1 i rakiet V-2. Udało mu się wykraść rakietę V-2, której najważniejsze części wysłano do Wielkiej Brytanii. Zdobyto plany bitwy na łuku kurskim i przekazano je sojusznikom. Wspólnie z francuskim ruchem oporu zlokalizowano 162 wyrzutnie V-1 we Francji. Przekazano dowództwu radzieckiemu plany obrony Gdyni, zdobyto plany Grupy Armii „Środek”. Wywiad ofensywny AK systematycznie obserwował przemieszczenia jednostek niemieckich. Analizy przesłane były do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. Wywiad gospodarczy również zanotował sukcesy. Specyficznym środkiem walki z okupantem była działalność informacyjno-propagandowa. Najważniejszym zadaniem propagandy było podtrzymywanie oporu ludności i mobilizowanie do walki. Wydawano prasę konspiracyjną, wydawnictwa i ulotki. W ramach akcji „N” szerzono destrukcję w wojsku oraz wśród ludności niemieckiej. Polscy partyzanci dokonywali zamachów na zbrodniarzy niemieckich, a ich najsłynniejszą akcją był zamach na dowódcę SS i Policji na dystrykt warszawski Generalnego Gubernatorstwa Franza Kutscherę, dokonany 1 lutego 1944 roku w Warszawie. Likwidowani i prześladowani byli kolaboranci polscy (np. Igo Sym, Wacław Krzeptowski[85]), co miało na celu zniechęcenie społeczeństwa do podejmowania prób współpracy z okupantem. Szczególnie popularne było malowanie znaków i haseł podnoszących Polaków na duchu w przestrzeni miejskiej. Szczególną popularność zdobyła tak zwana „kotwica”.

W czerwcu 1943 roku Rowecki został aresztowany przez Niemców. Jego miejsce zajął generał Tadeusz Komorowski, ps. „Bór”. Tego samego roku w stronę Polski ruszyła ofensywa Armii Czerwonej. W obawie przed wkroczeniem wojsk radzieckich, które podporządkowałyby powojenne państwo Stalinowi oraz wcieliły do Związku Radzieckiego Kresy Wschodnie, zdecydowano się opracować plan akcji „Burza”. Miała to być operacja wojskowa, polegająca na wznieceniu powstania narodowego przez AK oraz podległe jej organizacje i przejęcie władzy w Polsce (lub przynajmniej w Generalnym Gubernatorstwie) przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Rozpoczęła się w styczniu 1944 roku, gdy wojska Stalina dotarły już do Polski. Jedną z najważniejszych operacji zrealizowanych podczas akcji była operacja „Ostra Brama”, w wyniku której Polacy wraz z żołnierzami radzieckimi oswobodzili Wilno. Stalin nie zamierzał oddawać swojej zdobyczy, za jaką uważał Polskę. Jego tajna policja NKWD rozbroiła partyzantów i uwięziła ich oficerów, w tym dowódcę walk o Wilno, pułkownika Aleksandra Krzyżanowskiego.

Od 1 sierpnia do 3 października 1944 roku trwało największe wystąpienie zbrojne ruchu oporu w Europie – powstanie warszawskie, w którym, poza AK, udział wzięły także oddziały innych organizacji zbrojnych, takich jak NSZ, AL oraz ochotnicy z 1. Armii Wojska Polskiego, którzy uchwycili ważne przyczółki na Wiśle. Celem zrywu było wyzwolenie stolicy i utworzenie rządu niepodległej od ZSRR Polski i zapobiegnięcie wkroczeniu Armii Czerwonej w roli wyzwoliciela, który mógłby z łatwością zainstalować w stolicy podległy sobie rząd. Choć propaganda radziecka usilnie namawiała Polaków do chwycenia za broń, to Stalin nie zamierzał udzielić wsparcia AK. Ofensywa radziecka zatrzymała się na linii Wisły, lecz Polacy byli pewni, że gdy tylko zaatakują okupanta, Armia Czerwona i Ludowe Wojsko Polskie pomogą im. Plan Stalina przewidywał jednak związanie walką AK i silnego garnizonu niemieckiego. W ten sposób podziemie niepodległościowe wykrwawiłoby się i nie byłoby w stanie przeciwstawić się skutecznie narzuceniu Polsce zwierzchnictwa ZSRR. Siły okupacyjne również zostałyby mocno uszczuplone i ich zniszczenie byłoby łatwiejsze. Powstańcy, słabo wyszkoleni, nieposiadający dostatecznej ilości broni lub amunicji, związali garnizon warszawski bardzo zaciętymi walkami ulicznymi. Powstanie upadło z powodu słabego przygotowania oraz braku pomocy z zewnątrz, której się spodziewano (poza dostawami sprzętu poprzez zrzuty z samolotów alianckich nikt nie wspomógł walczących). Partyzanci byli bezsilni wobec niemieckiego lotnictwa i czołgów. Ludność stolicy została wysiedlona, a miasto zburzone na osobisty rozkaz Hitlera. Do niewoli dostał się Komorowski, którego zastąpił generał Leopold Okulicki, ps. „Niedźwiadek”. Plan Stalina powiódł się – AK nie miała już sił na walkę z Armią Czerwoną, a Niemcy byli już w stanie wystawić przeciw niej tylko improwizowaną Dywizję Forteczną Warszawa, która nie stanowiła poważnego zagrożenia dla wojsk radzieckich, a rozbicie jej zajęło dwa dni. Stalin utworzył w Moskwie podległy sobie rząd polski, który następnie został przeniesiony do Chełma, a kilka dni później do Lublina (tzw. PKWN).

Część polskiej partyzantki kontynuowała opór zbrojny przeciw władzy radzieckiej.

Jugosławia

Marsz partyzantów jugosłowiańskich przez Bośnię, 1945 rok
Tereny wyzwolone przez partyzantów do września 1941 roku
Republika Užička (niebieski) oraz Republika Bihacka (czerwony)

Po agresji wojsk Osi i kapitulacji Jugosławii w kwietniu 1941 roku, natychmiast rozpoczął się opór przeciwko okupantom. Już w połowie maja pułkownik Dragoljub Mihailović, były dowódca jugosłowiańskiej 2 Armii, zaczął organizować w rejonie Ravnej Gory w środkowej Serbii ruch konspiracyjny znany jako Królewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie, choć częściej używana jest nazwa czetnicy. Czetnicy byli wierni dynastii Karadziordziewiciów i opowiadali się za przywróceniem monarchii po wojnie. Głosili jednak hasła wielkoserbskie, które nie odpowiadały innym narodom Jugosławii. Mihailović prędko objął dowodzenie nad wszystkimi organizacjami czetników[86].

Obok nich wyrosła druga, jeszcze potężniejsza organizacja Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii (NOVJ), podporządkowana Związkowi Komunistów Jugosławii. 22 czerwca 1941 roku w lesie Brezovica koło Sisaku założony został pierwszy oddział partyzancki, który dał początek NOVJ. Była to pierwsza antyfaszystowska formacja na Bałkanach. W przeciwieństwie do serbskich nacjonalistów czetniknów, NOVJ głosiła hasła odbudowy Jugosławii na zasadzie federacji i zniesienia monarchii. Była organizacją wielonarodową. Zorganizował ją i dowództwo objął Chorwat Josip Broz posługujący się pseudonimem Tito, który przyjął stopień marszałka. Do powstania wezwano 4 lipca wówczas na znak rozpalono ogniska co według prasłowiańskiego zwyczaju było wezwaniem do wojny[87].

Czetnicy uznali za wrogów dążących do powstania państwa wielonarodowego żołnierzy NOVJ i to głównie z nimi podejmowali walkę. W tym celu często kolaborowali z Osią. Ponadto w październiku 1941 roku Mihailović zawarł porozumienie sojusznicze z generałem Milanem Nediciem, przywódcą marionetkowej Serbii[88].

Już 13 lipca rozpoczęło się powstanie w Czarnogórze i w ciągu kilku dni region został prawie w całości wyzwolony. Dziewięć dni później wybuchło powstania w Słowenii, 27 w Chorwacji oraz w Bośni i Hercegowinie, najpóźniej, bo 11 października w Macedonii. Walki sił Osi z partyzantami często przypomniały regularne bitwy. Już we wrześniu wyzwolone zostały rejony Šabaca i Užice. Partyzanci powołali na tych obszarach Republikę Užičką. Na jej tereny przybyły całe rzesze uchodźców. Z mężczyzn przybyłych na ten teren po przeszkoleniu wojskowym utworzono oddziały. Na wyzwolonym terenie powołano komitety narodowowyzwoleńcze, otwierane były szkoły, rozdawano broń i żywność, budowano szpitale polowe i przygarniano sieroty po zabitych partyzantach. Niemcy przystąpili do ataku na republikę. Na Bałkany sprowadzono dywizje z całej Europy oraz licznych kolaborantów. Atak na Republikę Užičką przerwał negocjacje Tity z czetnikami, które mogły doprowadzić do pojednania między nimi. Z Užic ewakuowano fabryki, magazyn broni, dokumenty, rannych i chorych oraz wywieziono zapasy żywności i leków. Pokaźne sumy pieniężne partyzantów spakowano w worki, które ukryto. Broz opuścił miasto w obliczu nieuchronnej porażki broniących wojsk partyzanckich. Wraz z częścią oddziałów wycofał się do Zlatiboru. 1 grudnia 1941 roku państwo przestało istnieć. NOVJ kontynuowała jednak walkę zbrojną. 4 października 1942 roku partyzanci w okolicach miasta Bihać utworzyli kolejne państwo, Republikę Bihacką. Została ona zniszczona w wyniku dużej bitwy nad Neretwą. 29 stycznia 1943 roku i to państwo przestało istnieć. Niemcy i ich sojusznicy aktywnie prowadzili operacje przeciwpartyzanckie, prowadzące często do bitew, jak ta nad Sutjeską.

Na wyzwolonych przez siebie terenach organizowano komitety ludowe, które miały działać jako rządy cywilne. Organem naczelnym była Antyfaszystowska Rada Wyzwolenia Narodowego Jugosławii – AVNOJ, która zebrała się w Bihaciu 26 listopada 1942 roku i w Jajcach 29 listopada 1943 roku. Podczas sesji zostały określone podstawy powojennego federacyjnego państwa jugosłowiańskiego. Prezydentem AVNOJ wybrano Broza. 4 grudnia 1943 roku proklamowano tymczasowy demokratyczny rząd Jugosławii. W Jajcu wybrano „prezydencję” i ustanowiono liczący dziewięć osób Komitet Wyzwolenia Narodowego pełniący funkcję rządu tymczasowego. Prezesem Narodowego Komitetu Wyzwolenia został Broz. W 1943 roku powołana została na zajętych ziemiach Demokratyczna Federacyjna Jugosławia, trzecie państwo, którego już nie dali rady zniszczyć Niemcy.

Dowódcy wojsk okupacyjnych uważali, że dadzą radę zniszczyć ducha bojowego Jugosłowian, jeśli zabiją Broza. W tym celu w dniach od 25 maja do 3 czerwca 1944 roku generał Lothar Rendulic przeprowadził operację „Rösselsprung”, która miała na celu zniszczenie Sztabu Naczelnego NOVJ i zgładzenie marszałka. Zakończyła się ona niepowodzeniem. Tymczasem wojska Broza zajmowały coraz to większe tereny. Ostatecznie, na mocy konferencji w Teheranie, Broz otrzymał poparcie zarówno ze strony Stalina, jak i zachodnich mocarstw. Jesienią 1944 roku jego Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii liczyła 500 tysięcy ludzi i kontrolowała znaczną część kraju, dysponując nawet własnym lotnictwem oraz marynarką wojenną. Choć Armia Czerwona wkroczyła do Jugosławii, niemal całe terytorium kraju zostało wiosną 1945 roku opanowane przez siły NOVJ, których liczebność pod koniec wojny wzrosła do 800 tysięcy żołnierzy[89]. Dzięki temu po wojnie Jugosławia zachowała niezależność[90].

Francja

Bojownicy FFI na barykadzie w Paryżu, sierpień 1944 rok

Francuski Ruch Oporu był barwną zbieraniną różnorakich środowisk politycznych (m.in. gaulliści, socjaliści, narodowcy, skrajna lewica, anarchiści, prawica i od ataku Niemiec na Związek Radziecki również komuniści), które zakładały liczne, większe i mniejsze tajne organizacje, często złożone ze zwalczających się przed wojną frakcji[91]. Łączyła Francuzów opozycja zarówno wobec niemieckiego i włoskiego okupanta, jak i kolaboranckiego rządu z Vichy.

Za początek ruchu oporu we Francji uznaje się manifestacje studentów i uczniów w Paryżu w 1940 roku. Ruch Oporu rozwinął się silniej w strefie południowej, a słabiej w strefie północnej. We Francji cały Ruch Oporu stopniowo podporządkował się emigracyjnym władzom Francji (Komitet Wolnej Francji, następnie CFLN), kierowanym przez Charles’a de Gaulle’a. Organizowano pomoc jeńcom wojennym, propagandę, sabotaż i dywersję, partyzantkę (zwaną maquis) oraz akcje zbrojne przy wsparciu państw alianckich, w tym brytyjskiego SOE i amerykańskiego OSS. Ruch oporu często angażował się w ratowanie Żydów. W 1944 roku, gdy sprzymierzeni przygotowywali inwazję w Normandii i Prowansji, danych o plażach, na których mieli lądować, dostarczył francuski ruch oporu.

Podejmowano próby zjednoczenia Francuskiego Ruchu Oporu w jedną organizację. Proces scaleniowy rozpoczął się dzięki delegatowi de Gaulle’a Jeanowi Moulinowi. W maju 1943 roku w skład Krajowej Rady Ruchu Oporu weszli walczący komuniści, socjaliści, chrześcijańscy demokraci i konserwatyści. W lutym 1944 roku, w ślad za zjednoczeniem politycznym, nastąpiło zjednoczenie militarne przez scalenie wszystkich organizacji, w tym AS, FTP i ORA, we Francuskie Siły Wewnętrzne (FFI) pod dowództwem generała Marie Pierre’a Kœniga. Partyzanci z FFI paraliżowali ruchy przerzucanych przez Niemców w stronę miejsc desantów posiłków, atakując linie komunikacyjne i zaopatrzeniowe, a następnie wzięli aktywny udział w wyzwalaniu kraju, wzniecając powstanie narodowe (m.in. w sierpniu rozpoczęli udane powstanie w Paryżu)[92]. W październiku ich siły osiągnęły liczbę 400 tys. członków i zostały włączone w skład odtwarzanych francuskich sił zbrojnych.

W działalność ruchu aktywnie angażowały się kobiety. Szacuje się, że stanowiły one 15–20% składu osobowego wszystkich organizacji oporu. Walka Francuzek oprócz antyfaszyzmu i patriotyzmu niosła za sobą emancypację. W III Republice nie posiadły one praw wyborczych, które zostały im przyznane dopiero 21 kwietnia 1944 roku przez Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego (potwierdzone dekretem Rządu Tymczasowego z 5 października 1944 roku)[93].

ZSRR

Silne oddziały partyzanckie, szczególnie na terenie Białorusi, mniej liczne na Ukrainie, tworzyli Sowieci (w sumie ponad 500 tys. ludzi). Były one podporządkowane trzem ośrodkom dyspozycyjnym: Centralnemu Sztabowi Ruchu Partyzanckiego w Moskwie, dowództwu frontu i KPZR i zaopatrywane drogą lotniczą. Od 1942 roku konne i piesze zgrupowania partyzanckie dokonywały głębokich rajdów na terenach okupowanych (np. rajd konnicy Sidora Kowpaka z okolic Kijowa do Karpat). Głównym ich zadaniem było paraliżowanie linii komunikacyjnych na zapleczu frontu poprzez niszczenie torów, mostów i wykolejanie pociągów, a pod koniec wojny także zwalczanie niekomunistycznej partyzantki.

Holocaust i Porajmos

(c) Bundesarchiv, B 285 Bild-04413 / Stanislaw Mucha / CC-BY-SA 3.0
Obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau, 1945 rok

Mianem Holocaustu lub też Szoa określa się zagładę Żydów, jaka miała miejsce na terenach III Rzeszy, państw z nią sprzymierzonych i przez nią okupowanych[94]. Jej ofiarą padło około 6 milionów europejskich Żydów, w większości przeprowadzona została na okupowanych przez III Rzeszę ziemiach polskich. Stanowiła, łącznie z Zagładą Cyganów[ab] (Porajmos), która pochłonęła 500–600 tysięcy ofiar[95], bezprecedensową próbę wymordowania całych narodów przy użyciu metod przemysłowych (obozy koncentracyjne), która nigdy wcześniej i później nie była przeprowadzona w takiej skali. Obie zbrodnie stanowiły systematyczny i realizowany przez aparat państwowy proces likwidacji całych narodów.

Koalicja antyhitlerowska i jej działalność

Winston Churchill i Franklin Delano Roosevelt na pokładzie pancernika HMS „Prince of Wales” (1941 rok)
Czang Kaj-szek, Roosevelt i Churchill w Kairze, 25 listopada 1943 roku
Winston Churchill, Franklin Delano Roosevelt i Józef Stalin na konferencji w Jałcie (1945 rok)

Upadek Polski i Francji, jednych z głównych państw alianckich w pierwszej fazie wojny, sprawił, że główny ciężar działań wojennych w Europie spoczął na Wielkiej Brytanii, która w pojedynkę nie była zdolna do przeprowadzenia poważnej operacji przeciwko panującym na kontynencie Niemcom. Nadzieję na zmianę sytuacji przyniosły pogłoski o planowanym ataku niemieckim na Związek Radziecki. Brytyjczycy starali się już wiosną 1941 roku nawiązać kontakty z Kremlem w celu przedsięwzięcia zbrojnej akcji przeciwko III Rzeszy, jednak rozmowy nie przyniosły skutku aż do chwili ataku Niemiec na Związek Radziecki 22 czerwca 1941 roku. W tym dniu Związek Radziecki znalazł się w sytuacji całkowitego osamotnienia. Nie wiązały go z Zachodem żadne układy gwarantujące jego bezpieczeństwo – Sowieci byli sceptycznie nastawieni do wiązania się z zachodnimi „imperialistami”. Plan „Barbarossa” przesunął jednak wzajemną niechęć ideologiczną na dalszy plan, czego wyrazem było m.in. brytyjskie pośrednictwo w rozmowach polsko-radzieckich, zwieńczonych tzw. układem Sikorski-Majski.

Kolejnym krokiem do budowy wielkiej koalicji antyhitlerowskiej było podpisanie Karty Atlantyckiej 14 sierpnia 1941 roku na pancerniku HMS Prince of Wales” przez Winstona Churchilla i Franklina Delano Roosevelta. Określała ona cele polityki Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych w okresie II wojny światowej i po jej zakończeniu oraz zasady powojennych stosunków międzynarodowych. Za jej najważniejsze cele uznano prawo wszystkich narodów do posiadania własnych rządów i własnego niepodległego państwa, do rozwoju gospodarczego i życia w pokoju po pokonaniu tyranii faszystowskiej. Zdecydowanie eksponowała zasadę pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych, zgodnie z zasadami sprawiedliwości i prawa międzynarodowego, wyrażała nadzieję na ustanowienie po ostatecznym zniszczeniu „tyranii nazistowskiej” trwałego pokoju, wspominała o potrzebie zaprowadzenia w przyszłości „stałego systemu bezpieczeństwa na szerszą skalę” oraz o potrzebie zmniejszenia zbrojeń. 24 września 1941 roku na konferencji międzynarodowej w Londynie została podpisana przez członków koalicji antyhitlerowskiej, m.in. Związek Radziecki (z zastrzeżeniem uznania przez Sprzymierzonych granic istniejących w czerwcu 1941 roku).

Pierwszy okres trwania koalicji polegał głównie na wspieraniu zaopatrzeniowym walczących państw, w szczególności Związku Radzieckiego, gdyż aż do początku 1943 roku sytuacja na froncie wschodnim była dla aliantów nad wyraz niekorzystna. W dniach 22–26 listopada 1943 roku w Kairze miała miejsce konferencja Churchilla, Roosevelta i chińskiego przywódcy, generalissimusa Czang-kaj Szeka. Debatowano nad powojennym ładem w Azji. Zapadła decyzja o zwrocie Chinom wszystkich zajętych przez Japonię ziem, w tym Mandżukua, a także Tajwanu i Peskadorów. Zdecydowano też o powołaniu do życia niepodległego państwa koreańskiego.

W drugiej połowie 1943 roku, gdy Armia Czerwona przejęła inicjatywę strategiczną, pojawiły się problemy dotyczące czasu po zakończeniu wojny. Wyrazem tego stało się zwołanie konferencji przedstawicieli trzech walczących mocarstw w Teheranie w dniach 28 listopada-1 grudnia 1943 roku.

Dalsza współpraca doprowadziła do marginalizacji pozostałych sojuszników, takich jak Francja, Polska, czy Czechosłowacja. Rozbieżne cele trzech przywódców wpływały niekorzystnie na losy powojennej Europy. Determinacja Stalina i względna uległość Churchilla oraz obojętność Roosevelta na losy państw Europy Wschodniej wpłynęła na tworzenie radzieckiej strefy wpływów, która miała sięgać tak daleko, jak daleko zajdzie Armia Czerwona.

W czasie ogromnych sukcesów operacji wiślańsko-odrzańskiej w styczniu i lutym 1945 roku odbyła się kolejna konferencja Wielkiej Trójki. Tym razem miejscem spotkania był krymski kurort Jałta.

Schyłek wojny odznaczył się wyraźnie pogłębiającą się przepaścią pomiędzy zachodnimi aliantami a Związkiem Radzieckim. Stalin, posiadając argument w postaci wielomilionowej Armii Czerwonej, nadawał ton działaniom dyplomatycznym Wielkiej Koalicji. Ostatecznym tego skutkiem było zrezygnowanie Anglosasów z walki o wpływy na terenach zajętych przez Armię Czerwoną, a więc w Polsce, Czechosłowacji, Rumunii, Bułgarii i republikach nadbałtyckich. Ostatnim spotkaniem Wielkiej Trójki (chociaż już w innym składzie) była konferencja poczdamska, która przypieczętowała kształtujący się już od Teheranu porządek powojenny.

Skutki II wojny światowej

Zniszczona Warszawa
Zrównane z ziemią Nagasaki
Ciała więźniów zamordowanych przez strażników w niemieckim obozie koncentracyjnym Bergen-Belsen
Sprawcy Holocaustu i innych zbrodni, niemieccy wojskowi podczas procesu norymberskiego (1945 rok)
Japończyk mordujący alianckiego jeńca Leonarda Siffleeta, 1943 rok
Podział administracyjny okupowanych Niemiec w latach 1945–1949

Źródła[96]

II wojna światowa miała tragiczne skutki dla obywateli państw biorących udział w wojnie. Straty wśród ludności cywilnej wyniosły łącznie prawie 33 miliony ludzi. Wojna (zarówno bezpośrednie działania wojenne, jak naloty dywanowe czy zaplanowane akcje pacyfikacyjne ze strony Niemców) doprowadziła do wielkich zniszczeń w miastach – wśród najciężej dotkniętych aglomeracji znajdowały się Warszawa (85% zniszczonej zabudowy lewobrzeżnej części miasta), Leningrad, Stalingrad, Cherbourg, Caen, Hamburg, Drezno, Manila, Tokio czy Berlin. Konflikt przyczynił się do powstania nowej broni masowego rażeniabroni jądrowej. Użyli jej Amerykanie przeciwko ludności Hiroszimy i Nagasaki, wskutek czego bezpośrednio zginęło co najmniej 150 tysięcy osób, kilkadziesiąt tysięcy zostało ciężko rannych (znaczna ich część wkrótce potem zmarła), a dalsze zgony nastąpiły wskutek promieniowania.

Niektóre walczące strony dopuściły się licznych zbrodni wojennych oraz zbrodni przeciwko ludzkości. Szczególnie dobrze udokumentowana jest zbrodnicza działalność Niemców zakładających obozy koncentracyjne, będące narzędziem ludobójstwa podbitych narodów.

Wskutek wojny z powodu zniszczeń i strat materialnych pozycję na arenie międzynarodowej straciły Wielka Brytania, Japonia, Niemcy i Francja. Od teraz los Europy zależał w głównej mierze od Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego.

Po konferencji w Jałcie w lutym 1945 roku nastąpił polityczny podział Europy na blok zachodni i blok wschodni (początek zimnej wojny). Na zebraniu Wielkiej Trójki potwierdzającym spotkanie w Teheranie ustalono, że terytoria, zdobyte przez Armię Czerwoną znajdą się w strefie wpływów Związku Radzieckiego, a te wyzwolone przez aliantów zachodnich – w strefie wpływów państw zachodnich. W ten sposób Polska i pozostałe kraje Europy środkowo-wschodniej stały się zależne od Związku Radzieckiego, natomiast Grecja, Włochy, Francja i Benelux, a po kilku latach także cała Austria – w bloku zachodnim. Jugosławia i Albania, opanowane po wycofaniu się Niemców i Włochów przez armię partyzantów Josipa Broza Tity, pozostały po wojnie zasadniczo niezależne od Związku Radzieckiego, choć oba te kraje poszły w następnych latach drogą komunistyczną.

Alianci podjęli działania mające na celu zapobiec powstawaniu konfliktów na arenie międzynarodowej. W miejsce Ligi Narodów powołana została Organizacja Narodów Zjednoczonych mająca przeciwstawiać się przejawom łamania praw człowieka. Państwa należące do ONZ zobowiązały się nie dopuszczać do władzy partii o poglądach nazistowskich, a nawet je delegalizować[97]. Zakazano propagowania symboli swastyki.

Zajęto się także sprawą części narodu żydowskiego okaleczonego przez szoa. Zdecydowano się na podział brytyjskiego Mandatu Palestyny na dwa niepodległe państwa, żydowskie i arabskie. W 1947 roku w Palestynie wybuchło powstanie sił żydowskich i arabskich, które próbowały utworzyć własne kraje. 14 maja 1948 roku w Tel Awiwie Żydzi proklamowali powstanie Państwa Izrael, pominięta została jednak niezależność Palestyńczyków. Pobratymcom przyszła więc na pomoc koalicja państw arabskich i w ten sposób wybuchła wojna. Izrael zwyciężył, a jego konflikt z Arabami trwa po dziś dzień[98].

Ustalono także[99][100]:

Straty

Straty według krajów: liczby, procenty

II wojna światowa zebrała najobfitsze żniwo życia ludzkiego w historii świata. W ciągu 6 lat wojny zginęło ponad 60 milionów ludzi, co stanowiło około 3% całkowitej liczby ludności na świecie (ok. 2,3 miliarda)[105].

Zobacz też

Uwagi

  1. II Rzeczpospolita, Polskie Państwo Podziemne, Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie, od 1944 roku również Rzeczpospolita Polska.
  2. W latach 1939–1940 III Republika Francuska, w latach 1940–1944 Wolna Francja, od 1944 roku do końca wojny roku Rząd Tymczasowy Republiki Francuskiej.
  3. Od 6 kwietnia 1941 roku, pod okupacją powstały partyzanckie republiki komunistyczne: Republika Užicka, Republika Bihacka oraz Demokratyczna Federacyjna Jugosławia.
  4. Od 1941 roku.
  5. Do 1944 roku, anektowana przez ZSRR.
  6. Na wojnie z Japonią od 1937 roku.
  7. Od 1943 roku pod okupacją brytyjską.
  8. Od 1943 od sierpnia 1941 pod okupacją brytyjsko-sowiecką.
  9. Od 1943 roku.
  10. a b c Od 1944 roku.
  11. Od 1945 roku.
  12. Formalnie od 1945 roku, de facto na wojnie przeciw Osi od 1944 roku.
  13. W 1939 roku, anektowane przez III Rzeszę.
  14. Do 1941 roku.
  15. a b c d Do 1943 roku.
  16. a b c d e f g h Do 1944 roku.
  17. Do 1945 roku.
  18. 25–26 marca 1941.
  19. W 1941 roku, operacja Sabine.
  20. W 1941 roku, operacja Y.
  21. Podejmowała również walkę z państwami Osi.
  22. w piśmiennictwie zachodnim czasami podaje się tę datę jako początek wojny światowej.
  23. Jako pierwszy obiekt zbombardowano most w Tczewie „Jednostki Wehrmachtu, Luftwaffe i Kriegsmarine ruszyły do natarcia rankiem 1 września. Aby w pełni wyzyskać zaskoczenie, o 4.34, a więc na 11 min. przed oficjalnym terminem ataku na Polskę, 3 eskadra 1 pułku bombowców nurkowych („Stukasów”) por. Bruno Dilleya zbombardowała przyczółki mostu kolejowego w Tczewie, co miało sterroryzować ich obsadę i umożliwić przejęcie obiektu w nienaruszonym stanie” – Paweł Piotr Wieczorkiewicz, Kampania 1939 roku, Krajowa Agencja Wydawnicza, wydanie pierwsze, Warszawa 2001.
  24. Rząd Węgier na czele z regentem Horthym odmówił Niemcom wykorzystania linii kolejowych biegnących przez terytorium Węgier dla agresji na Polskę, zaminował tunele i zagroził ich wysadzeniem w przypadku próby użycia siły przez III Rzeszę.
  25. W Armii Czerwonej istniały unikatowe stopnie oficerskie, zastąpione w 1940 roku generalskimi. Komandarm był odpowiednikiem generała armii.
  26. Komkor był odpowiednikiem generała broni.
  27. Aby wymazać z pamięci wcześniejszy sojusz Hitlera i Stalina. Było to pierwotnie określenie propagandowe nawiązujące świadomie do wojny z 1812 roku prowadzonej przez Rosję z koalicją napoleońską tak określanej w tradycyjnej historiografii rosyjskiej.
  28. Przed II wojną światową i w jej trakcie mianem Cyganów określano nie tylko Romów, ale i Sinti.
  29. Na straży japońskich granic stoją Japońskie Siły Samoobrony, nie będące de iure wojskiem (ich członkowie są cywilami, choć posiadają stopnie, mundury, nowoczesną broń itp.). Do 2014 roku JSS nie mogły być wykorzystywane poza granicami kraju i w celach ofensywnych, co zmieniła „reinterpretacja” artykułu 9 konstytucji. – Jarosław Giziński, Japonia zmienia konstytucję i zegna się z pacyfizmem, „Rzeczpospolita”, 03.07.2014 rok.
  30. Mandżukuo, Mengjang, Cesarstwo Wietnamu, Druga Republika Filipin, Królestwo Kambodży, Państwo Birma, Królestwo Luang Phrabang, Repuboika Chińska, Azad Hind.

Przypisy

  1. wojna światowa II, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2010-10-09].
  2. Twentieth Century Atlas – Death Tolls.
  3. Straty II wojny światowej. [dostęp 2010-10-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-24)].
  4. Henryk Piątkowski, Kampania wrześniową w Polsce 1939 r., Wydawnictwo Swiatowego Związku Polaków z Zagranicy, 1946 [dostęp 2020-12-04].
  5. Kampania wrześniowa 1939, Inst. Historyczny im. Gen. Sikorskiego [dostęp 2020-12-04].
  6. Eugeniusz Guz, Zagadki i tajemnice kampanii wrześniowej: plany Hitlera wobec Polski; mity i fantazje wokół prowokacji gliwickiej; nieznane szczegóły obrony Warszawy, Bellona, 2009 [dostęp 2020-12-04].
  7. Marszałek Edward Śmigły-Rydz, 1886–1986 [dostęp 2020-12-04].
  8. Zbigniew Nowakowski, II wojna swiatowa, 1939–1945: fakty, zdarzenia, okoliczności, przeżycia, Wydawnictwo Zakonu Pijarów, 1996, ISBN 978-83-85958-49-9 [dostęp 2020-12-04].
  9. Piotr Żaroń, Agresja Związku Radzieckiego na Polskę 17 września 1939: los jeńców polskich, Wyd. Adam Marszałek, 1998, ISBN 978-83-7174-164-7 [dostęp 2020-12-04].
  10. Wojna nie zaczęła się w Wieluniu? Sensacyjne odkrycie nowych dokumentów w Londynie
  11. Marszałek Edward Śmigły-Rydz, 1886–1986, Instytut Józefa Piłsudskiego, 1986, s. 30 [dostęp 2020-12-21].
  12. Atak ZSRR na Polskę – Muzeum Historii Polski, muzhp.pl [dostęp 2020-12-21].
  13. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 17 września 1939 r. o wyznaczeniu następcy Prezydenta Rzeczypospolitej (M.P. z 1939 r. nr 214-217, poz. 3).
  14. Tadeusz Wroński, Kronika okupowanego Krakowa, 1974, s. 39.
  15. Халхин-гольское сражение: пересмотр статистики, web.archive.org [dostęp 2020-11-26].
  16. Bawden, Modern History Mongolia Hb, Routledge, 28 października 2013, s. 323, ISBN 978-1-136-18822-0 [dostęp 2020-12-04] (ang.).
  17. Norman Davies, Europa walczy, Otwarte, 16 marca 2012, ISBN 978-83-240-1560-3 [dostęp 2020-12-04].
  18. Chris Millington, France in the Second World War: Collaboration, Resistance, Holocaust, Empire, Bloomsbury Publishing, 23 lipca 2020, ISBN 978-1-350-09498-7 [dostęp 2020-12-04] (ang.).
  19. Paweł Przymusiała, Wojna zimowa: 1939 – 1940 ; działania lotnicze w czasie wojny sowiecko-fińskiej, Wyd. Militaria, 1997, ISBN 978-83-86209-91-0 [dostęp 2020-12-04].
  20. Bernard Piotrowski, Wojna Radziecko-Fińska (zimowa): 1939–1940 : legendy, niedomówienia, realia, Wyd. Naukowe, 1997, ISBN 978-83-232-0770-2 [dostęp 2020-12-04].
  21. G.F. Krivosheev, Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century, Greenhill Books, 1997, ISBN 978-1-85367-280-4 [dostęp 2020-12-04] (ang.).
  22. Eloise Engle, Lauri Paananen, The Winter War: The Soviet Attack on Finland, 1939–1940, Stackpole Books, 1 lutego 2014, ISBN 978-0-8117-1401-3 [dostęp 2020-12-04] (ang.).
  23. Charles F. Marshall, Życie i śmierć Lisa Pustyni: jak zamordowano Erwina Rommla?, L&L, 2002, ISBN 978-83-88595-66-0 [dostęp 2020-11-26].
  24. Chris Bishop, Niemieckie Wojska Pancerne W Ii Wojnie Światowej, Bellona, 2009 [dostęp 2020-12-03].
  25. Terry Brighton, Gry wojenne. Patton. Monty i Rommel, Otwarte, 6 kwietnia 2011, ISBN 978-83-240-1605-1 [dostęp 2020-12-03].
  26. John Broich, Blood, Oil, and the Axis: The Allied Resistance against a Fascist State in Iraq and the Levant, 1941, 2019.
  27. Marek M. Dziekan, Historia Iraku, Dialog, 2007, ISBN 978-83-89899-77-4 [dostęp 2020-12-04].
  28. Allen F. Chew, Fighting the Russians in Winter: Three Case Studies, 1981.
  29. Kampania radziecka – operacja Barbarossa, wojna na wschodzie 1941–1945, sww.w.szu.pl [dostęp 2020-12-06].
  30. Lotnictwo wojskowe Niemiec i ZSRR w przeddzień operacji Barbarossa – analiza sił [dostęp 2021-01-12].
  31. Ставка Верховного Главнокомандующего, bse.sci-lib.com [dostęp 2021-01-12].
  32. Lexikon der Wehrmacht – Heeresgruppe Nord, lexikon-der-wehrmacht.de [dostęp 2021-01-12].
  33. Nigel Cawthorne, Decydujące Bitwy Ii Wojny Światowej, Bellona, 2009, s. 88 [dostęp 2020-12-21].
  34. Adolf Hitler, Rozmowy przy stole 1941–1944, Warszawa 1996, s. 60.
  35. Кирпонос Михаил Петрович, warheroes.ru [dostęp 2021-01-12].
  36. Timothy Snyder, Black Earth, 2015, s. 195.
  37. Lexikon der Wehrmacht – Heeresgruppe Süd, lexikon-der-wehrmacht.de [dostęp 2021-01-12].
  38. Julien Steinberg, Verdict of Three Decades: From the Literature of Individual Revolt Against Soviet Communism: 1917–1950, 1971, s. 411.
  39. Alan Taylor, Finland in World War II – The Atlantic, theatlantic.com [dostęp 2020-12-14] (ang.).
  40. Manstein’s Romanians in the Crimea, Feldgrau, 4 sierpnia 2020 [dostęp 2020-12-06] (ang.).
  41. Edmund Kosiarz, Druga wojna światowa na Bałtyku, Wyd. Morskie, 1988, s. 174, ISBN 978-83-215-3268-4 [dostęp 2020-12-21].
  42. Edmund Kosiarz, Druga wojna światowa na Bałtyku, Wyd. Morskie, 1988, s. 409, ISBN 978-83-215-3268-4 [dostęp 2020-12-21].
  43. Nigel Cawthorne, Decydujące Bitwy Ii Wojny Światowej, Bellona, 2009 [dostęp 2020-12-03].
  44. James Lucas, War on the Eastern Front: The German Soldier in Russia, 1941–1945, Frontline Books, 30 października 2014, ISBN 978-1-4738-4122-2 [dostęp 2020-12-08] (ang.).
  45. Nigel Cawthorne, Decydujące Bitwy Ii Wojny Światowej, Bellona, 2009, s. 89 [dostęp 2020-12-21].
  46. Guderian attacks, [w:] Niklas Zetterling, Anders Frankson, The Drive on Moscow, 1941, Open Road Media, 7 maja 2013, ISBN 978-1-4804-0662-9 [dostęp 2020-12-21] (ang.).
  47. Elton L. Daniel, The History of Iran, Greenwood Publishing Group, 2001, ISBN 978-0-313-30731-7 [dostęp 2020-12-03] (ang.).
  48. Touraj Daryaee, Tūraǧ Daryāyī, The Oxford Handbook of Iranian History, Oxford University Press, USA, 16 lutego 2012, ISBN 978-0-19-973215-9 [dostęp 2020-12-03] (ang.).
  49. Г.Ф. Кривошеев, Россия и СССР в войнах XX века. Потери вооруженных сил: Статистическое исследование, 2001, s. 320.
  50. Ленинград Блокада Подвиг, blokada.otrok.ru [dostęp 2021-01-12].
  51. Военная литература --[Мемуары] -- Рябышев Д. И., Первый год войны, militera.lib.ru [dostęp 2020-12-22].
  52. PzKpfw VI Tiger – pięść niemieckiej Panzerwaffe, Nowa Strategia [dostęp 2020-12-21].
  53. Roberta Wohlstetter, Pearl Harbor: Warning and Decision, Stanford University Press, 1962, ISBN 978-0-8047-0598-1 [dostęp 2020-12-03] (ang.).
  54. Stewart Ross, Joe Woodward, Pearl Harbor, Encyclopaedia Britannica, 2015, s. 34, ISBN 978-1-62513-340-3 [dostęp 2020-12-04] (ang.).
  55. Allan Beekman, The Niihau Incident, 1982, s. 112.
  56. Mark Healy, Midway 1942: decydująca bitwa na Pacyfiku, Amercom, 2010, ISBN 978-83-261-0286-8 [dostęp 2020-12-03].
  57. Antoni Wolny, Wojna na Pacyfiku: agresja japońska w latach 1931–1945, Wiedza Powszehna, 1971 [dostęp 2020-12-03].
  58. Douglas Ford, Pacyfik. Starcie mocarstw, Otwarte, 13 września 2013, ISBN 978-83-240-2855-9 [dostęp 2020-12-03].
  59. Zbigniew Flisowski, Burza nad Pacyfikiem, 1995.
  60. Kenneth G. Henshall, Historia Japonii, Bellona, 2011 [dostęp 2020-12-03].
  61. Bruce Allen Watson, Exit Rommel: The Tunisian Campaign, 1942-43, Stackpole Books, 15 listopada 2006, str. 41, ISBN 978-0-8117-3381-6 [dostęp 2020-12-03] (ang.).
  62. Zbigniew Wawer, Monte Cassino 1944, Bellona, 2009 [dostęp 2020-12-03].
  63. Kazimierz Rosen-Zawadzki, Balkańskie koncepcje strategiczne a kampania we Włoszech, 1943–1945, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1964 [dostęp 2020-12-03].
  64. Maria Podlasek, Wypędzenie Niemców z terenów na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej: Relacje świadków, 1995.
  65. Steuben Wreck @ National Geographic Magazine, archive.is, 29 czerwca 2012 [dostęp 2020-12-20].
  66. Tadeusz Maria Gelewski, Zbrodnie wojenne na morzu w drugiej wojnie światowej, 1976.
  67. Pomnik ofiar tragedii Wilhelma Gustloffa, Goyi i Steubena-Katedra Mon…, archive.is, 9 grudnia 2012 [dostęp 2020-12-20].
  68. A Memorial To The Wilhelm Gustloff, Feldgrau, 4 sierpnia 2020 [dostęp 2020-12-20] (ang.).
  69. Derek S. Zumbro, Battle for the Ruhr: The German Army’s Final Defeat in the West, University Press of Kansas, 2006, ISBN 978-0-7006-1490-5 [dostęp 2020-11-26] (ang.).
  70. Ian Kershaw, Do piekła i z powrotem: Europa 1914–1949, Otwarte, 19 października 2016, ISBN 978-83-240-4166-4 [dostęp 2020-12-04].
  71. Stuart Cooper, Christopher Hudson, Overlord: Codename: D-Day, June 6, 1944, iUniverse, maj 2007, ISBN 978-0-595-45123-4 [dostęp 2020-12-04] (ang.).
  72. Bogdan Koszel, Renner Karl, [w:] Stanisław Sierpowski (red.), Leksykon historii powszechnej 1900–1945, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań, 1996, ISBN 83-232-0712-7, s. 369.
  73. Alfred Konieczny, „Festung Breslau.” dokumenty oble̜żenia 16. II.-6. v. 1945, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962 [dostęp 2020-12-03] (niem.).
  74. Sean M. Mcateer, 500 Days: The War in Eastern Europe, 1944–1945, Dorrance Publishing, 2009, ISBN 978-1-4349-6159-4 [dostęp 2020-12-03] (ang.).
  75. Ostatnie starcia II wojny światowej w Europie, polska-zbrojna.pl [dostęp 2020-11-26].
  76. Sean M. Mcateer, 500 Days: The War in Eastern Europe, 1944–1945, Dorrance Publishing, 2009, ISBN 978-1-4349-6159-4 [dostęp 2020-11-26] (ang.).
  77. James Lucas, Kommando: German Special Forces of World War Two, Frontline Books, 24 lutego 2014, ISBN 978-1-84832-737-5 [dostęp 2020-11-23] (ang.).
  78. Mart Laar, Wojna w lesie. Walka Estonii o przetrwanie 1944–1956, 2008.
  79. Transcript of „Operation Downfall [US invasion of Japan]: US Plans and Japanese Counter-Measures” by D. M. Giangreco, US Army Command and General Staff College, mtholyoke.edu [dostęp 2020-11-23].
  80. Myśleli, że II wojna światowa trwa, rmf24.pl [dostęp 2020-11-23].
  81. SOE, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2020-12-22].
  82. Słownik historii Polski i świata, 2001, s. 25.
  83. Leksykon historii Polski po II wojnie światowej 1944–1997, 2003, s. 130,131.
  84. Bogumił Karaszewski, Partyzancka broń. O uzbrojeniu w Batalionach Chłopskich, 1980, s. 140.
  85. Goralenvolk. Nazistowski "naród" w Polsce, menway.interia.pl [dostęp 2020-12-22].
  86. Wacław Felczak, Tadeusz Wasilewski, Historia Jugosławii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1985, ISBN 978-83-04-01638-5 [dostęp 2020-12-04].
  87. Josip Broz Tito, Walka narodów okupowanej Jugosławji, Wydawnictwo literatury z jezykach obcych, 1944 [dostęp 2020-12-04].
  88. Walter R. Roberts, Tito, Mihailović, and the Allies, 1941–1945, Duke University Press, 1987, ISBN 978-0-8223-0773-0 [dostęp 2020-12-04] (ang.).
  89. Walter R. Roberts, Tito, Mihailović, and the Allies, 1941–1945, Duke University Press, 1987, s. 263, ISBN 978-0-8223-0773-0 [dostęp 2020-12-21] (ang.).
  90. Zofia Rutyna-Frelek, Jugosławia na arenie międzynarodowej, 1943–1948, Książka i Wiedza, 1981 [dostęp 2020-12-04].
  91. Michael Johnson, French Resistance: Individuals Versus the Company in French Corporate Life, Routledge, 4 lipca 2013, s. 24, ISBN 978-1-135-07521-7 [dostęp 2020-12-04] (ang.).
  92. France Secrétariat d’État aux anciens combattants (1974–1981), Pologne Ministerstwo do spraw kombatantów, Polska i Francja w wojnie i ruchu oporu w latach 1939–1945, Sekretariat stanu ds. byłych kombatantów, 1978 [dostęp 2020-12-04].
  93. David Schoenbrun, Soldiers of the Night: The Story of the French Resistance, Plunkett Lake Press, 9 sierpnia 2019 [dostęp 2020-12-04] (ang.).
  94. Holocaust, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2020-12-21].
  95. Roma in Auschwitz, jewishvirtuallibrary.org [dostęp 2020-12-20].
  96. Jane Burbank, Frederick Cooper: Empires in world history. Power and the politics of difference. Princeton, N.J: Princeton University Press, 2010, s. 370. ISBN 978-0-691-12708-8. OCLC 436358445. (ang.).
  97. Longin Pastusiak, Świat kapitalistyczny po II wojnie światowej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1983, ISBN 978-83-02-01965-4 [dostęp 2020-12-18].
  98. Arab-Israeli conflict – Role of religion, science.co.il [dostęp 2020-12-22].
  99. Skutki II wojny światowej – Epodreczniki.pl, epodreczniki.pl [dostęp 2020-12-18].
  100. Antoni Czubiński, II wojna światowa i jej następstwa: praca zbiorowa, Wielkopolska Agencja Wyd., 1996, ISBN 978-83-85524-24-3 [dostęp 2020-12-18].
  101. Trizonia, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2020-12-20].
  102. Tomasz Wituch, Terytoria sporne w Europie po roku 1815, 2001.
  103. Hanko 1940-41 and Porkkala 1944-56, histdoc.net [dostęp 2020-12-21].
  104. Bartłomiej Mroczkowski, Spór mocarstw o Kuryle, geopolityka.org [dostęp 2020-12-18].
  105. Twentieth Century Atlas – Death Tolls, necrometrics.com [dostęp 2020-12-14].

Bibliografia

  • Druga Wojna Światowa, Pavel Andreevič Žilin (red.) i inni, Warszawa: KiW, 1987, ISBN 83-05-11472-4, OCLC 69492172.
  • Pierre Buhler: Polska Droga do Wolności, 1939–1995. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 1999. ISBN 83-86483-95-4.
  • Eugeniusz Duraczyński, Jerzy Janusz Terej: Europa podziemna 1939–1945. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1974.
  • Norman Davies: Europa Walczy 1939–1945. Nie takie proste zwycięstwo. Kraków: 2008. ISBN 978-83-240-1010-3.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Flag of Poland (1928–1980).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej, a później Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w okresie 1928-1980 ustanowiona rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach, Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980 i potwierdzona dekretem z dnia 9 listopada 1955 r. o znakach Sił Zbrojnych, Dz. U. z 1955 r. Nr 47, poz. 315.
Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "vermilion" (#E34234, cynober). Proporcje 5:8 (w dekrecie z 1955 roku błędnie ustalone jako 3:8, skorygowane w obwieszczeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1956 r. o sprostowania błędu w dekrecie z dnia 7 grudnia 1955 r. o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych, Dz.U. z 1955 r. Nr 47 poz. 314).
Flag of Poland (1927–1980).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej, a później Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w okresie 1928-1980 ustanowiona rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach, Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980 i potwierdzona dekretem z dnia 9 listopada 1955 r. o znakach Sił Zbrojnych, Dz. U. z 1955 r. Nr 47, poz. 315.
Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "vermilion" (#E34234, cynober). Proporcje 5:8 (w dekrecie z 1955 roku błędnie ustalone jako 3:8, skorygowane w obwieszczeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1956 r. o sprostowania błędu w dekrecie z dnia 7 grudnia 1955 r. o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych, Dz.U. z 1955 r. Nr 47 poz. 314).
Flag of the United Kingdom (3-5).svg
The flag of the United Kingdom (3:5 version). This flag is the Union Flag in the 3:5 ratio exclusively used on land. At sea, the correct ratio is 1:2.
Flag of New Zealand.svg
Flag of New Zealand. Specification: http://www.mch.govt.nz/nzflag/description.html , quoting New Zealand Gazette, 27 June 1902.
Flag of South Africa (1928–1994).svg
Flag of South Africa, also known as the Oranje-Blanje-Blou, used from 31 maja 1928 until 27 kwietnia 1994
Flag of Canada (1921–1957).svg
The Canadian Red Ensign used between 1921 and 1957.

This image has compared for accuracy (mainly colors) using an image from World Statesmen. The only change is making the maple leaves green from red. This image has compared for accuracy (mainly colors) using an image from World Statesmen. The most recent version of this image has changed the harp into one with a female figure; see [http://flagspot.net/flags/ca-1921.html FOTW
Flag of Egypt (1922–1958).svg
flag of the Kingdom of Egypt (1922–1953) and the Republic of Egypt (1953–1958).
Flag of Greece (1822-1978).svg
Flaga Grecji (1822-1970 i 1974-1978)
Flag of the Dominican Republic.svg
The flag of the Dominican Republic has a centered white cross that extends to the edges. This emblem is similar to the flag design and shows a bible, a cross of gold and 6 Dominican flags. There are branches of olive and palm around the shield and above on the ribbon is the motto "Dios,Patria!, Libertad" ("God, Country, Freedom") and to amiable freedom. The blue is said to stand for liberty, red for the fire and blood of the independence struggle and the white cross symbolized that God has not forgotten his people. "Republica Dominicana". The Dominican flag was designed by Juan Pablo Duarte, father of the national Independence of Dominican Republic. The first dominican flag was sewn by a young lady named Concepción Bona, who lived across the street of El Baluarte, monument where the patriots gathered to fight for the independence, the night of February 27th, 1844. Concepción Bona was helped by her first cousin María de Jesús Pina.
Flag of Haiti.svg
The national and official state flag of Haiti; arms obtained from http://www.webchantier.com/. The civil flag can be found at here.
Flag of the United States (1912-1959).svg
US Flag with 48 stars. In use for 47 years from July 4, 1912, to July 3, 1959.
Flag of Guatemala.svg
The flag of Guatemala, official since 1871.
Flag of Italy (1861–1946).svg
Autor: F l a n k e r, Licencja: CC BY-SA 2.5
Łatwo można dodać ramkę naokoło tej grafiki
Flag of Albania.svg
Flag of Albania
Flag of Hungary (1915-1918, 1919-1946).svg
Flag of Hungary from 6 November 1915 to 29 November 1918 and from August 1919 until mid/late 1946.
Flag of Ecuador.svg
Made by author of Xramp, first uploaded by Denelson83 as Flag of Ecuador.svg, modifications by Husunqu.
Flag of Finland.svg
Flaga Finlandii
Flag of Chile.svg
Łatwo można dodać ramkę naokoło tej grafiki
Flag of Germany (1935–1945).svg
National flag and merchant ensign of Germany from 1935 to 1945.
Flag of Belarus (1918, 1991–1995).svg
Flag of Belarus in 1991—1995
Naval Ensign of Russia.svg
Łatwo można dodać ramkę naokoło tej grafiki
Flag of Japan (1870–1999).svg
Variant version of a flag of Japan, used between January 27, 1870 and August 13, 1999 (aspect ratio 7:10).
Flag of Thailand.svg
The national flag of Kingdom of Thailand since September 2017; there are total of 3 colours:
  • Red represents the blood spilt to protect Thailand’s independence and often more simply described as representing the nation.
  • White represents the religion of Buddhism, the predominant religion of the nation
  • Blue represents the monarchy of the nation, which is recognised as the centre of Thai hearts.
Flaga PPP.svg
Flaga Armii Krajowej; symbol na fladze jest złożeniem liter "P" i "W", będących skrótem od "Polska Walcząca" (zob. Znak Polski Walczącej)
Beheading of Leonard George Siffleet.jpg
Aitape, New Guinea. 24 October 1943. A photograph found on the body of a dead Japanese soldier showing NX143314 Sergeant (Sgt) Leonard G. Siffleet of "M" Special Unit, wearing a blindfold and with his arms tied, about to be beheaded with a sword by Yasuno Chikao. The execution was ordered by Vice Admiral Kamada, the commander of the Japanese Naval Forces at Aitape. Sgt Siffleet was captured with Private (Pte) Pattiwahl and Pte Reharin, Ambonese members of the Netherlands East Indies Forces, whilst engaged in reconnaissance behind the Japanese lines. Yasuno Chikao died before the end of the war.
Flag of the Philippines (1943).svg
De facto flag of the Philippines 1943 (until December 12, 1943)
Flag of the Democratic Federal Yugoslavia.svg
Vectorized version of the image from http://www.crwflags.com/fotw/images/y/yu-1941.gif. (NOTE: The title is a misnomer, this flag was adopted on 26 September 1941 at the Stolice meeting of the Yugoslav Partisans, [1].)
The British Army in Tunisia 1943 NA1638.jpg
The British Army in Tunisia 1943
Crusader tanks in El Hamma, 29 March 1943.
Flag of Albania (1939–1943).svg
Flag of the Kingdom of Albania (1939-1943) by a decree of Victor Emanuel III, 28 September 1939. Officially retired since 25 July 1943.
Flag of Laos (1952-1975).svg
Flag of the Kingdom of Laos between 1952 - 1975.
Marat1June1942.jpg
Luftwaffe aerial reconnaissance photo of the sunken battleship Marat in Kronstadt harbor
Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1930; variant).svg
Autor: Oryginalnym przesyłającym był NuclearVacuum z projektu Wikimedia Commons
modified by User:Tcfc2349, Licencja: CC BY-SA 4.0
Varient flag of the People's Republic of Mongolia at 1924-1930. There seems to be a dispute whether this flag was actually in use. The Mongolian government gives a different sequence of flags for the period in a recent exhibition.
USS West Virginia;014824.jpg
U.S. Navy sailors in a motor launch rescue a survivor from the water alongside the sunken battleship USS West Virginia (BB-48) during or shortly after the Japanese air raid on Pearl Harbor, 7 December 1941. USS Tennessee (BB-43) visible behind West Virginia. Note extensive distortion of West Virginia´s lower midships superstructure, caused by torpedo hits below. Also note 5"/25 gun, still partially covered with canvas, boat crane swung outboard and empty boat cradles near the smokestacks, and base of radar antenna atop West Virginia´s (BB-48) foremast.
Destroyed Warsaw, capital of Poland, January 1945.jpg
Stare Miasto po Powstaniu Warszawskim. Widok na Kanonię i Rynek.
War flag of the Italian Social Republic.svg
War flag of the Repubblica Sociale Italiana (the civil flag was the same of the present day Italian Republic, but was more rarely used in comparison with the war flag)
Chinese Student's Corps members starting for the front, Battle of Changsha, 1941-1942 (24516426076).jpg
Lot 11614-7: Second Sino-Japanese War, July 1937-September 1945. Battle of Changsha, December-January 1942. China at War. Chinese youth is a generation of fighters. Since the outbreak of war, China has trained more than 200,000 young men and women to work on every front, standing shoulder to shoulder with the Regular Forces in the fire of battle, organizing the people, and mobilizing all sections of their work. Their Army and their people are becoming one in common effort and common struggle. Members of the Student’s Corps starting for the front. Photograph released March 1942. Office of War Information Photograph. (2016/01/22).
228 regiment in HK.jpg
The Imperial Japanese Army 228th Infantry Regiment of the 38th Division enters Hong Kong on 8 December 1941.
RIAN archive 286 Homecoming.jpg
(c) RIA Novosti archive, image #286 / Vsevolod Tarasevich / CC-BY-SA 3.0
“Homecoming”. Soldiers pulling camouflaged artillery on muddy roads. The Leningrad Front.
Cairo conference.jpg
Franklin D. Roosevelt, Chiang Kai-shek, and Winston Churchill at the Cairo Conference, 1943.
Defendants in the dock at nuremberg trials.jpg
View of the defendants in the dock at the International Military Tribunal trial of war criminals in Nuremberg, Bavaria, Germany.
Blitzshelter.jpg
Girl in bunk bed in subway tunnel shelter, woman kneeling next to her.
Fordson Armoured Car Iraq.jpg
A Fordson Armoured Car of No. 2 Armoured Car Company RAF, operating with 'Habforce', waits outside Baghdad, Iraq, while negotiations for an armistice take place between British officials and the rebel government.
Battle of Moscow 6.jpg
(c) Mil.ru, CC BY 4.0
Контрнаступление советских войск под Москвой (1941)
Second world war europe 1939 map pl2.png
Autor: Alokasta, Licencja: CC BY-SA 3.0
Second world war europe oct1939
The British Army in Tunisia 1943 NA1344.jpg
The British Army in Tunisia 1943
A wounded soldier from the Durham Light Infantry shares a cigarette with a wounded German prisoner during the Mareth line battle, 22-24 March 1943.
Cap Arcona burning.jpg
The burning Cap Arcona shortly after the attack.
German paratroopers jumping From Ju 52s over Crete.jpg
The Battle of Crete, 20 - 31 May 1941. German paratroopers jumping from Junkers Ju 52 3/m transport planes over Crete.
Bundesarchiv Bild 146-1994-036-09A, Paris, Parade auf der Champs Elysée.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 146-1994-036-09A / CC-BY-SA
Bundesarchiv-Logo-ohne-Wappen.svg

Tytuł Paris, Parade auf der Champs Elysée

Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Korekty i alternatywne opisy są wpisane oddzielnie od opisu oryginalnego. Dodatkowe błędy można zgłaszać na tej stronie w celu poinformowania Niemieckiego Archiwum Federalnego.


Oryginalny opis Archiwum: 

Paris, Champs Elysée: Die Wache zieht auf.

AustraliansAtTobruk.jpg

IWM caption : Australian troops occupy a front line position at Tobruk. Between April and December 1941 the Tobruk garrison, comprising British, Australian and Polish troops, was besieged by Rommel's forces. It fell to the Germans after the battle of Gazala on 21 June 1942 but was recaptured five months later.


Comment : see Siege of Tobruk.
Flag of Montenegro (1905–1918, 1941–1944).svg
Autor: Guilherme Paula, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Flag of Montenegro (1905-1922 & 1941-1944)
22june1941.jpg
Ten plik został zastąpiony przez File:German troops crossing the Soviet border.jpg. Sugerujemy użycie tamtego pliku.
Warsaw Uprising by Chrzanowski - Henio Roma - 14828.jpg
Powstanie Warszawskie: Ppor. Henryk Ożarek "Henio" (po lewej) i Tadeusz Przybyszewski "Roma" (po prawej) z kompanii "Anna" Batalionu "Gustaw" w rejonie ulicy Kredytowej-Królewskiej. "Henio" trzyma pistolet "Vis" a "Roma" strzela z Pistoletu maszynowego "Błyskawica".
Dominion of Newfoundland Red Ensign.svg
Autor: Lrenhrda, Licencja: CC BY-SA 4.0
Civil ensign of Newfoundland (1918–1949).
Bundesarchiv Bild 183-H26408, Rückzug deutscher Truppen auf Breslau.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 183-H26408 / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
Rückzug deutscher Truppen auf Breslau

Zentralbild, II.Weltkrieg 1939-1945, An der Ostfront 1945. Aus Oberschlesien zurückflutende deutsche Streitkräfte werden nach Breslau, das zur Festung erklärt wurde, zur Verteidigung der Stadt herangezogen. Unser Bild vom 2.2.1945 zeigt ankommende deutsche Einheiten. (Breslau wurde am 15.2. von den sowjetischen Truppen eingeschlossen und kapitulierte nach sinnlosem Widerstand am 6.5.1945). H 26 408

[Oberschlesien.- Rückzug deutscher Truppen. leichter Zugkraftwagen 1 t (Sd.Kfz. 10) mit aufgesessenen Soldaten und angehängtem Geschütz]
Flag of Manchukuo.svg
Flag of Manchukuo
State flag of Persia (1907–1933).svg
State flag of Iran (1907-1933)
Bundesarchiv Bild 183-R98401, Königsberg, Volkssturm.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 183-R98401 / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
Königsberg, Volkssturm

ADN-ZB/ Archiv II. Weltkrieg 1939-45 Deutsch-sowjetische Front in Ostpreußen Mitte Januar 1945: Angehörige des Volkssturmes mit Panzerfäusten in einer Stellung vor Königsberg.

[Aufnahme: 20.1.1945]
1931 Flag of India.svg
Flag adopted by the Indian National Congress in 1931. First hoisted on 1931-10-31
Pol5.jpg
Czołg polski 7TP w trakcie Kampanii Wrześniowej w 1939.
Flag of the Tuvan People's Republic (1941-1943).svg
Flag of the Tuvinian People's Republic, 1941-1943
Nagasakibomb.jpg
Mushroom cloud above Nagasaki after atomic bombing on August 9, 1945. Taken from the north west.
Soldati brasiliani a Montese.jpg
Soldati brasiliani a Montese
Bundesarchiv Bild 183-H26353, Norwegen, Kampf um ein brennendes Dorf.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 183-H26353 / Borchert, Erich (Eric) / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
ADN-ZB/ Archiv

II. Weltkrieg 1939-1945
Intervention der Deutschen Wehrmacht in Norwegen am 9. April 1940.
Deutsche Truppen in erbittertem Kampf gegen norwegische Truppenteile in einem Dorf, 40 km westlich Lillehammer.

4556-40 PK.: Borchert
Landing beach on the opening day of the invasion of Sicily.jpg
Just after dawn, men of the Highland Division up to their waists in water unloading stores on a landing beach on the opening day of the invasion of Sicily. Meanwhile beach roads are being prepared for heavy and light traffic. Several landing craft tank can be seen just of the beach (including LCT 622). 10 July 1943.
Naval ensign of Russia.svg
Łatwo można dodać ramkę naokoło tej grafiki
Flag of Free France (1940-1944).svg
Flag used by the Free French Forces during the Second World War.
Flag of the USSR (1936-1955).svg
this is the flag of the Soviet Union in 1936. It was later replaced by File:Flag of the Soviet Union (1955-1980).svg.
Flag of Nasjonal Samling.svg
Flag of National Gathering (Nasjonal Samling) 1933-1945
23. Divisione serba.jpg
Partigiani della 23. Divisione serba in marcia nell'aprile 1945 presso Brčko in Bosnia-Erzegovina
Bundesarchiv Bild 183-L20208, Ukraine, Kiew, deutscher Wachposten auf der Zitadelle.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 183-L20208 / Schmidt / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
Zentralbild

II.Weltkrieg 1939-1945
An der Front in der Sowjetunion
UBz.: einen Wachposten der faschistischen deutschen Wehrmacht auf der Zitadelle der am Vortage, dem 19.9.1941 eroberten Stadt Kiew und einen Blick auf die Stadt mit der brennenden Dnjepr-Brücke.

PK: Schmidt
Niemieckie wojska pancerne podczas walk w Sewastopolu (2-926).jpg
Pułkownik Ernst Maisel kieruje działaniami wojennymi z wozu pancernego SdKfz 253.
Flag of Bahawalpur.svg
Flag of the State of Bahawalpur from 1945 until the abolition of the state in 1955
Kantaria e Egorov Reichstag.png
Meliton Kantaria e Michail Egorov sventolano la bandiera rossa sul tetto del Reichstag
Germans at Polish Border (1939-09-01).jpg
Niemcy na przejściu granicznym w Gdyni Orłowie, dnia 1 IX 1939 r. (propagandowe zdjęcie, wykonane 14 IX; w rzeczywistości 1 IX trwały tam ciężkie walki: żołnierze 2 mps kontratakiem przełamali granicę i weszli na terytorium Sopotu, a z wyznaczonych pozycji wycofali się 7 IX)
Flag of Slovakia (1939–1945).svg
The flag of the First Slovak Republic from 1939-1945.
Second world war europe 1943-1945 map pl2.png
Autor: Alokasta, Licencja: CC BY-SA 3.0
Second world war europe 1943-1945
Sitzkrieg.jpg
The British Army in France 1939
Army and French Air Force personnel outside a dugout named '10 Downing Street' on the edge of an airfield, 28 November 1939.
Ustanak u Jugoslaviji 1941.png
Autor: Dada, Licencja: CC BY-SA 3.0
Uprising in occupied Yugoslavia 1941.
Flag of the Republic of China-Nanjing (Peace, Anti-Communism, National Construction).svg
Autor: SVG file created by User:Mononomic on en.wikipedia.org., Licencja: CC BY 3.0
Full version of the outdoors flag of the Republic of China-Nanjing(w:en:Wang Jingwei Regime). The pennant above reads Peace, Anti-Communism, National Construction (和平反共建國). Used by the Wang Jingwei government of the Republic of China-Nanjing.
"和平" means "harmony" or "peace". "反共" means "anti-communism". "建國" means "building a state" or "building a country".
Užice and Bihać Republics.png
Autor: PANONIAN, Licencja: CC0
Short-lived partisan republics in Yugoslavia in World War II: the Republic of Užice in 1941 and the Republic of Bihać in 1942.
Flag of the Government of National Salvation (occupied Yugoslavia).svg
Flag used by the puppet Government of National Salvation of Milan Nedić, 1941-44. The colours are derived directly from the source material, following PCRS cleanup and restoration of the latter.
Bundesarchiv B 285 Bild-04413, KZ Auschwitz, Einfahrt.jpg
(c) Bundesarchiv, B 285 Bild-04413 / Stanislaw Mucha / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
KZ Auschwitz, Lagertor

Konzentrationslager Auschwitz, Polen 1945. Lagertor (innen) / Ausfahrt nach der Befreiung, im Vordergrund von den Wachmannschaften zurückgelassene Ausrüstungsgegenstände.

Auschwitz German Nazi Concentration and Extermination camp (1940-1945).
Flag of Egypt (1922–1953).svg
flag of the Kingdom of Egypt (1922–1953) and the Republic of Egypt (1953–1958).
A Finnish Maxim M-32 machine gun nest during the Winter War.jpg
Konekivääripesäke 100 m ryssistä n. 5 km Lemetistä pohjoiseen. Kuvan ampuja puolankalainen Antti Väisänen. Vasemmalla puolella todennäköisesti Onni Valkonen.
AtomicEffects-p4.jpg
Around Iwakawacho, Nagasaki City, which became a burnt field after the bombing of Nagasaki. The black building on the left is the Mitsubishi Electric Foundry. (Nagasaki Atomic Bomb Museum Search Document number 6-21-00-00-0016)
Prince of Wales-5.jpg
Conference leaders during Church services on the after deck of HMS Prince of Wales, in Placentia Bay, Newfoundland, during the Atlantic Charter Conference. President Franklin D. Roosevelt (left) and Prime Minister Winston Churchill are seated in the foreground.

Standing directly behind them are Admiral Ernest J. King, USN; General George C. Marshall, U.S. Army; General Sir John Dill, British Army; Admiral Harold R. Stark, USN; and Admiral Sir Dudley Pound, RN.

At far left is Harry Hopkins, talking with W. Averell Harriman.
Flag of Croatia (1941–1945).svg
The flag of the Independent State of Croatia
RIAN archive 602161 Center of Stalingrad after liberation.jpg
(c) RIA Novosti archive, image #602161 / Zelma / CC-BY-SA 3.0
“Center of Stalingrad after liberation”. The center of the city of Stalingrad after liberation from the German occupation. The 1941-1945 Great Patriotic war.
Japanese battleship Yamato under air attack off Kure on 19 March 1945 (80-G-309662).jpg
The Japanese battleship Yamato maneuvers while under heavy air attack by U.S. Navy Task Force 58 planes in the Inland Sea off Kure, 19 March 1945. She was not seriously damaged in these attacks. Photographed from a USS Hornet (CV-12) plane.
Bombardowanie przez lotnictwo niemieckie miasta Kercz (2-832).jpg
Bombardowanie przez lotnictwo niemieckie miasta Kercz. Widoczne spadające bomby. Fotografia wykonana z samolotu.
British prisoners at Dunkerque, France.jpg
British and French prisoners at Dunkirk, France, June 1940. Original caption from Picture Post of 10 August 1940 (Vol 8 No 6) with this wrong legend concerning the place where the photo was taken: The Spirit Behind the New British Army. British and French soldiers help one another up to the cliff at Veules-les-Roses, Normandy. This defeat turned into victory has become the symbol animating the vast new armies now being armed and trained in Britain.
Flag of Nepal (1743–1962).svg
Autor: Orange Tuesday, Licencja: CC BY-SA 3.0
19世紀~1962年のネパール国旗
Ofiary II Wojny Swiatowej PL.svg
Autor: , Licencja: CC BY-SA 3.0
Przetłumaczyłem plik źródłowy na język Polski.
Battle of Khalkhin Gol-Mongolian cavalry.jpg
Battle of Khalkhin Gol-Mongolian cavalry
Map-Germany-1945.svg
Autor: User:52 Pickup, Licencja: CC BY-SA 2.5
Occupation zone borders in Germany, 1947. The territories east of the Oder-Neisse line, under Polish and Soviet administration/annexation, are shown as cream as is the likewise detached Saar protectorate. Berlin is the multinational area within the Soviet zone.
Parisian Men fighting during the liberation of Paris, France, 1944 (19403479739).jpg
Lot 4568-4: Liberation of Paris, France, August 25, 1944. Parisian Men fighting during the liberation. Photographed through Mylar sleeve. (7/10/2015).
Second world war asia 1943-1945 map pl2.png
Autor: Alokasta, Licencja: CC BY-SA 3.0
Działania wojenne II Wojny Światowej na Pacyfiku w latach 1943-1945
Flag of Russian Liberation People's Army.svg
Flag of Russian Liberation People's Army, German puppet state 'Lokot Autonomy' and National Socialist Party of Russia
Remagen enclosure.jpg
At a prisoner-of-war enclosure near Remagen, Germany, a U.S. soldier takes part in keeping guard over thousands of German soldiers captured in the Ruhr area.
Flag of Korea (1899).svg
Flag of Korea (1899)
Heinkel He 111 during the Battle of Britain.jpg
German Heinkel He 111s which went into service in 1937. Some 6000 Heinkel He 111s were built but were found to be a poor match for Hurricanes and Spitfires during the Battle of Britain.
Dornier 17 bombers over West Ham.jpg
Two German Dornier Do 17Z bombers over West Ham, London (UK), flying above fires started by bombs in the neighbourhood of Beckton gas works.
Flag of Albania (1943–1944).svg
Autor: SeNeKa, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Flag of Albania 1943-1944
British supply convoy in Iran, headed by Soviet BA-10 armored vehicle.jpg
British supply convoy in Iran, headed by Soviet BA-10 armored vehicle. "Union Jack" waving on the background.
Second world war europe 1940 map pl2.png
Autor: Alokasta, Licencja: CC BY-SA 3.0
Second world war europe 1940
Flag of Cambodia under Japanese occupation.svg
Autor: Lexicon (SVG file), Licencja: CC-BY-SA-3.0
Dubious claimed Flag of Cambodia under Japanese occupation.[1]
  1. http://www.crwflags.com/fotw/flags/kh-japan.html (This source is the origin of where the image was created from and the source states that it is a claimed to exist but it is dubious whether it actually did).
Polish Underground Symbol on Pilot Monument.jpg
Kotwica - znak Polski Walczącej namalowany przez Jana Bytnara ps. "Rudy" na pomniku Lotnika na placu Unii Lubelskiej w Warszawie. Znak namalowany na wysokości ok. 5 metrów, przy pomocy "wiecznego pióra" skonstruowanego przez "Rudego". W głębi widoczna Aleja Szucha z kamienicą Bromkego na ulicy Bagatela 14.
Yalta Conference 1945 Churchill, Stalin, Roosevelt.jpg
Yalta Conference 1945: Churchill, Roosevelt, Stalin. This Kodak Kodachrome photograph was not colorized.
Battle of Moscow.jpg
Armed with heavy shovels, a hastily assembled work force of Moscow women and elderly men gouge a huge tank trap out of the earth to halt German Panzers advancing on the Russian capital. In the feverish effort to save the city, more than 100,000 citizens labored from mid-October until late November digging ditches and building other obstructions. When completed, the ditches extended more than 100 miles.

Source: Scanned from "Russia Besieged" (ISBN 705405273), page 165

Image originally from the United States Information Agency
ElbeDay1945 (NARA ww2-121).jpg
Happy 2nd Lt. William Robertson and Lt. Alexander Sylvashko, Red Army, shown in front of sign [East Meets West] symbolizing the historic meeting of the Soviet and American Armies, near Torgau, Germany on w:Elbe Day.
Polskieradio-wybuch-ii-wojny-swiatowej.ogg
Komunikat specjalny Polskiego Radia o wybuchu II wojny światowej.
Bundesarchiv Bild 101III-Zschaeckel-186-36, Charkow, Waffen-SS vor brennendem Haus.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 101III-Zschaeckel-186-36 / Zschäckel, Friedrich / CC-BY-SA 3.0
Approaching Omaha.jpg

Photo #: SC 320901

Normandy Invasion, June 1944

Troops in an LCVP landing craft approaching "Omaha" Beach on "D-Day", 6 June 1944. Note helmet netting; faint "No Smoking" sign on the LCVP's ramp; and M1903 rifles and M1 carbines carried by some of these men. This photograph was taken from the same LCVP as Photo # SC 189986.

Original Source:

Photograph from the Army Signal Corps Collection in the U.S. National Archives.

https://www.history.navy.mil/our-collections/photography/wars-and-events/world-war-ii/d-day/SC-320901.html

Higher Resolution Source:

http://www.history.army.mil/html/reference/Normandy/pictures.html (See the 14th image in the series of 39.)
OUN-r Flag 1941.svg
Flag of Bandera group of Organization of Ukrainian Nationalists (OUN-B) adopted in April 1941
Second world war europe 1941-1942 map pl2.png
Autor: Alokasta, Licencja: CC BY-SA 3.0
Mapa przedstawiająca stan wojny w latach 1941-1942.
Mass Grave at Bergen-Belsen concentration camp - Fritz Klein - IWM BU4260.jpg
The Liberation of Bergen-belsen Concentration Camp, April 1945 Dr Fritz Klein, the camp doctor, standing in a mass grave at Belsen. Klein, who was born in Austro-Hungary, was an early member of the Nazi Party and joined the SS in 1943. He worked in Auschwitz-Birkenau for a year from December 1943 where he assisted in the selection of prisoners to be sent to the gas chambers. After a brief period at Neungamme, Klein moved to Belsen in January 1945. Klein was subsequently convicted of two counts of war crimes and executed in December 1945.
Flag of the Empire of Vietnam (1945).svg
Flag of the Empire of Vietnam, used from 12 June to 30 August, 1945