Ichtioftirioza

Ichtioftirioza (Ichthyophthiriasis), ospa rybia – zaraźliwa, niebezpieczna i jedna z najczęstszych chorób słodkowodnych ryb akwariowych, wywoływana przez kulorzęska (Ichthyophthirius multifiliis). Niekiedy choroba ta bywa nazywana chorobą „białych punkcików” lub chorobą „grysikową”.

Objawy ichtioftiriozy

Wstęp

Orzęski są jednokomórkowymi organizmami żyjącymi na całym świecie. W każdym zbiorniku wodnym żyją, odżywiają się bakteriami i zawiesiną koloidalną. Jednokomórkowiec ten może osiągnąć wielkość 0,5-1,5 mm i bywa niekiedy łatwo zauważalny gołym okiem. Dla małych rybek są one smacznym uzupełnieniem rodzaju pokarmu. Niektóre z tych orzęsków są jednak groźnymi dla życia ryb pasożytami. Postać dorosła jest jednolicie urzęsiona, ma kształt gruszkowaty lub kulisty, dlatego też przyjęła się nazwa „kulorzęsek”.

Żywiciele i lokalizacja pasożyta

Kulorzęsek może pasożytować u wszystkich gatunków ryb słodkowodnych. Lokalizacja jego może być w wielu miejscach. Najczęściej pasożyt ten umiejscawia się pod naskórkiem oraz w tkance łącznej skrzeli.

Niekiedy „żyje sobie” także w błonie śluzowej jamy gębowej, w gardzieli oraz w spojówce. Większą część życia spędzają one na skórze ryb i odżywiają się ich wydzielinami. Pasożyt żyje w naskórku gospodarza względnie w jego nabłonku skrzeli w wydrążonych miejscach. W warunkach hodowlanych najbardziej niebezpieczny jest dla narybku.

Oprócz gatunku Ichthyophthirius multifiliis u ryb może również pasożytować inny rodzaj orzęska – Ichtiophtirius marinus, gatunek opisany u ryb morskich. Różni się on budową makronukleusa (jest segmentowany i ma 4-8 płatów).

Budowa ciała kulorzęska

Kształt żywego pierwotniaka może ulegać znacznym zmianom. Średnica pasożyta wynosi 0,5-1,0 mm. Ciało pokryte jest prążkowaną pelikulą oraz rzędami rzęsek, dzięki którym pasożyt wykonuje energiczne (rotacyjne) ruchy. Rzęski przebiegają w kierunku otworu gębowego pierwotniaka. Jest on umieszczony w nieznacznym zagłębieniu, przedsionku (vestibulum), o średnicy 8-20 mikrometra (µm). Otwór ten jest zaopatrzony w długie rzęski. Duży i dobrze widoczny makronukleus w kształcie podkowy lub nerki widoczny jest w centrum pierwotniaka. Do niego przylega niewielki mikronukleus. W cytoplazmie widoczne są liczne wakuole i ziarnistość na skórze podobna do ziarenek piasku. Młody pierwotniak początkowo posiada kształt kulisty, z czasem nabiera kształt bananowy (wydłużony). Jest pozbawiony cytostomu, lejkowatego zagłębienia oraz rzęsek w jego okolicy. Całą powierzchnia jest pokryta rzęskami, wewnątrz których widoczny jest owalny makronukleus i bardzo mały mikronukleus oraz jedna wakuola. Z tyłu ciała znajduje się jedna, dłuższa wić.

Rozmnażanie się

Kulorzęsek stale ulega przemianom, niezależnie od tego jaka jest temperatura. Proces ten odbywa się poza żywicielem. W okresie rozrodczym kulorzęsek przebija się przez skórę i opuszcza gospodarza przenosząc się na naskórek. Dojrzała postać pierwotniaka (tzw. tomont lub trofont) opuszcza rybę dostając się do środowiska wodnego. Tam osadza się na dnie zbiornika (akwarium) lub na roślinach i w bardzo krótkim czasie otacza się cienką błoną, tworząc cystę.

Proces rozrostu jest zależny od temperatury. Pierwotniaki, które osiągnęły wielkość około 100 µm zdolne są do encystacji w temperaturze 22 °C po 66 godzinach, a w temperaturze 27 °C – po 48 godzinach.

W strefach międzyzwrotnikowych, jak również w zbiornikach lub akwariach o temperaturze podobnej, jaka występuje w tej strefie, może być przyczyną eksplozji rozrostu i wielką plagą. W bardzo szybkim czasie po opuszczeniu żywiciela następuje wydzielanie się substancji tworzącej ścianę cysty. Ściana ta jest dwuwarstwowa (wewnętrzna – włóknista, zewnętrzna – błoniasta). W wyniku wielokrotnych podziałów, które odbywają się we wnętrzu cysty, z jednego osobnika macierzystego może się wytworzyć nawet do 2 tys. młodych osobników. Takie osobniki długości ok. 10-35 µm noszą nazwę pływek (terontów). Uwalniają się one z cysty i dostają do wody.

Nowi nosiciele są zdolni do inwazji na rybę, muszą tylko znaleźć nowego gospodarza. Poruszanie się w wodzie pływek jest dla nich bardzo charakterystyczne (różniące go od innych żyjących w wodzie niepasożytniczych orzęsków). Polega on na szybkim obracaniu się przy równoczesnym pływaniu w głąb i do przodu, a następnie ku powierzchni wody w poszukiwaniu nowego gospodarza – żywiciela.

Podczas osiedlania się na nowym osobniku teront wykonuje obrotowe ruchy i za pomocą ostrego wyrostka wnika poprzez naskórek do głębszych warstw skóry. Najczęściej odbywa się to w okresie ok. 24 godzin. Po osiedleniu się pod naskórkiem kulorzęsek rośnie wewnątrz wykształcając cytostom i lejkowate zagłębienie (westibulum). W tym czasie przybiera kształt kulisty, a jego makronukleus jest kształtu podkowiastego. W ten sposób osiąga stadium dojrzałe. Cały cykl tych przemian trwa do 15 dni. Przeżywalność takich nowych osobników (pływek) w środowisku zewnętrznym (bez żywiciela) zależna jest w dużej mierze od temperatury. Przy 27-28 °C giną one po 10 godzinach, a przy 18-20 °C po 3 dniach.

Ichthyophthirius multifiliis rozmnaża się:

• w temperaturze 25 °C – ok. 5 dni
• w temperaturze 20 °C – ok. 7 dni
• w temperaturze 15 °C – 10-12 dni
• w temperaturze 10 °C – 25-30 dni
• w temperaturze 5 °C – 70-80 dni
• w temperaturze 2-4 °C – ok. 100 dni.

Najsilniejsze inwazje u ryb zdarzają się w okresie letnim, kiedy szybkość procesu rozmnażania pasożyta jest największa.

Objawy choroby

Zarażona ryba jest niespokojna, niekiedy wykonuje gwałtowne ruchy ocierając się o dno lub przedmioty. W wyniku uszkodzenia skóry na powierzchni brzusznej ciała powstają przekrwione ubytki. Powierzchnia ciała jest pokryta większą ilością śluzu oraz drobnymi, białoszarymi wykwitami, wielkości ziarn piasku. Choroba pojawia się najpierw na płetwach lub na plecach ryby. Już w stadium początkowym ryby składają płetwy i próbują pozbyć się pasożytów poprzez ocieranie się o rośliny i dekoracje.

U chorej ryby występują objawy niechęci (jadłowstrętu) do jedzenia. Na ciele zaczynają się pojawiać drobne cętki, koloru białawego przypominające kaszę mannę (przyczepione białe „kuleczki”). Z czasem ich ilość powiększa się. Ryba odmawia jedzenia a inwazja szybko się nasila. Pojawiają się objawy duszności u ryby („tzw. połykanie powietrza”) na skutek mniejszej zdolności absorpcji tlenu przez chore ryby. Oczy mogą być zachmurzone (mgliste). Zmiany w postaci wykwitów zdarzają się również na spojówce i rogówce mogące niekiedy powodować u chorej ryby ślepotę. Płetwy mogą być postrzępione. Skrzela zmieniają barwę i są ciemnoczerwone. W wyniku inwazji stają się obrzękłe i pokryte dużą ilością śluzu. W przypadku silnej inwazji mogą wykazywać ogniska szarych postaci wraz z ubytkiem (zmiany martwicze).

Uwagi dodatkowe

Rozpoznanie ichtioftiriozy jest niekiedy niemożliwe lub błędne. Podobne objawy występują również przy innych chorobach. Białe plamki, które występują na powłokach zewnętrznych ryb mogą występować również przy innych chorobach:

• saprolegnioza (grzybicza choroba; pleśniawka)
  • plistoforoza (pierwotniak zarodnikowy; choroba pasożytnicza bystrzyków neonowych).

Profilaktyka i zabiegi lecznicze

Podstawą leczenia chorych ryb jest znajomość długości okresu, w którym kulorzęsk przebywa na rybie w poszczególnych zakresach temperatur. Rozpoznawanie choroby opiera się na obecności typowych, drobnych guzków na skórze oraz na podstawie badania mikroskopowego w wydzielinie np. śluzu ze skóry ryby. Choroba ta jest możliwa do wyleczenia, jeśli pasożyt ten nie przedostał się jeszcze do organów wewnętrznych.

Chore ryby należy koniecznie poddać 2-3 tygodniowej kąpieli. Podczas tej kuracji wodę podgrzewa się do temperatury, w jakiej mogą przebywać gatunki ryb znajdujących się w tym zbiorniku (akwarium), oraz odpowiednio napowietrza. Najbardziej korzystna temperatura to 28-30 °C.

Podnosząc temperaturę zabija się wolno pływające pasożyty. Należy pamiętać, że podnoszenie temperatury nie zawsze zabije pasożyta. Podnoszenie temperatury powinno być używane w połączeniu z jakimś rodzajem leczenia.

Kąpiele stosuje się aż do zaniku białych plamek. Wykonuje się je w jednym z tych preparatów:

• zieleń malachitowa (Ichtiosan) 0,005 g/100 dm³ wody (bez konieczności uzupełniania),
• chloramina 1 g/200 dm³ wody (można uzupełniać co 2–3 dni w ilości 1 g/500 dm³ wody)
• trypaflawina (akryflawina) 1 g/100 dm³ wody (uzupełniać co 5–6 dni w ilości 1 g/250 dm³ wody)
• rivanol 1 g/500 dm³ wody (uzupełniać co 5–6 dni w ilości 1 g/700 dm³ wody),
• błękit metylenowy 0,3 g/100 dm³ wody (nie wymaga uzupełnienia)
• FMC (10–15 ml/100 l wody)
• roztwór chlorowodorku chininy (1 g na 100 m³ wody).
• Sera Protazol (5 ml/100l wody)
• Sera Costapur
• roztwór soli 0,05% = 500 mg/L (niezalecane w przypadku hodowli neonów, kardynałków)
  • Po okresie tygodnia można zmniejszyć dawkę o połowę.

Jeśli kuracja ma być prowadzona w zbiornikach porośniętych roślinnością (akwaria, stawy), wodę należy dość silnie napowietrzać.

Uwagi lecznicze

• Należy unikać zbyt szybkiej zmiany temperatury w zbiorniku. Zbyt gwałtowne podwyższanie temperatury powoduje osłabienie ryb i szybszy rozwój pasożyta, co jest w przypadku leczenia niekorzystnym zjawiskiem dla chorych ryb.
  • Leczenie za pomocą podwyższenia temperatury jest możliwe, lecz wiąże się to z ogromnym ryzykiem. Nie każda ryba to wytrzyma, nie każda roślina dobrze zniesie te warunki.
    • Wszystkie leczenia, do pewnego stopnia są toksyczne nie tylko dla pasożyta, ale też i dla ryb. Wybitnie osłabiona ryba nie będzie tolerowała leczenia.

Profilaktyczna uwaga

• W szczególnie ciężkich przypadkach oprócz kąpieli długotrwałych można stosować kąpiele krótkotrwałe:
  • 0,01 g ichtiosanu w 100 dm³ wody,
  • 1 g trypaflawiny w 50 dm³ wody lub
  • 1 g rivanolu w 250 dm³ wody
  • 3% roztwór soli (30 g/L) w czasie 30 sekund,

Kąpiel taką należy wykonywać raz dziennie przez 10–15 minut (powtarzać zabieg kilkakrotnie). Leczenie ryb wymaga czasu i cierpliwości.

Porada

W terapii ryb akwariowych można zastosować przenoszenie całej obsady ryb do coraz to innych akwariów z zachowaniem pewnych wskazań:

• co 48 godzin – w temperaturze 10 °C.
• co 24 godziny – w temperaturze 15 °C
• co 12 godzin – w temperaturze 25 °C

Przenoszenie takie ma na celu uniknięcie powtórnej inwazji przez pływki pasożyta. Zainfekowane akwaria powinny pozostać bez ryb co najmniej przez 5-8 dni, gdyż po tym czasie pływki pasożyta kulorzęska, które wydostają się z cyst giną na skutek braku nowego żywiciela.

Zapobieganie

• nagłe oziębianie ryb, które łatwo może się zdarzać przy okazji transportu ryb
• kupowanie tylko zdrowych ryb od szanowanych sprzedawców
• kwarantanna dla nowo nabytych ryb, ślimaków i roślin
• dokładne mycie i odkażanie pokarmu żywego (pokarm naturalny np. oczliki, dafnie, rureczniki nie są nosicielem kulorzęska). Szczególnie zalecane w przypadku pokarmu żywego pochodzącego z naturalnych zbiorników wodnych.
• oddzielanie chorej ryby od ryb zdrowych
• utrzymywanie wysokiej jakości wody
  • mrożenie żywego pokarmu przed jego podaniem zapobiega w bardzo dużym stopniu zakażeniu kulorzęskiem.

Zobacz też

• choroby ryb akwariowych

Bibliografia

• Maria Prost, Choroby ryb, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1989, ISBN 83-09-01335-3.
• HenrykH. Jakubowski HenrykH., JerzyJ. Ring JerzyJ., Ryby w akwarium, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1988, ISBN 83-02-03493-2, OCLC 830085501 .
• Rudolf W. Hoffmann, Fischkrankheiten, Eugen Ulmer KG, Stuttgart 2005, ISBN 3-8252-8241-4.
• Rüdiger Riel, Hans A. Baensch, Aquarienatlas Band 1, MERGUS Verlag, Melle 2002, ISBN 3-88244-065-1.

Linki zewnętrzne

• Health and diseases (ang.). The Skeptical Aquarist, 2011-03-22. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-08)].
• How to Treat Ich (Ichthyophthirius Multifilis) in Aquarium Fish (ang.). The Spruce Pets.