Indeks ksiąg zakazanych

Strona tytułowa „Index Librorum Prohibitorum” – Indeksu Ksiąg Zakazanych

Indeks ksiąg zakazanych (łac. Index librorum prohibitorum lub Index Expurgatorius) – opracowywany i ogłaszany przez Kościół katolicki spis dzieł, których nie wolno było czytać, posiadać i rozpowszechniać bez zezwolenia władz kościelnych. W indeksie umieszczane były publikacje uznane za niezgodne z doktryną katolicką[1], wśród nich znalazły się też dzieła naukowe i filozoficzne, m.in. Erazma, Galileusza, Immanuela Kanta, Kartezjusza, Keplera, Mikołaja Kopernika, Monteskiusza, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Woltera oraz 29 łacińskich wydań Pisma Świętego czy przekłady Biblii w językach narodowych. Ostatnie wydanie Indeksu, opublikowane w 1948 roku, zawierało 4126 dzieł.

Przyczyny powstania

Cesarz Konstantyn na soborze nicejskim: palenie ksiąg ariańskich. Manuskrypt CLXV, Biblioteca Capitolare, Vercelli, ok. 825 rok n.e.

Kościół rzymskokatolicki od chwili prawnego uznania przez Cesarstwo Rzymskie jego istnienia w IV wieku sam lub za pośrednictwem sprzyjającej mu władzy świeckiej wydawał zakazy przechowywania i czytania różnych dzieł postrzeganych jako heretyckie. Cesarz Konstantyn po soborze nicejskim, na którym potępiono pisma Ariusza, pod karą śmierci zażądał od poddanych oddania wszystkich dzieł napisanych przez niego i jego zwolenników, a następnie palenie ich. Podobnie też Teodozjusz II oraz Walentynian III w 435 roku nakazali spalenie wszystkich ksiąg Nestoriusza oraz w innym dekrecie ogłosili najsurowsze kary dla wszystkich, którzy nie oddadzą pism manichejskich.

W tym okresie utrwaliła się praktyka, zgodnie z którą sobory lub synody potępiające jakąś naukę lub pisma zwracały się z prośbą do władz świeckich o wydanie zarządzenie spalenia tych dzieł. W roku 681 sobór konstantynopolitański III sam zarządził spalenie potępionych na nim pism, co odtąd stało się regułą. Jeszcze we wczesnym średniowieczu nie znano ja­kichś konkretnych spisów pism, których nie należy czytać[2].

Początki średniowiecznego indeksu sięgają czasów, gdy waldensi przetłumaczyli Biblię na język prowansalski, a John Wycliffe na język angielski. W celu zwalczania ruchu waldensów oraz herezji albigensów synod prowincjonalny w Tuluzie w 1229 roku wydał zakaz posiadania jakiejkolwiek części Pisma Świętego przez laików w diecezji tuluskiej[3]. Pojawienie się kolejnych nieaprobowanych przez Kościół przekładów Pisma Świętego na języki narodowe spowodowało w niektórych krajach wydanie oficjalnych zakazów ich czytania, z wyjątkiem Psałterza[2].

Wraz z nadejściem odrodzenia oraz reformacji Kościół rzymskokatolicki znalazł się w ogniu silnej krytyki ze strony przeciwnych mu autorów, których dzieła były masowo rozpowszechniane dzięki wynalezieniu druku w połowie XV wieku. Upowszechnienie wynalazku ruchomej czcionki drukarskiej spowodowało pojawianie się kolejnych tłumaczeń Biblii w językach narodowych oraz traktatów protestanckich. Rada Frankfurtu, za namową arcybiskupa Moguncji Bertholda von Henneberga utworzyła w roku 1486 pierwszy urząd kontroli publikacji. W ten sposób Kościół wprowadził cenzurę prewencyjną domagając się, by wszystkie dzieła przed drukiem uzyskały aprobatę władz duchownych[2].

W roku 1511 papież Juliusz II wydał nową wersję bulli In Coena Domini (po raz pierwszy opublikował ją Urban V w 1363). Był to zbiór ekskomunik ogłoszonych do tego czasu przez papieży prze­ciw konkretnym osobom. Bulla Juliusza II nakładała eksko­munikę również na wszystkich, którzy posiadali, czytali, drukowali bądź rozpowszechniali pisma wymienionych w niej osób[2]. Kilkadziesiąt lat później, kardynał Giovanni Pietro Carafa (późniejszy papież Paweł IV) w 1543 roku zadekretował, że nie wolno drukować książek bez pozwolenia Inkwizycji.

Utworzenie indeksu

Strona tytułowa Indeksu ksiąg zakazanych z 1564

Jednym z zadań utworzonej w 1542 roku Inkwizycji, było przeciwdziałanie rozpowszechnianiu pism podważających nauczanie Kościoła. Aby zatamować „potężną powódź skażonych ksiąg” Kościół stworzył listę zakazanych publikacji, która obowiązywałaby wszystkich katolików. Kiedy w 1555 roku Generalny Inkwizytor, Giovanni Pietro Carafa, został papieżem Pawłem IV, polecił sporządzić wykaz dzieł, których nie wolno rozpowszechniać, posiadać ani czytać. W ten sposób w roku 1559 po raz pierwszy ukazał się powszechny indeks ksiąg zakazanych. Umieszczono w nim tytuły dzieł oraz nazwiska autorów rozpowszechniających nauki niezgodne z nauczaniem Kościoła.

Na mocy bulli papieskiej Pawła IV z 5 stycznia 1559 odwołano wszelkie pozwolenia na czytanie zakazanych dzieł. Spowiednicy mieli obowiązek dowiadywać się, kto je czyta i rozpowszechnia – chodziło szczególnie o publikacje luterańskie. Od zakazu nikt nie był zwolniony, pod groźbą ekskomuniki obowiązywał on urzędników kościelnych, biskupów, arcybiskupów, kardynałów, patriarchów, a także panujących i cesarzy.

Ogółem Stolica Apostolska ogłosiła 16 oficjalnych edycji Indeksu ksiąg zakazanych[4]:

  • 1559 (za pontyfikatu Pawła IV)
  • 1564 (za pontyfikatu Piusa IV, tzw. Indeks trydencki)
  • 1596 (za pontyfikatu Klemensa VIII)
  • 1664 (za pontyfikatu Aleksandra VII)
  • 1681 (za pontyfikatu Innocentego XI)
  • 1711 (za pontyfikatu Klemensa XI)
  • 1758 (za pontyfikatu Benedykta XIV)
  • 1786 (za pontyfikatu Piusa VI)
  • 1819 (za pontyfikatu Piusa VII)
  • 1835 (za pontyfikatu Grzegorza XVI)
  • 1877 (za pontyfikatu Piusa IX)
  • 1881 (za pontyfikatu Leona XIII)
  • 1900 (za pontyfikatu Leona XIII)
  • 1929 (za pontyfikatu Piusa XI)
  • 1938 (za pontyfikatu Piusa XI)
  • 1948 (za pontyfikatu Piusa XII)

Przedmowa do Indeksu

Fragment przedmowy do Indeksu Ksiąg Zakazanych:

Przez stulecia Kościół święty był ofiarą prześladowań, z wolna pomnażających szeregi bohaterów, którzy wiarę chrześcijańską pieczętowali własną krwią; ale dzisiaj piekło wspiera straszniejszy jeszcze oręż przeciw Kościołowi, zdradliwy, banalny i szkodliwy: złowrogą maszynę drukarską. Nie było w przeszłości większego zagrożenia spoistości Kościoła i moralności, zatem święty Kościół nigdy nie zaprzestanie podtrzymywać tej świadomości wśród chrześcijan (...) Kościół ustanowiony został przez Boga, jako nieomylny przewodnik dla wiernych i z tego powodu, wyposażony w niezbędną władzę, nie może uczynić inaczej; ma obowiązek, a w konsekwencji uświęcone prawo, do zapobiegania, jakkolwiek zamaskowanym, błędom i zgorszeniu trzody Jezusa Chrystusa (...) Nie wolno również twierdzić, że zakaz dotyczący szkodliwych książek jest naruszeniem wolności, kampanią przeciwko światłu prawdy, oraz że ‘Lista’ jest występkiem przeciw erudycji i nauce (...) Ateistyczne i niemoralne książki są często pisane w ujmującym stylu, poruszają tematy pobudzające żądze cielesne, zarozumiałość ducha i zawsze są zamierzone jako ziarno zepsucia w umysłach i sercach czytelników, przez swą ozdobność i chwytliwość; dlatego Kościół, jako troskliwa matka, strzeże wiernych przez stosowne zakazy, ażeby nie przykładali warg do czary z trucizną. Nie z lęku przed światłem Kościół zabrania czytania pewnych książek, ale z ogromnej gorliwości, rozgorzałej przez Boga, nie toleruje utraty dusz wiernych, nauczając, że człowiek upadły w pierwotnej prawości, ulega silnej skłonności do zła, a zatem znajduje się w potrzebie opieki i ochrony (...)”[5]

W pierwszym wydaniu Indeksu znalazło się 29 edycji Pisma Świętego w języku łacińskim oraz przekłady Biblii w językach narodowych. Efektem były nierzadkie wypadki publicznego palenia egzemplarzy Biblii. Palonych Biblii nie nazywano „heretyckimi”, lecz określano je jako „zakazane”. Rezultatem był brak podstawowej wiedzy biblijnej w wielu krajach katolickich[6].

Zniesienie Indeksu i obecne stanowisko Kościoła

W notyfikacji z dnia 14 czerwca 1966 Kongregacja Nauki Wiary stwierdziła, że Indeks pozbawiony jest znaczenia dyscyplinarno-karnego, natomiast zachowuje swoją wartość moralną jako ostrzeżenie przed treściami szkodliwymi dla wiary i dobrych obyczajów. Odtąd przestrzeganie Indeksu jest kwestią sumienia wiernych. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku zaleca biskupom czuwanie, by wpływ środków przekazu i słowo pisane nie szkodziły wierze i obyczajom wiernych. W przypadku szczególnego zagrożenia ze strony jakiejś publikacji biskupi powinni podjąć środki zaradcze o charakterze informacyjnym. Negatywne rekomendacje dla niektórych pozycji mogą wydawać krajowe Konferencje Episkopatu czy poszczególni biskupi. Przykładem w Polsce jest stanowisko Episkopatu wobec książki Kod Leonarda da Vinci[7].

Działania te reguluje Kodeks prawa kanonicznego w s. 822-832. „Dla zachowania nieskazitelności wiary i obyczajów, pasterze Kościoła posiadają prawo i są zobowiązani czuwać, by wiara i obyczaje wiernych nie doznały uszczerbku przez słowo pisane lub użycie środków społecznego przekazu[8].„ (p. 823).

W wyjątkowych przypadkach Kongregacja Nauki Wiary wydaje publiczne orzeczenie, iż dana publikacja jest niezgodna z nauką Kościoła[9].

Wybrani autorzy dzieł umieszczonych na indeksie

Autorzy, których co najmniej jedna publikacja była w Indeksie:

Indeks a protestantyzm

Protestantyzm głosi wolność sumienia[14] i nigdy żadne państwo protestanckie nie wydało oficjalnego indeksu ksiąg zakazanych, nawet Genewa w czasie rządów Jana Kalwina (por. Miguel Servet). Chociaż żadna wspólnota protestancka nigdy nie wprowadziła oficjalnego i powszechnie obowiązującego spisu takich książek ani kary wykluczenia ze wspólnoty wiernych za czytanie ich[15], to jednak w większości krajów protestanckich istniała cenzura oraz sporadyczne przypadki niszczenia książek uznanych za „bezbożne” i „antypaństwowe”. Dotyczyło to jednak głównie tzw. narodowych kościołów protestanckich (przede wszystkim część luteran i anglikanie). W porównaniu do krajów katolickich cenzura była jednak znacznie łagodniejsza, a w niektórych krajach, np. w Niderlandach oraz w Antwerpii i Bazylei od XVII wieku wręcz nieistniejąca. Większość protestantów, m.in. kalwini, unitarianie, stanowczo sprzeciwiała się cenzurze. Protestanckie Kościoły Ewangeliczne zawsze opowiadały się za wolnością słowa, druku i sumienia, a także za rozdzieleniem kompetencji państwa od kościoła. Choć obecnie wszyscy ewangeliczni chrześcijanie popierają te zasady, z historycznego punktu widzenia szczególne osiągnięcia w tej dziedzinie należą do baptystów[16].

Znaczenie

Henry Kamen uważa, że realne znaczenie Indeksu było ograniczone, gdyż inkwizycja nie była w stanie go egzekwować, a wiele dzieł zakazanych było bez przeszkód dostępnych w krajach katolickich. Tak zwany Indeks Quirogi z roku 1583, uważany za jeden z najbardziej restrykcyjnych, wywarł znikomy wpływ na dostęp do dzieł naukowych[17]. Skazanie Galileusza przez inkwizycję rzymską w roku 1633 i objęcie cenzurą literatury heliocentrycznej, choć odbiło się głośnym echem, nie zahamowało działalności naukowej we Włoszech[18]. Kamen uważa także, że choć Indeks i egzekwująca go inkwizycja nakładały pewne formalne ograniczenia na świat naukowy i literacki w krajach katolickich, ich rzeczywisty wpływ był stosunkowo niewielki[19]. Do podobnych wniosków doszedł Francisco Malta Romeiras, analizując działania cenzorskie inkwizycji w Portugalii[20].

Przypisy

  1. ↑ Jacek Salij, Indeks ksiąg zakazanych, w: Pytania nieobojętne, Poznań 1988.
  2. ↑ a b c d Piotr Guzowski. Pierwszy polski indeks ksiąg zakazanych. „Studia Podlaskie”. t. XII, s. 174, 175, Białystok 2002. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku. ISSN 0867-1370. 
  3. ↑ Giovanni Domenico Mansi, Sacrorum Conciliorum Nova Amplissima Collectio, Vol. 23, Wenecja 1779, kol. 191–204; por. Walter Wakefield, Heresy, Crusade and Inquisition in Southern France, 1100–1250, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1974, s. 136; Malcolm Barber, Katarzy, PIW, Warszawa 2005, s. 119.
  4. ↑ Andrea Del Col: L’Inquisizione in Italia. Mediolan: Oscar Mondadori, 2010, s. 404-406, 421-422, 639, 716, 795. ISBN 978-88-04-53433-4.
  5. ↑ W służbie ciemnoty, czyli indeks ksiąg zakazanych – Racjonalista.pl.
  6. ↑ Grzegorz Ryś: Każdy wyrok śmierci wykonany w wyniku inkwizycyjnego dochodzenia był zbrodnią. deon.pl, 2020-10-27. [dostęp 2020-10-27].
  7. ↑ Opus Dei – „KOD DA VINCI” – Polski episkopat krytykuje „Kod Leonarda da Vinci”. opusdei.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-02)]..
  8. ↑ Tytuł IV. archidiecezja.lodz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-02)]..
  9. ↑ Józef Krukowski, Indeks Ksiąg Zakazanych, [w:] Encyklopedia Katolicka t. 7, Lublin 1997, s. 107.
  10. ↑ W 1559 r., w toku kontrreformacji, włączono do Indeksu jego dzieło polityczne De monarchia, postulujące niezależność władzy świeckiej i kościelnej, por. Dzieje literatur europejskich pod redakcją Władysława Floryana, tom 1, Warszawa 1979, s. 446.
  11. ↑ a b c W. Mercik, Bez płaszcza z gronostajów. Kościół a państwo i prawa człowieka, Kraków 1988, s. 162.
  12. ↑ Ovid, [w:] Jonathon Green, Nicholas J. Karolides (red.), Encyclopedia of Censorship, Facts on File, Inc., 2001, s. 415.
  13. ↑ Bł. Antonio Rosminiego zrehabilitował papież Jan Paweł II w 1998 r. w encyklice Fides et ratio 74, zaliczając go do grona myślicieli, których można „wskazać (...) jako znamienne przykłady pewnego typu refleksji filozoficznej, która wiele zyskała dzięki konfrontacji z prawdami wiary”. Beatyfikowany 18 listopada 2007 r.
  14. ↑ Bildung als Lebensbegleitung und Erneuerung – K.E. Nipkow.
  15. ↑ Cytowane za Elizabeth L. Eisenstein: [1].
  16. ↑ L.H. Butterfield. Elder John Leland, Jeffersonian Itinerant. „Proceedings of the American Antiquarian Society”. 62, s. 154–252, 1952. Worcester, MA: American Antiquarian Society. ISSN 0044-751X. 
  17. ↑ Henry Kamen: Inkwizycja Hiszpańska, Warszawa 2005, s. 101-130.
  18. ↑ Thomas Munck: Europa XVII wieku, Warszawa 1998, s. 314.
  19. ↑ Henry Kamen: Inkwizycja Hiszpańska, Warszawa 2005, s. 128-129.
  20. ↑ Francisco Malta Romeiras. Putting the Indices into practice: censoring science in early modern Portugal. „Annals of science”. 77 (1), s. 71-95, 2020. Taylor & Francis. (ang.). 

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Constantine burning Arian books.jpg
Emperor Constantine and the Council of Nicaea. The burning of Arian books is illustrated below. Drawing on vellum. From MS CLXV, Biblioteca Capitolare, Vercelli, a compendium of canon law produced in northern Italy ca. 825.
Index Librorum Prohibitorum 1711.jpg
Autor: Drw1, Licencja: CC BY-SA 4.0
Title page of the Index Librorum Prohibitorum, an index of forbidden books by the censors of the catholic church. Published in Rome in 1711. Book is part of the collection of the National Library of Slovenia in Ljubljana; photograph taken there in 2018.
Index Librorum Prohibitorum 1.jpg
The Index Librorum Prohibitorum ("List of Prohibited Books") is a list of publications which the Catholic Church censored for being a danger to itself and its members. Title page of the 1564 edition, printed in Venice.