Indoeuropeistyka

Indoeuropeistyka – dziedzina zajmująca się badaniem języków indoeuropejskich, specjalistyczny obszar językoznawstwa.

Badania w ramach indoeuropeistyki obejmują rozwój poszczególnych języków rodziny oraz jej grup językowych, zmiany językowe oraz związane z nimi reguły fonetyczne i prawa głosowe, analizę języków martwych oraz ich wymowy, konstruowanie drzewa rodowego języków indoeuropejskich oraz rekonstrukcję języka praindoeuropejskiego, będącego według jednej z teorii, przodkiem całej rodziny indoeuropejskiej^[1]. W ramach dziedziny mieszczą się też inne, pomniejsze i bardziej specjalistyczne poddyscypliny, zajmujące się poszczególnymi grupami językowymi – takie jak językowe działy albanistyki, bałtystyki, celtologii, germanistyki, iranistyki, romanistyki czy slawistyki.

Mimo powszechnego, błędnego przekonania - indoeuropeistyka nie stanowi nauki zajmująca się kulturą ludów, używających języków zaliczanych do indoeuropejskich, mająca zajmować się kwestią kultury, dorobku materialnego, dawnymi wierzeniami czy pochodzenia/rasy ludności, która obecnie używa tej rodziny języków. W rzeczywistości, indoeuropeistyka nigdy nie potwierdziła ich wspólnej etnogenezy, gdyż przymiotnik "indoeuropejski" czy "praindoeuropejski" są wyłączną domeną językoznawstwa.

Początki językoznawstwa indoeuropejskiego

Główne gałęzie języków indoeuropejskich – ich pokrewieństwo, historyczny podział geograficzny oraz podział fonetyczny kentum–satem

Podobieństwa między językiem greckim a łacińskim zostały zauważone już w starożytności^[2]. Nie zwróciło to jednak szczególnej uwagi badaczy. Podobne obserwacje w początkach ery nowożytnej, poczynione przez Filippo Sassettiego, również nie zyskały rozgłosu; kupiec ów zauważył podobieństwa niektórych słów w języku włoskim i sanskrycie^[3].

Idea, że języki indoeuropejskie (wówczas jeszcze tak nienazywane) pochodzą od wspólnego językowego przodka, była pomysłem Marcusa Zueriusa van Boxhorna, który połączył ze sobą łacinę, język grecki, perski, sanskryt, języki germańskie, słowiańskie i bałtyckie. Według niego wszystkie one wywodziły się z prajęzyka, który nazwał mianem scytyjskiego^[4]. Jednak powszechnie odkrycie pokrewieństwa owych języków przypisywane jest Williamowi Jonesowi, który w 1786 r. zaprezentował zbieżności w słownictwie i gramatyce sanskrytu i języków europejskich^[5]. W 1810 Conrad Malte-Brun zaproponował nazwę języki indogermańskie (używaną do dzisiaj w literaturze niemieckojęzycznej), a trzy lata później Thomas Young użył określenia języki indoeuropejskie^[6].

Za początek indoeuropeistyki jako dziedziny naukowej uznawane są prace Franza Boppa: On the conjugational system of the Sanskrit language compared with that of Greek, Latin, Persian and Germanic (1816) oraz Comparative Grammar (wydawana od 1833, ukończona w 1852)^[7]. W 1861 r. swoje dzieło – A Compendium of the Comparative Grammar of the Indo-European, Sanskrit, Greek and Latin Languages – wydał August Schleicher. Schleicher był również autorem pierwszego opowiadania w zrekonstruowanym języku praindoeuropejskim o tytule Owca i konie. Natomiast w kolejnej dekadzie (1878) Ferdinand de Saussure zaproponował istnienie w praindoeuropejskim laryngałów (głosek gardłowych lub krtaniowych)^[8], które miały wyjaśniać istnienie pewnych nietypowych zjawisk fonetycznych w językach indoeuropejskich^[9].

Na przełomie XIX i XX w. odkryto starożytne teksty, zapisane nieznanymi dotąd językami, które wkrótce odczytano i zidentyfikowano jako indoeuropejskie. Owe języki umieszczono w dwóch nowych, odrębnych gałęziach – anatolijskiej i tocharskiej^[10]. W języku hetyckim, jednym z anatolijskich, w latach 20. XX w. Jerzy Kuryłowicz odkrył ślady głosek laryngalnych^[11]. Na podstawie tego odkrycia rozwinięto teorię laryngalną, uważaną za najważniejsze osiągnięcie indoeuropeistyki^[8]. W drugiej połowie lat 50. ukazały się L’Apophonie en indo-européen Kuryłowicza na temat przegłosu indoeuropejskiego (1956) oraz Indogermanisches etymologisches Wörterbuch Juliusa Pokorny’ego, czyli słownik etymologiczny, zawierający zrekonstruowane rdzenie praindoeuropejskie.

Metody badawcze i teorie

Główną techniką badawczą w językoznawstwie indoeuropejskim jest metoda porównawcza^[12], która polega na poszukiwaniu wzorców i regularności w strukturze fonetycznej i odmianie wyrazów. Następnie odtwarzany jest stan praindoeuropejski; przykład takiej rekonstrukcji końcówek gramatycznych według Roberta Beekesa – na podstawie czasownika „być” w sanskrycie i łacinie – przedstawia poniższa tabela^[13].

W zaprezentowanych przykładach duża litera V oznacza samogłoskę, *h₁ zaś jeden z laryngałów. Podane formy przedstawiają współczesne rekonstrukcje, etap odtwarzania początkowej głoski laryngalnej został pominięty.

Hipotetyczna praojczyzna (kolor różowy) i ekspansja Indoeuropejczyków według teorii kurhanowej

Innymi metodami w pracy indoeuropeistów są:

• rekonstrukcja wewnętrzna – odtwarzająca dawniejsze fazy konkretnego języka^[14];
• datowanie lingwistyczne – leksykostatystyka i glottochronologia^[15];
• masowa komparacja leksykalna – porównująca słownictwo wielu języków w celu odkrycia powiązań filogenetycznych pomiędzy różnymi rodzinami językowymi^[16].

Do teorii opracowanych przez językoznawstwo indoeuropejskie należą m.in.:

• teoria laryngalna – według której w praindoeuropejskim istniały trzy spółgłoski o wymowie gardłowej lub krtaniowej^[8];
• teoria glottalna – dawniej bardziej popularna, współcześnie mająca niewielu zwolenników hipoteza, według której w praindoeuropejskim zamiast spółgłosek dźwięcznych istniały spółgłoski ejektywne^[17].

Natomiast do głównych współczesnych hipotez dotyczących pierwotnej ojczyzny języków indoeuropejskich należą^[18]:

• teoria kurhanowa – sytuująca język praindoeuropejski na Stepie Pontyjskim pomiędzy Morzem Czarnym, a Morzem Kaspijskim;
• teoria anatolijska – sytuująca język praindoeuropejski w Anatolii na terenach dzisiejszej Turcji.

Jednym z zagadnień indoeuropeistyki jest również kwestia pokrewieństwa rodziny indoeuropejskiej z innymi rodzinami językowymi. Do postulowanych makrorodzin i fyli językowych należą m.in. (uporządkowane według rosnącego zakresu, obejmującego coraz więcej języków):

• indo-uralska – obejmująca języki indoeuropejskie i uralskie^[19];
• eurazjatycka – jak wyżej plus ałtajskie oraz kilka drobnych rodzin i izolowanych języków^[20];
• nostratyczna – jak wyżej plus drawidyjskie, kartwelskie i afroazjatyckie^[21];
• boreańska – fyla obejmująca makrorodziny nostratyczną, amerindiańską, dene-kaukaską i austrycką^[22].

Osiągnięcia indoeuropeistyki

Słowo „wilk” (rdzeń „*u̯l̥kʷo-”) w jezyku pie. oraz jego formy potomne w różnych językach, od góry w prawo: polskim, litewskim, sanskrycie, perskim, albańskim, greckim, łacinie i angielskim

Do osiągnięć językoznawstwa indoeuropejskiego należą m.in.:

• stworzenie teorii istnienia rodziny indoeuropejskiej – czyli takiego zbioru różnych języków, w którym najbardziej podstawowe podobieństwa wynikają ze wspólnego pochodzenia (prajęzyka), a nie z wzajemnych zapożyczeń^[23] (z wyjątkiem opozycyjnych teorii Nikołaja Trubieckoja oraz Schimidta i Lechmanna, dopuszczających języki IE jako ligę językową dwóch, lub więcej grup^[24])  ;
• odkrycie, a następnie odczytanie starodawnych tekstów w nieznanych wcześniej językach, które współcześnie klasyfikowane są w dwóch odrębnych, wymarłych indoeuropejskich grupach językowych – anatolijskiej i tocharskiej^[10];
• zidentyfikowanie w starożytnym języku hetyckim z grupy anatolijskiej śladów głosek laryngalnych, co przyczyniło się do opracowania teorii laryngalnej i bywa uważane za największe dokonanie w historii językoznawstwa indoeuropejskiego^[8];
• daleko posunięta rekonstrukcja języka praindoeuropejskiego;
• zrekonstruowanie i opracowanie systemu wymiany samogłosek (przegłosu) w praindoeuropejskim^[25].

Indoeuropeistyka może pochwalić się również odkryciem wielu praw głosowych w językach rodziny indoeuropejskiej – są nimi np. ^[26]:

• prawo Grassmanna – prawo głosowe w sanskrycie i grece^[27];
• prawo Grimma – sekwencja zmian w językach germańskich;
• prawo Vernera – prawo głosowe w językach germańskich;
• przesuwki ormiańskie – sekwencja zmian fonetycznych w języku staroormiańskim^[28];
• reguła Brugmanna – prawo głosowe w językach indoirańskich^[29];
• reguła Dybo – prawo głosowe w językach italoceltyckich i germańskich;
• reguła ruki – prawo głosowe w indoeuropejskich językach satemowych^[28];
• reguła Osthoffa – prawo głosowe w językach indoeuropejskich z terenów Europy.

Badacze

Do badaczy zajmujących się językami indoeuropejskimi należeli m.in. (chronologicznie):

Współcześnie badaniami indoeuropeistycznymi zajmują się m.in.:

Ośrodki kształcenia

Poniższa tabela zawiera wybrane ośrodki naukowe, kształcące w ramach indoeuropeistyki (aktywne w 2020 r.).

Kraj	Ośrodek	Odnośnik
Austria	Uniwersytet Wiedeński	1
Dania	Uniwersytet Kopenhaski	2
Holandia	Uniwersytet w Lejdzie	3
Niemcy	Uniwersytet Fryderyka i Aleksandra w Erlangen i Norymberdze	4
	Uniwersytet Ludwika i Maksymiliana w Monachium	5
	Uniwersytet Marcina Lutra w Halle i Wittenberdze	6
	Westfalski Uniwersytet Wilhelma w Münsterze	7
Polska	Uniwersytet Jagielloński	8
Stany Zjednoczone	Uniwersytet Kalifornijski w Los Angeles	9
	Uniwersytet Teksański w Austin	10

Współczesne publikacje

Najbardziej aktualne opracowania zrekonstruowanych form praindoeuropejskich i form pochodnych w językach dawnych i współczesnych:

• Lexikon der indogermanischen Verben Helmuta Rixa (1998) – zmodernizowana i uwspółcześniona wersja słownika Pokorny’ego;
• Nomina im Indogermanischen Lexikon kilku autorów (2008) – leksykon nominalnych części mowy;
• Lexikon der indogermanischen Partikeln und Pronominalstämme George’a Dunkela (2014) – leksykon partykuł i zaimków.

Czasopisma indoeuropeistyczne:

• Indo-European Linguistics
• Indogermanische Forschungen
• Journal of Indo-European Studies
• Journal of Language Relationship (różne rodziny językowe)
• Tocharian and Indo-European Studies

Niektóre z powyższych czasopism są publikowane bezpłatnie i w wolnym dostępie, odnośniki do nich oraz do innych darmowych materiałów umieszczone zostały na końcu, w sekcji linki zewnętrzne.

Zobacz też

• glosariusz indoeuropeistyczny
• języki indoeuropejskie
• klasyfikacja języków indoeuropejskich
• lista języków indoeuropejskich
• język praindoeuropejski
• ekspansja języków indoeuropejskich
• metoda porównawcza (językoznawstwo)
• językoznawstwo historyczno-porównawcze

Przypisy

Bibliografia

• SylvainS. Auroux SylvainS. (red.), History of the language sciences, Berlin, Nowy Jork: Walter de Gruyter, 2001, ISBN 3-11-016735-2  (ang. • niem. • fr.).
• Robert S.P.R.S.P. Beekes Robert S.P.R.S.P., Comparative Indo-European Linguistics: An introduction. Second edition, John Benjamins Publishing, 2011, ISBN 978-90-272-8500-3  (ang.).
• Lyle R.L.R. Campbell Lyle R.L.R., Beyond the Comparative Method?, [w:] Barry J.B.J. Blake, KateK. Burridge, JoJ. Taylor (red.), Historical Linguistics 2001, Amsterdam: John Benjamins Publishing, 2003, s. 33–57, DOI: 10.1075/cilt.237.05cam, ISBN 90-272-4749-8  (ang.).
• JamesJ. Clackson JamesJ., Indo-European Linguistics. An Introduction, Nowy Jork: Cambridge University Press, 2007, ISBN 978-0-511-36609-3  (ang.).
• SheilaS. Embleton SheilaS., Historical Linguistics: Mathematical concepts, [w:] WilliamW. Bright (red.), International Encyclopedia of Linguistics, Nowy Jork, Oxford: Oxford University Press, 1992, ISBN 978-0-19-505196-4  (ang.).
• Harold C.H.C. Fleming Harold C.H.C., A New Taxonomic Hypothesis: Borean / Boralean, „Mother Tongue. Newsletter”, 14, 1991, s. 51–65  (ang.).
• Benjamin W. IVB.W.I. Fortson Benjamin W. IVB.W.I., Indo-European Language and Culture. An Introduction, Blackwell Publishing, 2004, ISBN 978-1-4051-0316-9  (ang.).
• TamazT. Gamkrelidze TamazT., WiaczesławW. Iwanow WiaczesławW., Sprachtypologie und die Rekonstruktion der gemeinindogermanischen Verschlüsse, „Phonetica”, 27.3, 1973, s. 150–156, DOI: 10.1159/000259433, ISSN 0031-8388  (niem.).
• Joseph HaroldJ.H. Greenberg Joseph HaroldJ.H., Indo-European and Its Closest Relatives: The Eurasiatic Language Family. Volume 1. Grammar, Stanford: Stanford University Press, 2000, ISBN 0-8047-3812-2  (ang.).
• WilliamW. Jones WilliamW., The Third Anniversary Discourse delivered 2 February 1786, Electronic Library of Historiography [dostęp 2020-10-06] [zarchiwizowane z adresu 2020-08-02]  (ang.).
• Jared S.J.S. Klein Jared S.J.S., Brian D.B.D. Joseph Brian D.B.D., Matthias A.M.A. Fritz Matthias A.M.A. (red.), Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics, Walter de Gruyter, 2018, ISBN 978-3-11-054036-9  (ang.).
• AgnieszkaA. Krygier-Łączkowska AgnieszkaA., Europejczycy, Słowianie, Polacy. Na czym polega pokrewieństwo językowe?, „Kwartalnik Językoznawczy”, 1 (5), 2011, s. 88–119, ISSN 2081-5441 .
• MichaelM. Meier-Brügger MichaelM., Indo-European Linguistics, Berlin, Nowy Jork: Walter de Gruyter, 2003, ISBN 3-11-017433-2  (ang.).
• TadeuszT. Milewski TadeuszT., Językoznawstwo, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, ISBN 83-01-14244-8 .
• KazimierzK. Polański KazimierzK. (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. II, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 457, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897  (pol.).

Źródła internetowe

• GrzegorzG. Jagodziński GrzegorzG., Językoznawstwo, Grzegorz Jagodziński – Język polski – Ewolucjonizm [dostęp 2020-10-06] [zarchiwizowane z adresu 2020-09-16] .

Linki zewnętrzne

• Czasopismo Indo-European Linguistics – wolny dostęp na stronie wydawnictwa Brill Publishers (ang.)
• Czasopismo Journal of Language Relationship – wolny dostęp (ang. • ros. • niem. • fr.)
• Publikacje językoznawcze Frederika Kortlandta na stronie autora (ang.)
• Glottothèque: wprowadzenie do dawnych języków indoeuropejskich – wolny dostęp do nagrań wykładów na stronie Uniwersytetu w Getyndze (ang.)
• Uwspółcześniona wersja słownika Pokorny’ego na stronie Uniwersytetu Technicznego w Eindhoven (ang. • niem.)
• Lista i galeria badaczy języków indoeuropejskich w bazie TITUS (niem.)