Inkwizycja papieska we Włoszech

Inkwizycja papieska we Włoszech działała od jej ustanowienia przez Grzegorza IX w 1232 roku do XVI wieku, gdy w wyniku reform zapoczątkowanych przez papieża Pawła III w latach 1541–1542 została ona przekształcona w inkwizycję rzymską.

Można przyjąć następującą periodyzację dziejów inkwizycji we Włoszech:

  • początki inkwizycji we Włoszech, tj. do ustanowienia stałych struktur terytorialnych w 1254 roku,
  • okres eliminowania kataryzmu w Italii, trwający do początku XIV wieku (ok. 1310),
  • okres dekadencji i stopniowego upadku inkwizycji w XIV wieku do powołania do życia inkwizycji rzymskiej w latach 40. XVI wieku.

Z wyjątkiem pierwszego okresu, dzieje inkwizycji we Włoszech są rozpatrywane oddzielnie w każdej z prowincji ustanowionych w 1254, z tym, że obejmujące wyłącznie terytoria należące do Państwa Kościelnego prowincje Lacjum, Umbria, Romania i Marchia Ankońska są rozpatrywane łącznie.

Początki inkwizycji we Włoszech (do 1254 roku)

Św. Piotr z Werony, inkwizytor Lombardii, zamordowany w 1252, został patronem inkwizytorów

Włochy były w XII i XIII wieku jednym z głównych ośrodków manichejskiej herezji katarów oraz radykalnego odłamu sekty waldensów, zwanego „ubogimi Lombardczykami”. Rozwojowi ruchów heretyckich sprzyjała sytuacja polityczna kraju, w szczególności faktyczna autonomia miast na północy, którą te utrzymywały dzięki rywalizacji między papiestwem a cesarstwem o dominację w Italii. Procesarskie stronnictwa gibelinów rywalizowały z propapieskimi gwelfami o władzę w poszczególnych miastach i regionach. Heretycy byli w tych okolicznościach naturalnymi sprzymierzeńcami obozu procesarskiego. Głównym ośrodkiem herezji katarskiej była Lombardia, ale w pozostałych częściach Włoch sekta ta także miała swych zwolenników. Wielu północnowłoskich feudałów było protektorami heretyków, najpotężniejszym wśród nich był Ezzelino da Romano z Marchii Trewizańskiej. Także w wielu miastach gibelińskie władze sprzyjały herezji. Jeszcze około 1250 roku szacowano, że warstwa przywódcza sekty we Włoszech liczy około 2500 osób. Z kolei waldensi osiadli głównie w dolinach alpejskich.

Kroki represyjne wobec heretyków włoskich Kościół zaczął podejmować pod koniec XII wieku. W 1199 roku Innocenty III w liście do władz miejskich Viterbo porównał herezję do zbrodni obrazy majestatu i nakazał karanie heretyków konfiskatą dóbr. W 1220, 1224 i 1231 roku cesarz Fryderyk II Hohenstauf wydał dekrety antyheretyckie, wprowadzając karę śmierci przez spalenie na stosie za wyznawanie herezji. W 1224 roku biskupi Brescii, Modeny i Rimini zostali mianowani komisarzami apostolskimi w Lombardii z zadaniem zwalczania wpływów herezji, a w 1228 roku w tym rejonie przebywał legat papieski kardynał Goffredo Castiglioni. Począwszy od 1227 roku papież Grzegorz IX zaczął wyznaczać do misji antyheretyckich we Włoszech dominikanów[1]. Nie byli oni jeszcze inkwizytorami w ścisłym tego słowa znaczeniu i współczesne dokumenty nie tytułują ich w ten sposób, ich zadania polegały na głoszeniu kazań przeciw heretykom i nakłanianiu władz miejskich do wprowadzania ustawodawstwa antyheretyckiego, a tylko sporadycznie występują w związku z postępowaniami sądowymi wobec podejrzanych o herezję[2]. Organizowali także katolickie stowarzyszenia o profilu antyheretyckim[3].

W 1231 roku senator Rzymu Annibaldo spalił w Rzymie nieznaną liczbę heretyków i wprowadził nowy statut, wzorowany na ustawach cesarskich, ustanawiający dla heretyków karę śmierci na stosie. Statut ten zatwierdził papież Grzegorz IX i nakazał dominikanom doprowadzenie do jego inkorporacji w prawie innych miast w północnych i środkowych Włoszech[4].

Pierwszym włoskim inkwizytorem został dominikanin Alberyk, mianowany 3 listopada 1232 inkwizytorem Lombardii[5], była to jednak nominacja odosobniona. Aż do połowy lat 40. XIII wieku nic nie wiadomo o działalności inkwizycyjnej dominikanów, rozumianej jako przeprowadzanie postępowań sądowych przeciwko heretykom, choć w niektórych miastach inspirowali oni prześladowania podejmowane przez władze miejskie lub biskupów[6]. Dopiero w latach 1243–1245 w Toskanii procesy przeciwko heretykom przeprowadził Ruggiero Calcagni, oficjalnie tytułowany w dokumentach jako papieski inkwizytor, który nieco wcześniej (w 1239 roku) bez powodzenia próbował zorganizować represje wobec katarów w Orvieto[7]. Następnie papież Innocenty IV mianował inkwizytorami Lombardii Giovanniego Schio da Vicenza (w 1247 roku)[8] oraz Piotra z Werony i Bibiana z Bergamo (w 1251 roku)[9], a Wincentego z Mediolanu i Jana z Vercelli inkwizytorami Wenecji (w 1251 roku)[10].

Zabójstwo Piotra z Werony w okolicach Como w 1252 roku stało się impulsem do nadania włoskiej inkwizycji bardziej zorganizowanej formy. W bulli Ad extirpanda z 15 maja 1252 papież zobowiązał władze świeckie w całej Italii do współpracy z inkwizytorami w zwalczaniu herezji. Tego samego dnia w bulli Cum tibi nadał prowincjałowi lombardzkiemu dominikanów prawo mianowania i odwoływania inkwizytorów w swojej prowincji zakonnej. Dwa lata później w bulli Cum super inquisitione (2 czerwca 1254) Innocenty IV podzielił Włochy na osiem prowincji inkwizytorskich: Lombardię, Marchię Trewizańską, Toskanię, Romanię, Marchię Ankońską, Umbrię, Lacjum i Królestwo Sycylii. Lombardia i Królestwo Sycylii zostały powierzone dominikanom, natomiast pozostałe sześć franciszkanom. Prawo mianowania i odwoływania inkwizytorów w tych prowincjach uzyskali miejscowi prowincjałowie danego zakonu, a także ich przełożeni generalni. Od tego momentu inkwizycja we Włoszech nabrała stałego charakteru[11].

Okres 1254-ok. 1310

Zwycięstwo Karola II d’Anjou nad obozem gibelińskim ułatwiło działalność włoskim inkwizytorom

Lombardia

Prowincja inkwizytorska Lombardia obejmowała obszar od Bolonii i Ferrary aż do Marchii Genueńskiej i Piemontu. Na mocy bulli z 29 maja 1254 miało w niej działać czterech inkwizytorów, jednak już w 1256 roku papież Aleksander IV polecił dominikańskiemu prowincjałowi zwiększenie ich liczby do ośmiu[12]. Najbardziej znany spośród nich jest Raniero Sacconi, były katar, uczeń Piotra z Werony, który napisał traktat przeciwko katarom, będący jednym z najcenniejszych i najbardziej wiarygodnych źródeł wiedzy o tej sekcie.

Pomimo licznej obecności heretyków o działalności inkwizycji w trzynastowiecznej Lombardii wiadomo bardzo niewiele z uwagi na skromny zasób zachowanej dokumentacji. Prawdopodobnie do końca lat 60. akcję antyheretycką na większą skalę blokowali gibelińscy możnowładcy, w tym cesarski wikariusz Lombardii Uberto Pallavicini. W 1259 roku w wyniku zamieszek inkwizytor Raniero Sacconi został wygnany z Mediolanu. Jednym z jego nielicznych sukcesów w tym okresie było zmuszenie do uległości mediolańskiego szlachcica Roberto da Giussano, pana zamku Gatta, w 1254 roku. Nawet ostateczne pokonanie Hohenstaufów przez Karola d’Anjou w 1268 roku i śmierć Uberto Pallavicino w 1269 roku, choć ułatwiły inkwizycji działanie, nie oznaczały końca oporu ze strony heretyków. W 1277 roku inkwizytor Pagano da Lecco został zamordowany w Valtellinie (diecezja Como), a w 1279 roku w Parmie, po spaleniu dwóch kobiet doszło do rozruchów, w wyniku których dominikanie zostali wygnani z miasta na kilka lat. Ostatecznie jednak pod koniec XIII wieku w niemal całej Lombardii inkwizytorzy zdołali wyeliminować wpływy kataryzmu. Do ostatniej większej serii procesów doszło w Bolonii w latach 1291–1299[13].

Pod koniec XIII wieku, w związku z zanikiem kataryzmu, inkwizytorzy Lombardii zaczęli kierować swą uwagę w kierunku innych ruchów heretyckich. W 1260 roku niejaki Gerard Segarelli założył apokaliptyczną sektę zwaną braćmi apostolskimi lub apostolikami. Została ona potępiona w 1285 roku i dziewięć lat później doszło do pierwszych procesów w Parmie. Sam Segarelli został spalony w 1300 roku w Parmie i jego następcą został Dulcyn. Stanął on na czele rewolty w północno-zachodniej Lombardii, stłumionej przez krucjatę w 1307 roku[14]. Lokalne znaczenie miała niewielka mediolańska sekta czcicieli zmarłej w 1281 roku mistyczki Guglielmy da Milano, rozbita przez inkwizycję w 1300 roku[15].

W 1303 roku doszło do podziału dominikańskiej prowincji Lombardia na Lombardię Górną (zachodnią) i Lombardię Dolną (wschodnią). Formalnie nie przełożyło się to na podział lombardzkiej prowincji inkwizytorskiej, niemniej papież Benedykt XI w 1304 roku zarządził, że liczba inkwizytorów w tej prowincji ma wzrosnąć z ośmiu do dziesięciu, przy czym siedmiu będzie wyznaczał prowincjał Lombardii Górnej, a trzech prowincjał Lombardii Dolnej, każdy na terenie swojej prowincji zakonnej[16].

Marchia Trewizańska

Prowincja inkwizytorska Marchia Trewizańska obejmowała obszar patriarchatu Akwilei (łącznie z południowym Tyrolem) i na zachód sięgała aż do jeziora Garda. Do 1259 roku represje przeciw heretykom w tym rejonie były blokowane przez gibelińskiego możnowładcę Ezzelino da Romano, sojusznika Uberto Pallavicino, ale po jego śmierci w 1259 roku sytuacja zmieniła się na korzyść inkwizycji[17]. Od 1254 roku sprawowanie urzędu inkwizycji w tej prowincji spoczywało w rękach franciszkanów, najwyraźniej jednak nie od razu przejęli to zadanie. W Vicenzy jeszcze w 1260 główną rolę w zwalczaniu miejscowych heretyków odgrywał biskup Bartłomiej z Vicenzy[18]. Znane są imiona 25 franciszkańskich inkwizytorów działających w tej prowincji między 1262 a 1308 rokiem[19]. Ich największym sukcesem było doprowadzenie do upadku Sirmione, jednego z ostatnich centrów kataryzmu we Włoszech. W 1276 roku ekspedycja zbrojna schwytała około 170 członków warstwy przywódczej sekty, z czego wielu dwa lata później (13 lutego 1278) spalono na stosie w Weronie[20].

Od 1289 roku jurysdykcja inkwizytorów Marchii Trewizańskiej została rozciągnięta na Republikę Wenecką, choć władzom Republiki udało się ograniczyć ich samodzielność poprzez narzucenie asysty trzech świeckich urzędników (tre Savi dell’eresia)[21].

Na początku XIV wieku franciszkańscy inkwizytorzy w Vicenzy i Padwie zostali oskarżeni o nadużycia finansowe. W wyniku przeprowadzonego dochodzenia papież Bonifacy VIII w 1302 roku zadecydował o przekazaniu tych dwóch okręgów dominikanom. Od tej pory okręgi Padwy i Vicenzy, mimo że pozostały w granicach prowincji Marchii Trewizańskiej, podlegały dominikańskiemu prowincjałowi Lombardii Dolnej[22]. Dominikańscy inkwizytorzy w Padwie w pierwszej dekadzie XIV wieku przeprowadzili liczne procesy przeciwko zwolennikom Segarelliego i Dulcyna[23].

Toskania

Innocenty IV przydzielił Toskanię franciszkanom i upoważnił ich prowincjała do mianowania w tej prowincji dwóch inkwizytorów[24]. Od około 1275 roku przynajmniej jeden z inkwizytorów rezydował na stałe we Florencji, podczas gdy drugi inkwizytor nie miał na stałe ustalonej siedziby (Prato, Piza, Arezzo, Fucecchio lub Siena)[25]. Między 1258 a 1311 rokiem znanych jest 21 franciszkańskich inkwizytorów, w tym 7 działających we Florencji[26]. Wielkim sukcesem zakończyło się śledztwo przeprowadzone w 1282 roku przez inkwizytora Florencji Salomone da Lucca; wielu członków warstwy przywódczej sekty katarów ujawniło się wówczas i podporządkowało Kościołowi[3]. W 1286 roku papież Honoriusz IV ogłosił amnestię dla wszystkich heretyków w Toskanii, którzy w określonym terminie się ujawnią. Mieli wówczas otrzymać jedynie prywatną pokutę, bez żadnych konsekwencji dla ich praw publicznych czy majątkowych. Ci, którzy do tej pory zostali dotknięci takimi konsekwencjami, zostali od nich zwolnieni[27]. Przypuszczalnie dzięki tym środkom doszło do ostatecznego wykorzenienia herezji katarskiej w Toskanii, gdyż w 1289 roku papież Mikołaj IV nie wymienił jej wśród regionów Włoch zarażonych herezją i wymagających działalności inkwizycji[28].

W 1285 roku jurysdykcję inkwizytorów Toskanii rozszerzono na Sardynię[29].

Państwo Kościelne

Państwo Kościelne zostało podzielone na cztery prowincje inkwizytorskie: Lacjum, Umbrię, Romanię i Marchię Ankony, przy czym wszystkie zostały przydzielone franciszkanom[30]. W Lacjum od początku miało działać dwóch inkwizytorów, w pozostałych trzech prowincjach początkowo po jednym, ale od 1258 roku w Umbrii i Marchii Ankony, a od 1259 roku w Romanii także działało po dwóch inkwizytorów[31]. Najważniejszym odnotowanym epizodem walki z herezją w tych prowincjach było śledztwo przeprowadzone w Orvieto przez inkwizytorów Benvenuto da Orvieto i Bartolomeo da Amelia w latach 1268/69[32]. Najdłużej ośrodkami herezji pozostawały Viterbo oraz posiadłości Castro Siriani koło Anagni, które złamały dopiero ekspedycje zbrojne za pontyfikatu Mikołaja III (lata 1277–1280)[33].

Królestwo Sycylii

Pomimo że Królestwo Sycylii formalnie już w 1254 roku zostało objęte jurysdykcją inkwizycyjną dominikanów, dopiero pokonanie i egzekucja Konradyna Hohenstaufa i objęcie władzy przez Karola d’Anjou w 1268 roku umożliwiło faktycznie wprowadzenie inkwizycji na południu Italii[34]. W latach 1269–1271 mianowano w królestwie pięciu inkwizytorów, w tym czterech dominikanów i jednego franciszkanina, co oznacza, że podział półwyspu między zakony nie był ściśle przestrzegany[35]. Skąpo zachowana dokumentacja wskazuje na intensywną działalność inkwizycji w ciągu pierwszych kilku lat, ale równocześnie na jej całkowitą zależność od pomocy króla i jego urzędników, m.in. inkwizytorzy nie dysponowali własnymi więzieniami[36]. Karol II organizował zresztą prześladowania heretyków na własną rękę, bez oglądania się na władze kościelne (np. w Abruzji w latach 1269/70)[37].

Słabość organizacyjna neapolitańskiej inkwizycji spowodowała, że nie podjęła ona skutecznych działań, gdy na przełomie XIII i XIV wieku do Kalabrii i Apulii zaczęli emigrować waldensi[38].

W 1310 roku inkwizytorzy na Sycylii i w Brindisi uczestniczyli w przesłuchaniach templariuszy[39].

Okres ok. 1310–1542

Papież Kalikst III w 1458 potwierdził obowiązywanie bulli Ad extirpanda z 1252

Lombardia

W Lombardii po rozbiciu sekt katarów ok. 1300 roku i apostolików w 1307 roku jedyną herezją mającą większą liczbę wyznawców był waldyzm. Waldensi zamieszkiwali głównie doliny piemonckie i to ten rejon był głównym ośrodkiem działalności inkwizycji w XIV i XV wieku. Do procesów waldensów w Piemoncie dochodziło w latach 1312-14, 1335, 1373, 1387-88, 1395, ok. 1416/17, ok. 1440 i 1509-10, jednak na dłuższą metę nie były one zbyt skuteczne[40]. Co więcej, waldensi nie wahali się podejmować akcji odwetowych i kilku inkwizytorów piemonckich zostało przez nich zabitych[41]. Generalnie w drugiej połowie XV wieku lokalne władze świeckie i kościelne przyjęły politykę faktycznej tolerancji wobec waldensów, warunkowaną jedynie płaceniem przez nich dziesięcin, uczestnictwem w katolickich obrzędach i nie wyznawaniem swych poglądów publicznie[42].

Pomimo znaczącego spadku aktywności XIV i początek XV wieku to okres formowania się w Lombardii stałych, ściśle rozgraniczonych okręgów inkwizytorskich. Około 1474 była podzielona na jedenaście okręgów[43]:

  • w Lombardii Górnej: Genua, Savigliano, Asti z Turynem, Vercelli z Como i Novarą, Mediolan, Pawia z Piacenzą i Cremoną, Brescia wraz z Bergamo, Alessandria z Tortoną
  • w Lombardii Dolnej: Bolonia, Ferrara, Parma.

Zmniejszona aktywność inkwizycji spowodowała, że w niektórych regionach prawa dotyczące postępowania z heretykami i przywileje inkwizycji poszły w zapomnienie, co wkrótce doprowadziło do konfliktów inkwizytorów z władzami świeckimi (np. w połowie XV wieku w Brescii). W lipcu 1458 roku papież Kalikst III w reakcji na coraz częściej powtarzające się odmowy współpracy z inkwizytorami ze strony władz świeckich potwierdził obowiązywanie bull Ad extirpanda z 1252 roku. Rok później wśród lombardzkich dominikanów została formalnie utworzona Kongregacja Lombardzka, reprezentująca zreformowaną (tzw. obserwancką) gałąź zakonu. Od tego czasu obsada trybunałów inkwizycyjnych przez blisko sto lat była przedmiotem rywalizacji między dominikanami z gałęzi obserwanckiej i konwentualnej. Ubocznym efektem tej rywalizacji było zwiększanie liczby inkwizytorów w tej prowincji i tworzenie dodatkowych okręgów inkwizytorskich. W 1515 roku było aż 18 takich okręgów[44].

Odnowienie dawnych przywilejów i zwiększanie liczby inkwizytorów nie wiązało się z jakimś generalnym zwiększeniem aktywności lombardzkiej inkwizycji jako takiej. Wielu inkwizytorów traktowało swoją funkcję jedynie jako prestiżowe wyróżnienie i nawet nie zawsze rezydowali na podległym sobie obszarze, np. Giovanni Rafanelli, inkwizytor Ferrary w latach 1481–1514, od 1503 roku rezydował na stałe w Rzymie, gdzie sprawował funkcję Mistrza Świętego Pałacu. Jednakże w niektórych okręgach (Piemont, diecezje Brescia i Como) okres od ok. 1460 do ok. 1525 roku charakteryzuje się zauważalnym wzrostem liczby procesów o czary, przy czym cechą charakterystyczną tych procesów jest bardzo wysoki odsetek wyroków śmierci. Przynajmniej kilku lombardzkich inkwizytorów wniosło znaczący wkład w propagowanie idei polowań na czarownice i realności czarów, np. Bernardo Rategno da Como czy Silvestro Mazzolini da Prierio byli autorami poczytnych traktatów na temat czarostwa. Według niektórych inkwizytorów czary były zbrodnią szczególną, którą, odmiennie niż w przypadku „zwykłych” herezji, należy karać śmiercią niezależnie od postawy sprawcy. Do ok. 1525 roku w prowincji lombardzkiej inkwizytorzy wysłali na stos co najmniej kilkaset domniemanych czarownic. W zwalczanie czarownic zaangażowali się także niektórzy biskupi (np. Paolo Zane z Brescii). Bardziej sceptyczne były w tej kwestii władze świeckie, szczególnie w Republice Weneckiej, gdzie niekiedy inkwizytorzy spotykali się z odmową wykonania wydanych przez nich wyroków (np. w 1486 roku w Brescii)[45].

Na wystąpienie Marcina Lutra i reformację władze kościelne, w tym inkwizycja, zareagowały z dużym opóźnieniem. Dopiero w 1528 roku papież Klemens VII w liście do inkwizytora Brescii zwrócił uwagę na konieczność przeciwdziałania przenikaniu idei Lutra do Włoch. Reorganizacja przeprowadzona w 1531 roku w znacznej mierze położyła kres sporom frakcyjnym wśród lombardzkich dominikanów. Dotychczasowa obserwancka Kongregacja Lombardzka utworzyła regularną Prowincję Obojga Lombardii, natomiast obie dotychczasowe, konwentualne prowincje zostały zredukowane do statusu wikariatów. Funkcje inkwizytorskie w Lombardii sprawowali odtąd niemal wyłącznie obserwanci; jedynie dominikanie z wikariatu św. Piotra Męczennika (dawna prowincja Lombardia Górna) nadal sprawowali funkcje inkwizytorskie, ale tylko w kilku mniej znaczących okręgach, podczas gdy wikariat św. Dominika (dawna Lombardia Dolna) został całkowicie wykluczony ze sprawowania tych funkcji[46].

Kartusz herbowy Melchiorre Crivelliego, dominikańskiego inkwizytora Mediolanu w latach 1521–53

Około roku 1542 w prowincji lombardzkiej funkcjonowało prawdopodobnie 19 trybunałów inkwizycyjnych:

  • Trybunały obsadzone przez obserwancką prowincję Obojga Lombardii:
    • Bolonia – inkwizytor Stefano Foscarari OP
    • Ferrara – inkwizytor Tommaso Maria Beccadelli OP
    • Mantua – inkwizytor Tommaso da Seiano OP
    • Parma – inkwizytor Tommaso dalla Negra da Vicenza OP
    • Piacenza – inkwizytor Vincenzo Villa da Piacenza OP
    • Brescia – inkwizytor Pietro Martire Sangervasi OP
    • Bergamo – inkwizytor Domenico Adelasio OP
    • Como – inkwizytor Francesco Casanova OP
    • Pawia – inkwizytor Sante da Mantova OP
    • Casale Monferrato – inkwizytor Sebastiano Pastorelli OP
    • Genua – inkwizytor Stefano Usodimare OP
  • trybunały obsadzane przez konwentualny wikariat św. Piotra Męczennika (dawną Lombardię Górną)
    • Mediolan – inkwizytor Melchiorre Crivelli OP
    • Novara – inkwizytor Bernardino Crivelli OP
    • Alessandria – inkwizytor Tommaso Lunati OP (?)
    • Tortona – inkwizytor Pietro Martire de Braghieri OP (?)
    • Vercelli – inkwizytor Giacomo Barilli OP
    • Asti – inkwizytor Teobaldo OP (?)
    • Turyn – inkwizytor Girolamo Rachia OP
    • Savigliano – inkwizytor Girolamo da Mondovì OP

Marchia Trewizańska

W Marchii Trewizańskiej, podobnie jak w Lombardii, po wytępieniu katarów nie było żadnych liczniejszych ruchów heretyckich. Sporadycznie zdarzały się procesy franciszkańskich fraticellich, a w XV i XVI wieku także procesy o czary. Choć prowincja generalnie podlegała franciszkanom, okręgi Padwa i Vicenza od 1302 roku aż do 1477 roku były w rękach dominikanów. W obecnym stanie badań trudno powiedzieć, czy była ona podzielona na stałe okręgi (tak jak Lombardia). W początkach XVI wieku inkwizytorzy przeważnie rezydowali w Wenecji lub Weronie.

Toskania

W czternastowiecznej Toskanii odnotowano kilka znaczących procesów przeciwko nekromantom i heretyckim fraticellim, jednak najbardziej znany epizod z dziejów inkwizycji w tym okresie dotyczy nadużyć finansowych inkwizytora Piero di Aquila w latach 1344-1346. W rezultacie tego skandalu wykształciła się praktyka powoływania inkwizytora Florencji przez władze kościelne w porozumieniu z władzami miasta i spośród jego obywateli[47].

W drugiej połowie XV wieku w Sienie odnotowano kilka procesów o czary przed trybunałem inkwizycyjnym, poza tym jednak trudno cokolwiek powiedzieć o działalności toskańskich inkwizytorów w XV i na początku XVI wieku. Inkwizytor Florencji nie brał żadnego udziału w procesach fraticellich w 1424 ani w procesie Savonaroli w 1498, oba przeprowadzili sędziowie delegowani specjalnie przez papieża[48].

W prowincji tej działało dwóch lub trzech inkwizytorów. W obecnym stanie badań trudno powiedzieć, czy była ona podzielona na stałe okręgi (tak jak Lombardia). Głównymi siedzibami inkwizytorów były Florencja i Siena[49].

Państwo Kościelne

Św. Jan Kapistran, inkwizytor generalny w zakonie franciszkanów

Franciszkańska inkwizycja w Lacjum, Umbrii, Marche i Romanii w okresie Renesansu praktycznie całkowicie zanikła. Znane katalogi inkwizytorów w tych prowincjach, jakkolwiek niekompletne, urywają się na początku XVI wieku[50]. Na tym obszarze odnotowano wprawdzie kilka akcji inkwizycyjnych, ale za każdym razem przeprowadzali je specjalnie w tym celu delegowani sędziowie. W Marchii Ankońskiej w XIV wieku stosunkowo silną pozycję zyskał dysydencki odłam zakonu franciszkanów (fraticelli), jednakże walka z tym ruchem została podjęta dopiero przez specjalnie delegowanego w tym celu w 1426 przez Marcina V inkwizytora Jana Kapistrana, a nie przez inkwizytorów mianowanych przez prowincjałów zakonnych. Decydujący dla rozbicia ruchu był przeprowadzony przez Jana Kapistrana proces w Fabriano w 1449 gdzie kilkunastu fraticellich spalono na stosie, wielu innych ukarano w inny sposób a ich domy skonfiskowano na rzecz franciszkańskich obserwantów[51]. Także proces fraticellich w Rzymie w 1466–67 został przeprowadzony nie przez inkwizytorów, lecz specjalnie powołaną komisję pięciu biskupów[52]. Z kolei w 1498 dochodzenie w sprawie żydowskich konwertytów przybyłych do Rzymu z Hiszpanii przeprowadził dominikanin Paolo Moneglia[53].

Nie ma pewności, czy w pierwszej połowie XVI wieku władze zakonu franciszkańskiego regularnie wyznaczały inkwizytorów w tych prowincjach. Znane katalogi franciszkańskich inkwizytorów w tych prowincjach, sporządzone w XVIII wieku, nie wymieniają prawie żadnych inkwizytorów dla tego okresu[54]. Jedynie w Romanii da się udokumentować ciągłość urzędu inkwizytorskiego w pierwszej połowie XVI wieku (w latach 40. inkwizytorem był tam Roberto da Rimini)[55]. Bulle papieża Piusa V z lat 1567–1569, przekazujące te prowincje dominikanom, wyraźnie mówią o zaniedbaniu przez franciszkanów obowiązków inkwizytorskich.

Królestwo Sycylii

Na południu Italii inkwizytorzy byli regularnie wyznaczani, ale utrzymująca się ich całkowita zależność od pomocy władz świeckich powodowała, że ich aktywność utrzymywała się na niskim poziomie i dotyczyła głównie przypadków fałszywych nawróceń żydów na chrześcijaństwo oraz fraticellich. Sytuacji tej nie zmieniło nawet odnowienie i rozszerzenie dawnych przywilejów cesarza Fryderyka II w 1477 roku. Żyjące w Kalabrii i Apulii społeczności waldensów nie były w żaden sposób niepokojone przez władze kościelne ani świeckie[56].

Na wyspie Sycylii (należącej do Hiszpanii) w 1487 roku papieską inkwizycję zastąpiono trybunałem Hiszpańskiej Inkwizycji. Podobne próby w królestwie Neapolu król Hiszpanii Ferdynand II Katolicki podejmował w latach 1504–1510, a następnie Karol V Habsburg w 1547 roku, jednak za każdym razem opór miejscowych był tak silny, że ostatecznie Hiszpania zrezygnowała z wprowadzenia swojego modelu tej instytucji w Neapolu[57].

W 1553 roku królestwo Neapolu zostało objęte jurysdykcją Inkwizycji Rzymskiej. W Neapolu utworzono urząd komisarza Świętego Oficjum, który miał zwalczać herezję we współpracy z miejscowym episkopatem[58].

Korsyka i Sardynia

Sardynia w 1285 została podporządkowana inkwizytorom Toskanii, ale pod naciskiem władającego wyspą króla Aragonii Alfonsa IV w 1329 papież Jan XXII zniósł tę zależność. Z XIV i XV wieku zachowało się bardzo niewiele wzmianek o obecności inkwizytorów na Sardynii. Nominacje inkwizytorskie na pewno miały miejsce w 1382 i 1452. Po roku 1492 wyspa została objęta jurysdykcją inkwizycji hiszpańskiej[59].

Równie rzadkie są wzmianki o obecności inkwizycji na Korsyce, która w XIV wieku stała azylem dla niewielkich grup heretyckich z kontynentu (katarów i fraticellich). W latach 1340, 1369 i 1397 byli tam wysyłani inkwizytorzy z zakonu franciszkańskiego. Kolejna wzmianka pochodzi dopiero z roku 1500, dominikanin Dionigi da Genova został mianowany inkwizytorem Korsyki przez władze swojego zakonu. Niestety, nic wiadomo na temat działalności tych zakonników[60].

Inkwizycja rzymska

Utworzenie przez papieża Pawła III Świętej Kongregacji Kardynalskiej Rzymskiej i Powszechnej Inkwizycji w lipcu 1542 roku było przełomowym momentem w historii inkwizycji we Włoszech. W krótkim czasie Kongregacja przejęła pełną kontrolę nad działalnością dotychczasowych trybunałów papieskiej inkwizycji we Włoszech. Dalsze dzieje inkwizycji we Włoszech to dzieje tzw. inkwizycji rzymskiej.

Statystyki wyroków i egzekucji

Strona tytułowa rzymskiego wydania (z 1584 r.) podręcznika dla inkwizytorów Lucerna Inquisitorum Haereticae Pravitatis autorstwa Bernardo Rategno da Como OP, inkwizytora diecezji Como w latach 1505–12.

Ustalenie liczby ofiar inkwizycji w średniowiecznych Włoszech nie jest możliwe ze względu na skąpe zasoby archiwalne jakie po niej pozostały. Znaczna część dokumentacji uległa zaplanowanemu zniszczeniu pod koniec XVIII wieku, gdy oświeceniowe rządy rozwiązywały trybunały inkwizycyjne działające jeszcze wówczas na Półwyspie Apenińskim. Do czasów współczesnych przetrwały jedynie archiwa trybunału w Bolonii z dokumentacją procesową z lat 1291–1310 i 1387–1392 oraz wikariatu w Modenie z dokumentacją procesową z lat 1329–1382 i od 1495. Oprócz tego zachowała się jeszcze dokumentacja z dochodzeń prowadzonych w diecezji turyńskiej w latach 1335, 1373, 1387/88 i 1395, w Toskanii przez inkwizytora Ruggiero Calcagni w latach 1244/45 oraz w Orvieto przez inkwizytorów Benvenuto da Orvieto i Bartolomeo da Amelia w latach 1268/69, a także akta wielu pojedynczych procesów z innych miejsc oraz kolekcja dokumentów dotycząca głównie konfiskat i sprzedaży majątków heretyków znajdująca się w Tajnym Archiwum Watykańskim (Collectoriae). W tym stanie rzeczy wszelkie próby przedstawienia rozmiarów działalności inkwizycji i skali egzekucji heretyków muszą w dużej mierze opierać się nie na materiałach procesowych, lecz na źródłach zewnętrznych, często niezbyt precyzyjnych, takich jak np. kroniki i w związku z tym obarczone są dużym ryzykiem błędu[61].

Na podstawie powyższych, skromnych zasobów materiałów procesowych wiadomo, że w Modenie (będącej subdystryktem podległym trybunałowi w Ferrarze) w latach 1495–1541 zainicjowanych zostały łącznie 60 postępowań, jednak nie wszystkie skończyły się wyrokami skazującymi i nikogo nie skazano na śmierć[62]. We wcześniejszym okresie (1329–1382) udokumentowanych jest zaledwie 30 postępowań[63]. W Orvieto w latach 1268/69 zapadło 85 wyroków; spośród żyjących nikogo nie skazano na śmierć, nakazano jednak ekshumację i spalenie ciał 18 zmarłych heretyków[64]. W diecezji turyńskiej, według niepełnych danych, między 1312 a 1395 rokiem spalono 22 osoby, a 191 skazano na kary pokutne[65]. Dokumenty z Collectoriae dotyczące prowincji inkwizytorskiej Marchii Trewizańskiej zawierają informacje o 143 procesach w latach 1260 do 1308, z czego 36 zakończyło się egzekucjami. Do tego należy jednak doliczyć jeszcze masową egzekucję heretyków z Sirmione w 1278 roku, gdzie spalono prawdopodobnie ponad 100 (być może nawet ok. 200) katarów[66]. W Bolonii w latach 1291–1299 spalono trzy osoby i zwłoki jednej zmarłej heretyczki spośród 363 sądzonych, z tym, że aż 343 podejrzanych stanęło przed inkwizytorami nie z powodu podejrzeń o herezję, lecz ze względu na uczestnictwo w tumulcie przeciwko inkwizycji w maju 1299[67]. W Tajnym Archiwum Watykańskim znajduje się też katalog zasobów archiwalnych trybunału we Florencji z 1334 roku, z którego wynika, że rejestry wyroków z lat 1275–1315 zajmowały aż siedem tomów akt. Na tej podstawie Andrea Del Col ocenił, że inkwizycja florencka musiała wydać w tym czasie co najmniej około pięciuset wyroków różnego rodzaju (średnio ponad dziesięć na rok)[49]. Z akt postępowania prowadzonego przez Kurię przeciwko inkwizytorowi Florencji Piero di Aquila wiadomo, że w całym okresie swego urzędowania (1344–1346) wydał 82 wyroki skazujące, w tym tylko jeden wyrok śmierci, podczas gdy pozostałe to niemal wyłącznie kary pieniężne[68].

Egzekucje heretyków często przyciągały uwagę kronikarzy, których zapiski w dużym stopniu pozwalają uzupełnić luki wynikające z braku oryginalnej dokumentacji procesowej. Dodatkowych informacji dostarczają takie źródła jak listy, zapiski w archiwach miejskich itp. Na tej podstawie da się sporządzić, zapewne dalece niekompletną, listę egzekucji zarządzonych przez papieskich inkwizytorów we Włoszech do 1542 roku. Tabela ta uwzględnia tylko te egzekucje, gdzie zachowane źródła wskazują (choćby w przybliżeniu) liczbę straconych[69]:

Lista egzekucji

DataMiejsceProwincja inkwizytorskaLiczba straconychUwagi
1244Prato–1Meliorata spalona jako katarska „doskonała” przez inkwizytora Toskanii Ruggiero Calcagni OP
1244Piza–2Maffeo i Martello skazani na stos jako katarzy przez inkwizytora Toskanii Ruggiero Calcagni OP
1244Florencja–5Giovanni, Benvenuta, Allegrancia, Defendim i Andrea skazani na stos jako katarzy przez inkwizytora Toskanii Ruggiero Calcagni OP
1245Florencja–3Andrea de Ugolino, Albano de Martinello i Bona, skazani na stos jako katarzy przez inkwizytora Toskanii Ruggiero Calcagni OP
1254Bolonia–4Amodeo da Cremona, Guido da Parma, Martino da Brescia, Martino da Portonovo spaleni jako heretycy z wyroku inkwizytora Aldobrandino da Reggio OP
ok. 1260PawiaLombardia1Katarski biskup Viviano Bogolo z Vicenzy
1265FerraraLombardia1Katar Martino da Capitello spalony przez inkwizytora Aldovrandino da Reggio OP
1266PiacenzaLombardia28Katarzy
1269WeronaMarchia Trewizańska1Spera, dama dworu markizów d’Este spalona jako wyznawczyni herezji katarskiej przez inkwizytora Bartolomeo de Corradino OFM
1270BenewentKrólestwo Sycylii3Katarzy spaleni przez inkwizytora Matteo di Castellamare OP
1272PadwaMarchia Trewizańska2Dwie kobiety spalone prawdopodobnie za wyznawanie herezji katarskiej
1278WeronaMarchia Trewizańska100–200Katarscy „doskonali” schwytani w 1276 w Sirmione i skazani przez inkwizytora Filippo Bonacolsiego OFM. Źródła nie są zgodne co do liczby straconych, podają liczby w przedziale między 100 a 200
1279ParmaLombardia2Dwie kobiety spalone za kataryzm przez inkwizytora Florio da Vicenza OP
1293Cassine k. AstiLombardia1Lucio spalony jako heretyk przez inkwizytora Tommaso di Gorzano da Asti OP
1294CremonaLombardia5Heretycy spaleni na podstawie wyroków inkwizytorów Lanfranco di Bergamo OP i Giovanniego da Cremona OP
1295PawiaLombardia1Waldens Pietro da Martinengo, spalony przez inkwizytora Lanfranco da Bergamo OP
ok. 1296–1298BoloniaLombardia1Dolcebona, matka Bompietro, wyznawczyni kataryzmu, skazana na stos przez inkwizytora Guido Cappello da Vicenza OP
1297BoloniaLombardia1Katar Bonigrino
1298PawiaLombardia1Benvenuta spalona jako heretyczka przez inkwizytora Lanfranco da Bergamo OP
1299BoloniaLombardia2Katarzy Giuliano Salimbene i Bompietro di Giovanni
ok. 1300WeronaMarchia Trewizańska1Heretyk Ugolino da Reggio, spalony przez inkwizytora Bonisegna da Trento OFM
1300ParmaLombardia1Gerard Segarelli, przywódca „apostolików”, spalony przez inkwizytora Manfredo da Parma OP
1300MediolanLombardia3Giacoma dei Bassani da Nova, Maifreda da Pirovano i Andrea Saramita spaleni jako czciciele Guglielmy da Milano (zm. 1281) przez inkwizytorów Guido da Cocconato OP i Rainerio da Pirovano OP[70]
1300NovaraLombardia1Heretyk
1302–08PadwaMarchia Trewizańska22„Apostolicy” spaleni przez dominikańskich inkwizytorów Padwy
1303BoloniaLombardia1Zaccaria di Sant’Agata spalony za przynależność do „sekty apostolików”
1304BoloniaLombardia1Pietro dal Pra spalony za przynależność do „sekty apostolików”
1305BoloniaLombardia1Rolandino de Ollis spalony za przynależność do „sekty apostolików”
1307VercelliLombardia6Dulcyn i co najmniej pięciu jego zwolenników (m.in. Margherita Bonisegna i Longino da Bergamo)
1307BoloniaLombardia1Bartolomea da Savigno, spalona jako zwolenniczka Dulcyna
1308BoloniaLombardia1Giovanni Gerardini, członek „sekty apostolików”
1312–95Diecezja turyńskaLombardia22Waldensi spaleni przez dominikańskich inkwizytorów
1313FerraraLombardia1Skazaniec pochodzenia żydowskiego, dokładne zarzuty wobec niego nie są znane
1317BergamoLombardia12Uczestnicy próby podpalenia siedziby inkwizytora Giovanniego Fontany OP
1327FlorencjaToskania1Nekromanta Cecco d’Ascoli
ok. 1318–34NeapolKrólestwo Sycylii2Begini Peire Fabre OFM i Cathalanus de Barcelona OFM; dokładne daty egzekucji nieznane
1337WenecjaMarchia Trewizańska1Fraticello Francesco da Pistoia OFM
1344AscoliMarchia Ankony1Domenico Savi, spalony za wyznawanie „herezji wolnego ducha”
1344FlorencjaToskania1Castellana spalona przez inkwizytora Florencji Piero di Aquila OFM
1368ViterboLacjum9Fraticelli
1384FlorencjaToskania1Nekromanta Niccolo Consigli
1385MediolanLombardia1Gaspare Grassi da Valenza spalony jako nekromanta
1390MediolanLombardia2Sibillia Zanni i Pierina de' Bugatis spalone jako wyznawczynie pogańskiej bogini Diany przez inkwizytora Mediolanu Beltramino da Cernuscullo OP
1403CaprieLombardia1Waldens Giovanni Sensi spalony przez inkwizytora Giovanniego di Susa OP
1409PizaToskania1Bluźnierca Andreani spalony podczas obrad Soboru w Pizie
1421SienaToskania1Francesco Porcari spalony jako heretyk[71]
ok. 1426RzymLacjum1Finicella spalona jako czarownica przez Mikołaja z Rzymu OFM, inkwizytora Lacjum
1438MorbegnoLombardia1Czarownica spalona przez Cristoforo da Luino OP, wikariusza inkwizytora Vercelli
ok. 1440CuneoLombardia22Waldensi spaleni przez Bertrando di Pietro OP, wikariusza inkwizytora Savigliano, Ludovico da Soncino OP
1449FabrianoMarchia Ankony12Fraticelli spaleni przez inkwizytora generalnego Jana Kapistrana OFM
1454BresciaLombardia2Czarownice spalone przez inkwizytora Brescii Giacomo de Petri OP
1455FolignoUmbria1Czarownica
1455Sannazzaro de' BurgondiLombardia1Margherita da Pennolo spalona jako czarownica przez inkwizytora Pawii Paolo Folpertiego OP
1460TeglioLombardia1Czarownica spalona przez inkwizytora Brescii Giacomo de Petri OP
ok. 1460–82Diecezje Como, Vercelli, Novara i IvreaLombardiaok. 300 (?)Czarownice spalone przez inkwizytora Vercelli Niccolo Constantiniego OP. Liczba straconych niepewna, potwierdzone jest jedynie spalenie Giovanny Monduro w Miagliano w 1471 oraz egzekucja trzech kobiet w Como między 1480 a 1482[72]
1463CasteggioLombardia1Beatrice del Ponzo spalona jako czarownica przez inkwizytora Pawii Paolo Folpertiego OP
1464Varzi k. PawiiLombardia17–25Czarownice spalone przez inkwizytora Pawii Paolo Folpertiego OP, dokładna liczba spalonych niepewna
1468BoloniaLombardia1Giovanni Faelli, zakonnik serwicki, spalony za nekromancję i demonolatrię przez inkwizytora Bolonii Simone da Novara OP
1469CuneoLombardia2Caterina Caleria oraz Margherita, spalone jako heretyczki
1471MonzaLombardia1Ruggiera spalona jako czarownica przez inkwizytora Mediolanu Filippo Meinari OP
1471CuneoLombardia1Giorgio Morelli, spalony prawdopodobnie jako waldens
1471TurynLombardia1Waldens
1472Forno-RivaraLombardia3Czarownice spalone przez Francesco Chiabaudiego, wikariusza inkwizytora Asti Michele Valentiego OP
1474MediolanLombardia1Mnich Rolando spalony jako czarownik przez inkwizytora Mediolanu Pietro da Cairate OP
1474LevonaLombardia2Czarownice spalone przez Francesco Chiabaudiego, wikariusza inkwizytora Asti Michele Valentiego OP. Ogółem skazane zostały cztery czarownice, ale dwie uciekły
1477CuneoLombardia4Angelina Mazza, Antonia Nanda, Antonina i Audisia spalone jako czarownice przez Biagio Berrę OP, wiceinkwizytora dla diecezji Mondovi
1479PawiaLombardia1Margherita da Belcredo spalona jako czarownica przez inkwizytora Pawii Giovanniego Domenico da Cremona OP
1480BresciaLombardia1Stefano da Bellano spalony jako czarownik przez inkwizytora Brescii Antonio Pezzotelliego OP
1481BoloniaLombardia1Giorgio di Monferrato spalony jako heretyk przez inkwizytora Bolonii Bartolomeo Commazio OP[73]
1482Villafranca PiemonteLombardia3Antonia Rippayre, Antonia Molza i Maria Melica spalone jako czarownice z wyroku Antonio Boscato OP, wikariusza inkwizytora Savigliano Aimone Taparelliego OP[74]
1483ComoLombardia1Kobieta z Moltrasio spalona za herezję przez inkwizytora Vercelli Lorenzo Soleriego OP
1483–84BormioLombardia15Czarownice i jeden żyd spaleni przez wikariuszy inkwizytora Vercelli Lorenzo Soleriego OP
1485BormioLombardia5–41Czarownice spalone przez inkwizytora Vercelli Lorenzo Soleriego OP i jego wikariuszy. Według Heinricha Kramera (1486/87) spalonych zostało aż 41 osób, jednak zachowana dokumentacja potwierdza tylko 5 egzekucji
1485PeveragnoLombardia9Osiem kobiet i mężczyzna skazani na śmierć za czarostwo przez inkwizytora Mondovi Biagio Berrę OP
1487LezzenoLombardia3Czarownice spalone przez Girolamo Rusconiego, wikariusza inkwizytora Vercelli Lorenzo Soleriego OP
1489PeveragnoLombardia15–17Kobiety spalone jako czarownice przez inkwizytora Mondovi Biagio Berrę OP. Los dwóch oskarżonych jest niepewny
1489PawiaLombardia1Antonina la Lupa skazana na śmierć i spalona jako czarownica przez inkwizytora Giovanniego Antonio Savarezziego
1492PawiaLombardia1Castelina di Zinasco skazana na śmierć i spalona jako czarownica przez inkwizytora Giovanniego Antonio Savarezziego
1493–94CarignanoLombardia4Cztery kobiety (Domenica de Giorgis, Michela Rocca, Enrichetta Cominata i Margherita Rubatosa) spalone jako czarownice przez inkwizytora Turynu Antonio Ghislandiego OP
1495Rifreddo k. SaluzzoLombardia9Dziewięć kobiet (Caterina Bianchetta, Caterina Bonivarda, Caterina Borella, Giovanetta Cometta, Giovannina Giordana, Margherita Giordana, Giovanna Motossa, Giovanna della Santa i Romea dei Sobrani) spalonych jako czarownice przez inkwizytora Savigliano Vito Beggiamiego OP
1498BoloniaLombardia1Gentile Cimitri spalona za czary i satanizm przez inkwizytora Bolonii Giovanniego Cagnazzo OP
1499BresciaLombardia2Dwaj księża Martino i Ermanno spaleni za czary i satanizm przez inkwizytora Brescii Angelo Faellę OP. Ogółem skazanych zostało trzech księży, ale jeden, Donato, uciekł z więzienia
1502–1503PiacenzaLombardia5Czarownice spalone przez inkwizytora Piacenzy Giorgio Cacatossiciego OP
1505Cavriana k. MantuiLombardia1Czarownica spalona przez wikariusza inkwizytora Mantui Domenico Pirriego OP
1506BenewentKrólestwo Sycylii3Czarownice spalone przez inkwizytora generalnego królestwa Neapolu Barnabę Capograsso OP
1507MantuaLombardia2Dwie kobiety spalone przez inkwizytora Mantui Domenico Pirriego OP, w tym co najmniej jedna z nich jako czarownica
1509BoloniaLombardia1Kobieta spalona za czary i satanizm przez inkwizytora Bolonii Giovanniego Cagnazzo OP
1510Paesana k. SaluzzoLombardia5Waldensi (m.in. Genet Iulian, Gienet Maria i Balangier Lanfre) spaleni przez inkwizytora Saluzzo Angelo Rizzardiniego OP. Pięcioro innych skazanych na śmierć nie zostało straconych, gdyż uciekli z więzienia
1510ParmaLombardia1Lucia Cacciarda spalona jako czarownica przez inkwizytora Parmy Antonio da Casale OP
1513PeveragnoLombardia9Czarownice spalone przez inkwizytora Mondovi Biagio Berrę OP
ok. 1513–19Diecezja ComoLombardia>300 (?)Czarownice spalone przez kolejnych inkwizytorów Como i ich wikariuszy: Antonio da Casale OP (1512-16), Cherubino Brocchiego OP (1516) i Agostino Maggio da Pavia OP (1516-20). Liczba straconych niepewna, zachowane relacje są niepełne i częściowo sprzeczne
1515MediolanLombardia1Giovannina spalona jako czarownica przez inkwizytora Mediolanu Graziadio Crottiego OP
1518BresciaLombardia1Benvenuta Pincinello, czarownica spalona przez Lorenzo Maggiego OP, wikariusza inkwizytora Brescii Girolamo da Lodi OP
1519MediolanLombardia1Simona Ostera di Porta Comasina spalona jako czarownica przez inkwizytora Mediolanu i Pawii Gioacchino Beccarię OP
1519Sune k. NovaryLombardia10Czarownice spalone przez inkwizytora Novary Domenico Viscontiego OP i jego wikariusza Bernardino Crivelliego OP
1520Cassano d’AddaLombardia3Czarownice spalone przez inkwizytora Mediolanu i Pawii Gioacchino Beccarię OP
1520MonzaLombardia1Giacomo Seregno spalony jako czarownik przez wikariusza inkwizytora Mediolanu i Pawii Gioacchino Beccarii OP
1520Venegono SuperioreLombardia6Maddalena Ravizina, Giovannina di Bernardo Vanoni, Mainetta, Elisabetta Oleari, Caterina Fornasari i Tognina del Cilla spalone jako czarownice przez Battistę da Pavia OP i Michele di Aragona OP, wikariuszy inkwizytora Mediolanu i Pawii Gioacchino Beccarii OP (siódma, Margherita Fornasari, zmarła w czasie procesu i spalono jej zwłoki)
1520CastellaniaLombardia3Bianca Capretti, Maria Pugassi i Battistina di Cuquello spalone jako czarownice przez inkwizytora Tortony Pietro Martire da Braghieri OP
1522StazzanoLombardia3Agnesa, Melina i Maria spalone jako czarownice, prawdopodobnie przez inkwizytora Tortony Pietro Martire da Braghieri OP
1522PeveragnoLombardia3Waldensi spaleni przez Cristoforo Gallianiego OP, wikariusza inkwizytora Savigliano Pietro Sereni da Savigliano
1522–23Księstwo MirandolaLombardia10Trzy kobiety i siedmiu mężczyzn spalonych jako czarownice i czarownicy przez inkwizytora Parmy Girolamo Armelliniego OP
1523SondrioLombardia7Czarownice spalone przez inkwizytora Como Modesto Scrofę OP i jego wikariusza Bernardo da Como OP
1531BoloniaLombardia1Marta da Budrio spalona jako czarownica przez inkwizytora Bolonii Stefano Foscarariego OP
1539Reggio EmiliaLombardia1Agnesina Zeldona spalona jako czarownica-recydywistka przez inkwizytora Parmy Angelo da Faenza
1542BergamoLombardia1Heretyk skazany na śmierć przez inkwizytora Bergamo Domenico Adelasio OP

Razem daje to około 1100–1200 udokumentowanych źródłowo egzekucji. Nie jest jednak znana, choćby w przybliżeniu, liczba straconych heretyków np. w Cremonie w 1266, w Mantui ok. 1290 czy w diecezji Vercelli ok. 1536-38, a w wielu przypadkach (np. w Sondrio i okręgu Como w 1523) wskazywany bilans może być niekompletny. Trudno też ocenić wiarygodność niektórych informacji kronikarskich, np. jeden z roczników z Brescii wspomina o spaleniu 60 czarownic w wioskach Edolo i Pisogne w Valcamonica w 1510, jednak zwięzły opis tych prześladowań sugeruje, że mogła tu zajść omyłka chronologiczna i notatka ta faktycznie odnosi się do kierowanych przez inkwizycję biskupią procesów z 1518[75]. Ponadto rezultat wielu procesów o czary na przełomie XV i XVI wieku pozostaje nieznany (np. proces w 1497 w Verzuolo, procesy w 1506 w Valchiavenna i Ponte in Valtellina), jednak biorąc pod uwagę przebieg innych podobnych procesów w tym czasie prawdopodobnym jest, że w wielu z nich zapadły wyroki śmierci[76]. Wolfgang Behringer ocenia, że w wyniku renesansowych polowań na czarownice w Lombardii mogło zostać spalonych około dwóch tysięcy osób[77]. Należy też mieć na uwadze, że bardzo niewiele danych zachowało się odnośnie do działalności inkwizytorów włoskich w XIII wieku, a więc w okresie szczególnie intensywnej walki z herezją katarów. Jest więc pewne, że powyższy bilans jest znacznie zaniżony, ale precyzyjne szacunki w oparciu o istniejący materiał źródłowy nie są możliwe.

Powyższe zestawienie nie obejmuje też wyroków śmierci wydanych przeciwko heretykom przez sądy biskupie. W 1260 biskup Vicenzy Bartłomiej doprowadził do spalenia dziesięciu katarów (w tym dwóch heretyckich diakonów). Z kolei w 1518 w Valcamonica sędziowie delegowani przez biskupa Brescii Paolo Zane spalili około 70 domniemanych czarownic.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Np. we Florencji działali kolejno Giovanni da Salerno (1227-30) i Aldovrandino Cavalcanti (1231-40). Inny dominikanin, Rolando da Cremona, działał kolejno w Piacenzy (1233) i Mediolanie (1234). Na terenie Marchii Trewizańskiej aktywny był Giovanni Schio da Vicenza, który odegrał niemałą rolę polityczną i przez pewien czas był nawet podestą Werony. W gronie tym od 1232 znajdował się także Piotr z Werony, głoszący kazania niemal w całej północnej Italii.
  2. ↑ Zob. Lea, I, s. 326-327; Lea, II, s. 199 i nast.
  3. ↑ a b Lambert, Średniowieczne herezje, s. 205.
  4. ↑ Lea, I, s. 324-326; Lea, II, s. 200.
  5. ↑ Lea, II, s. 201-202.
  6. ↑ Np. dominikanin Giovanni Schio da Vicenza w 1233 objął funkcję podesty miasta Werony i działając w tym charakterze doprowadził do spalenia 60 katarów w lipcu 1233.
  7. ↑ Lea, I, s. 327-328; Lea, II, s. 210-212; Prudlo, s. 40-42.
  8. ↑ Lea, II, s. 206-207; Tavuzzi, s. 4.
  9. ↑ Prudlo, s. 57, 68; Tavuzzi, s. 4; por. Lea, II, s. 213.
  10. ↑ Lea, II, s. 250.
  11. ↑ Del Col, s. 91-92; Tavuzzi, s. 5-6.
  12. ↑ Del Col, s. 92.
  13. ↑ Lea, II, s. 219-243; Lambert, Średniowieczne herezje, s. 203-205; Del Col, s. 103-109.
  14. ↑ Lea, III, s. 90-128; Lambert, Średniowieczne herezje, s. 275-278; Del Col, s. 110-111, 114-116.
  15. ↑ Lambert, Średniowieczne herezje, s. 275; Del Col, s. 112-114.
  16. ↑ Tavuzzi, s. 6-7; Lea, II, s. 233.
  17. ↑ Lea, II, s. 223, 234.
  18. ↑ Lea, II, s. 234-235.
  19. ↑ Del Col, s. 94.
  20. ↑ Lambert, Średniowieczne herezje, s. 205; Lea, II, s. 235-236; Del Col, s. 3, 96-97.
  21. ↑ Lea, II, s. 249-253.
  22. ↑ Tavuzzi, s. 6, 21.
  23. ↑ Del Col, s. 98.
  24. ↑ Del Col, s. 92; Lea, II, s. 233.
  25. ↑ Zob. Del Col, s. 99, 102.
  26. ↑ Del Col, s. 102.
  27. ↑ Lea, II, s. 242-243.
  28. ↑ Zob. Lea, II, s. 244.
  29. ↑ Lea, II, s. 244.
  30. ↑ Del Col s. 91; Tavuzzi, s. 6. Wyjątkiem był okręg Bolonii, który należał do dominikańskiej prowincji Lombardia, oraz enklawa papieska w Benewencie, która należała do dominikańskiej prowincji Królestwa Sycylii.
  31. ↑ Del Col, s. 92; por. Lea, II, s. 233-234.
  32. ↑ Del Col, s. 92-93, 107.
  33. ↑ Lea, II, s. 238-239.
  34. ↑ Del Col, s. 92; Lea, II, s. 245-246.
  35. ↑ Lea, II, s. 246; por. Del Col, s. 92.
  36. ↑ Lea, II, s. 245-247.
  37. ↑ Lea, II, s. 246.
  38. ↑ Lea, II, s. 247-248; por. Lambert, Średniowieczne herezje, s. 229.
  39. ↑ Del Col, s. 169; Lea, III, s. 304-305.
  40. ↑ Del Col, s. 154-155; Lea, II, s. 259, 264.
  41. ↑ Tavuzzi, s. 122.
  42. ↑ Tavuzzi, s. 121.
  43. ↑ Tavuzzi, s. 21-22.
  44. ↑ Tavuzzi, s. 8, 20-27.
  45. ↑ Lea, II, s. 269-273; Lea, III, s. 518-519, 540, 546-549; Del Col, s. 193-211; Decker, s. 54-55, 61-80; Tavuzzi, passim.
  46. ↑ Tavuzzi, s. XI, 209.
  47. ↑ Lea, II, s. 275-281; Del Col, s. 160.
  48. ↑ Lea, II, s. 281-283; Del Col, s. 146-147, 172-175, 197.
  49. ↑ a b Del Col, s. 99.
  50. ↑ Pietro Antonio Ribetti, Giardino Serafico Istorico, t. 1, Wenecja 1710, s. 650, 652-654, 660-661.
  51. ↑ Lea, III, s. 176-178; Cohn, s. 69-72.
  52. ↑ Lea, III, s. 178; Del Col, s. 161, 198; Cohn, s. 61-73.
  53. ↑ Tavuzzi, s. 147-148.
  54. ↑ Pietro Antonio Ribetti, Giardino Serafico Istorico, t. 1, Wenecja 1710, s. 650, 653, 661; zob. jednak np. Ariel Toaff, The Jews in Umbria 1484-1736, s. 1116–1118, gdzie jest wymieniony nieznany tym katalogom inkwizytor Umbrii Galeotto w 1504 roku.
  55. ↑ C. Piana, Chartularium studii bononiensis S. Francisci (saec. XIII-XVI), Frati Editori di Quaracchi, 1970, s. 390-391.
  56. ↑ Lea, II, s. 284-287.
  57. ↑ Lea, II, s. 287-289; Del Col, s. 236 i nast.
  58. ↑ Del Col, s. 743.
  59. ↑ Giancarlo Sorgia: L'Inquisizione in Sardegna, s. 9-10
  60. ↑ Lea, II, s. 255; Tavuzzi, s. 223-224.
  61. ↑ Tavuzzi, s. 31-36; Del Col, s. 99-103; Prudlo, s. 42; Lansing, s. 19, 72, 138.
  62. ↑ Tavuzzi, s. 35-36, 77, 256; Del Col, s. 198-200, 289-290; Matteo Duni, Tra religione e magia, Florencja 1999, s. 22. Modeńskie archiwum zawiera także akta dwóch procesów przed trybunałem w Mantui w 1489 i jednego przed trybunałem bolońskim w 1498.
  63. ↑ Del Col, s. 863.
  64. ↑ Lansing, s. 138.
  65. ↑ Philippe Levillain, The Papacy: Gaius-Proxies. Volume 2 of The Papacy: An Encyclopedia, Routledge, 2002, s. 814. ISBN 978-0-415-92228-9.
  66. ↑ Del Col, s. 95–98, 107.
  67. ↑ Del Col, s. 104.
  68. ↑ Del Col, s. 147.
  69. ↑ Na podstawie: Tavuzzi, passim (zwł. s. 253-258); Lea, I-III, passim; Del Col, s. 95-211; Kras, s. 413.
  70. ↑ Del Col, s. 113-114.
  71. ↑ Keith Christiansen, Laurence B. Kanter, Carl Brandon Strehlke, Painting in Renaissance Siena, 1420-1500, Nowy Jork 1988, s. 77. ISBN 978-0-8109-1473-5.
  72. ↑ Liczbę ok. 300 straconych podaje żyjący sto lat później inkwizytor Vercelli Cipriano Uberti, zob. Tavuzzi, s. 149, 157, 197, 253. Sam Tavuzzi sceptycznie odnosi się do tej liczby, uznając ją za prawdopodobnie przesadzoną.
  73. ↑ Cesare Cantù, Gli eretici d’Italia: discorsi storici, Tom 3, Turyn 1866, s. 719.
  74. ↑ Michele Florio, Le grandi donne del Piemonte, D. Piazza, 2001, s. 347; por. Tavuzzi, s. 214, 254.
  75. ↑ Tavuzzi, s. 180 i 256, odnotowuje te egzekucje jako oddzielny epizod, który przypisuje inkwizytorowi Brescii Silvestro Mazzolini da Prierio OP, jednak jedno ze źródeł, które przy tej okazji przytacza (Diario Marino Sanudo) z pewnością odnosi się do prześladowań z roku 1518. Del Col, s. 199-200, 204-209, pisze tylko o jednym polowaniu na czarownice w Valcamonica w początkach XVI wieku, tym z 1518.
  76. ↑ Por. Tavuzzi, s. 253-258.
  77. ↑ Wolfgang Behringer: Witches and Witch-Hunts: A Global History. Polity Press Ltd., 2004, s. 130. ISBN 978-0745627182.

Bibliografia

  • Malcolm Barber: Katarzy. Warszawa: PIW, 2005. ISBN 83-06-02923-2.
  • Norman Cohn: Europe’s inner demons. Chicago: The University of Chicago Press, 1993. ISBN 978-0-226-11307-4.
  • Rainer Decker: Witchcraft & The Papacy. An account drawning on the formerly secret records of the Roman Inquisition. Charlottesville & Londyn: University of Virginia Press, 2010. ISBN 978-0-8139-2748-0.
  • Andrea Del Col: L’Inquisizione in Italia. Mediolan: Oscar Mondadori, 2010. ISBN 978-88-04-53433-4.
  • Paweł Kras: Ad abolendam diversarum haeresium pravitatem. System inkwizycyjny w średniowiecznej Europie. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2006. ISBN 83-7363-431-2.
  • Malcolm Lambert: The Cathars. Wiley-Blackwell, 1998. ISBN 978-0-631-20959-1.
  • Malcolm Lambert: Średniowieczne herezje. Gdańsk-Warszawa: Wyd. MARABUT, 2002. ISBN 83-916989-5-5.
  • Carol Lansing: Power & Purity. The Cathar Heresy in Medieval Italy. Nowy Jork – Oxford: Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-506391-0.
  • Henry Charles Lea: A History of the Inquisition of the Middle Ages. Vols. I – III. Londyn – Nowy Jork: MacMillan Co., 1887–1888.
  • Donald Prudlo: The martyred inquisitor: the life and cult of Peter of Verona († 1252). Ashgate Publishing, Ltd, 2008. ISBN 978-0-7546-6256-3.
  • Michael Tavuzzi: Renaissance Inquisitors. Dominican Inquisitors and Inquisitorial Districts in Northern Italy, 1474–1527. Leiden – Boston: BRILL, 2007. ISBN 978-90-04-16094-1.
Inkwizycja
Inkwizycja w średniowiecznej Europie
Inkwizycje nowożytne
Inne

Media użyte na tej stronie

Calixtus III.jpg
Papa Callisto III
Giovanni Gerolamo Savoldo 007.jpg
The Death of St. Peter Martyr, 1530/35
Charles II of Naples.jpg
King Charles II of Naples
Lucerna.gif
Title page of Lucerna Inquisitorum Haereticae Pravitatis, inquisitorial handbook by Bernardo da Como, edited in Rome, 1584
Jan Kapistran.JPG
Ołtarz św. Jana Kapistrana z krakowskiego kościoła św. Bernardyna na Stradomiu.