Inkwizycyjny model procesu

Powieść Proces Franza Kafki w przerysowany sposób opowiada o inkwizycyjnym systemie procesowym

Inkwizycyjny model procesu (system inkwizycyjny, system śledczy) – typ postępowania przed organem władzy publicznej (przede wszystkim karnego i administracyjnego), w którym główny organ procesowy (np. sędzia) pełni również funkcje śledcze, oskarżycielskie i funkcje obrony. Procesowi inkwizycyjnemu przeciwstawia się proces skargowy.

Zasady procesu inkwizycyjnego

W tym modelu procesu karnego organ procesowy skupia w swoim ręku wszystkie zasadnicze funkcje procesowe (prowadzenia śledztwa, oskarżenia, obrony oraz rozstrzygające). Do niego należy również wszczęcie postępowania, przesłuchiwanie świadków i określanie zarzutów wobec oskarżonego. Nie występują w nim strony, lub ich rola jest znacznie ograniczona[1].

W trakcie postępowania organ prowadzący zbiera dokumentację, które stanowią podstawę wyrokowania. Dużą wagę przywiązuje się do przyznania się oskarżonego do winy[1]. Postępowanie jest często tajne.

Historia

Powstanie modelu inkwizycyjnego

Model ten ukształtował się przede wszystkim na gruncie procesu przed trybunałami inkwizycji. Początkowo więc opierał się na prawie kanonicznym, a dopiero z czasem rozciągnięty został na prawo świeckie[2]. Sama jednak zasada główna tego procesu jest znacznie starsza. Początki jej można odnaleźć w rzymskim procesie epoki poklasycznej[3].

Czasy nowożytne

W czasach nowożytnych model inkwizycyjny został przyjęty w wielu krajach Europy kontynentalnej, przede wszystkim dla procedury karnej. W Niemczech pojawia się już częściowo w średniowiecznych landrechtach. Modelową kodyfikacją stała się jednak tzw. Constitutio Criminalis Carolina cesarza Karola V z 1532 roku. Zawierała ona dwa tryby postępowania: inkwizycyjny (dominujący) i skargowy[3].

W 1635 roku Benedykt Carpzov, sędzia lipski, wydał pracę Practica nova imperialis Saxonicae rerum criminalium, które stało się popularnym i wpływowym traktatem prawniczym, do którego odwoływały się sądy krajów Rzeszy. To w oparciu o tę pracę ukształtował się powszechny proces niemiecki. Był on zorganizowany na zasadzie inkwizycyjnej i bardzo sformalizowany (szczególnie w zakresie przeprowadzania dowodów). Szeroko dopuszczano też stosowanie tortur[4].

Również w nowożytnej Francji model inkwizycyjny dominował w sądownictwie karnym. Kształtował się już od wieku XIV, lecz ostateczną formę przybrał w ordonansie Ludwika XIV z 1670 roku. Ordonans przewidywał dwie formy procesu: skargową i inkwizycyjną. Ta pierwsza była dopuszczalna w sprawach o przestępstwa niezagrożone karą śmierci. W praktyce jednak nie była ona stosowana i model inkwizycyjny obowiązywał we Francji aż do czasów rewolucji francuskiej[5].

Francuski proces inkwizycyjny był w wielu kwestiach podobny do niemieckiego. Postępowanie również było tajne. Dopuszczalne były tortury. Różnice obejmowały istnienie instytucji Prokuratora Generalnego i możliwość apelacji od każdej decyzji. Wszczęcie procesu wiązało się prawie zawsze z uwięzieniem oskarżonego. Król miał też bardzo duży wpływ na przebieg postępowania[6].

Oświecenie

Wraz z epoką oświecenia narastała krytyka procesu inkwizycyjnego. W szczególności dotyczyła ona stosowania tortur i braku rzeczywistej możliwości obrony. W epoce rewolucji francuskiej władze rewolucyjne początkowo wprowadziły do procesu zasadę kontradyktoryjności, ale wraz z zaostrzaniem się terroru rewolucyjnego stopniowo powracano do modelu inkwizycyjnego[7].

Proces mieszany

W 1808 roku we Francji opublikowano Code d'instruction criminelle, który był procedurą karną o charakterze mieszanym, łączącym elementy inkwizycyjne i skargowe. Kodyfikacja obowiązywała we Francji oraz niektórych krajach pod panowaniem francuskim (np. Luksemburg czy Nadrenia)[8].

Proces mieszany miał początkowo charakter inkwizycyjny. Prowadzone przez prokuratora śledztwo jest tajne i nie ma w nim stron. Po zebraniu materiału dowodowego dalsza część procesu ma charakter skargowy. Rozprawa jest jawna, kontradyktoryjna i ustna. Rozdzielone są funkcje oskarżyciela, obrońcy i sędziego. Występują strony[9].

Code d'instruction criminelle został następnie przyjęty w Belgii (1831) i Monako (1873). Jako model został jednak przyjęty w wielu innych krajach Europy kontynentalnej i Ameryki Łacińskiej[8]. Od tego czasu jest formą dominującą.

System w pełni inkwizycyjny wprowadzony był w państwach totalitarnych: ZSRR i III Rzeszy.

System inkwizycyjny we współczesnej Polsce

W polskiej procedurze karnej obowiązuje system mieszany. Postępowanie przygotowawcze ma formę inkwizycyjną. Ułatwia to jego prowadzenie, zaś sprawcy przestępstw nie muszą być informowani o toczących się przeciw nim postępowaniach organów państwowych. Postępowanie główne i apelacyjne zorganizowane są według modelu skargowego. Postępowanie wykonawcze na powrót przyjmuje formę inkwizycyjną[10].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b Waltoś 2008 ↓, s. 75
  2. ↑ Waltoś 2008 ↓, s. 84
  3. ↑ a b Waltoś 2008 ↓, s. 81
  4. ↑ Waltoś 2008 ↓, s. 87–90
  5. ↑ Waltoś 2008 ↓, s. 90
  6. ↑ Waltoś 2008 ↓, s. 91
  7. ↑ Waltoś 2008 ↓, s. 106
  8. ↑ a b Waltoś 2008 ↓, s. 109
  9. ↑ Waltoś 2008 ↓, s. 107
  10. ↑ Waltoś 2008 ↓, s. 285–293

Bibliografia

  • Stanisław Waltoś: Proces karny. Zarys systemu. Warszawa: 2008. ISBN 978-83-7334-870-7.
Inkwizycja
Inkwizycja w średniowiecznej Europie
Inkwizycje nowożytne
Inne

Media użyte na tej stronie

Kafka Der Prozess 1925.jpg
Kafka, Franz: Der Prozeß. Roman. Berlin: Die Schmiede 1925, 411 Seiten. Erstausgabe (Wilpert/Gühring 8; Raabe 8). Original-Leinen mit Rückenschild und Titelschild auf vorderem Buchdeckel.