Inspektorat F Okręgu Wilno Armii Krajowej
 | |
| Historia | |
| Państwo |  Polskie Państwo Podziemne |
|---|---|
| Sformowanie | 1944 |
| Rozformowanie | 1944 |
| Organizacja | |
| Podległość | Okręg Wilno Armii Krajowej |
Inspektorat F Okręgu Wilno Armii Krajowej – terenowa struktura Okręgu Wilno Armii Krajowej
Inspektorat obejmował teren powiatów: oszmiańskiego, wilejskiego i mołodeczańskiego oraz północną część powiatu wołożyńskiego z województwa nowogródzkiego. Dowódcą jego był mjr Czesław Dębicki "Chudy "Jarema", a jego adiutantem por. "Achilles".
Oddziały partyzanckie inspektoratu utworzyły Zgrupowanie nr 3 Okręgu Wilno Armii Krajowej i w jego składzie wzięły udział w Powstaniu Wileńskim.
Skład i obsada personalna
- Inspektor – mjr Czesław Dębicki „Chudy” „Jarema”
- adiutant inspektoratu – por. „Achilles”.
Sztab:
- szef sztabu - kpt. "Kowal"
- oficer informacyjny - kpt. Adolf Wiśniewski "Rola"
- oficer operacyjny - por. Edmund Banasikowski "Jeż"
- szef łączności - por. Witalis Stacewicz "Rafał"
Jednostki terytorialne:
- Obwód Oszmiański "Oset" - ppor. Tadeusz Czernik "Cis"
- Ośrodek Oszmiana Armii Krajowej
- Ośrodek Soły Armii Krajowej
- Obwód Mołodeczański "Mleko" - por. Władysław Burak "Gajewski"
- Ośrodek Mołodeczno Armii Krajowej
- Ośrodek Raków Armii Krajowej
- Obwód Wilejski
Działania partyzanckie
Wiosną 1944 na terenie inspektoratu, działały cztery oddziały partyzanckie Armii Krajowej. Były to III OP "Tura", IV OP "Małego", V OP "Marsa" i VI OP "Nietoperza". Terenem macierzystym pierwszych trzech oddziałów partyzanckich był powiat oszmiański, zaś VI OP wywodził się z powiatu mołodeczańskiego.
Na początku kwietnia "Jarema" zorganizował dowództwo i sztab III Zgrupowania. Stanowili go:
- dowódca - mjr Czesław Dębicki "Jarema"
- zastępca i oficer operacyjny - kpt. Edmund Banasikowski "Jeż"
- szef sztabu - kpt. Michał Kwakszyc "Kowal"
- oficer łączności - ppor. Witalis Stacewicz "Rafał"
- oficer informacyjny - kpt. Adolf Wiszniewski "Rola", "Prus"
- adiutant - ppor. Julian Marciszewski "Achilles"
- lekarz - dr Jan Brzozowski "Mitek"
- kapelan - kpt. ks. Wiktor Gogoliński "Wiktor"
Oddziały partyzanckie powiększyły swój stan liczbowy i przekształciły się w brygady. III OP pod dowództwem kpt .W. Turonka Tura" wystawił 8 Oszmiańską Brygadę Armii Krajowej. Z IV OP pod dowództwem chor. Jana Kolendy "Małego" została zorganizowana 9 Brygada Armii Krajowej. Z V OP "Marsa" na bazie ośrodka Armii Krajowej w Krewie utworzono 12 Brygadę pod dowództwem por. Hieronima Romanowskiego "Cerbera". Z VI OP kpt. Adama Walczaka "Nietoperza" powstała 13 Mołodeczańska Brygada.
8 Brygada "Tura" i 12 Brygada kwiecień poświęciły na ćwiczenia i szkolenie ochotników, organizowała swe służby i siatkę konspiracyjną. W tym okresie doszło do nieznacznych potyczek z policją litewską. Nowym dowódcą 12 Brygady został kpt. Hieronim Romanowski "Cerber".
9 Brygada "Małego" przeprowadziła kilka akcji. 15 kwietnia zajęła litewską wieś Knistuszki i rozbroiła członków samoobrony litewskiej. Następnego dnia stoczyła potyczkę z niemiecko-litewską ekspedycją karną.
13 Brygada "Nietoperza" spędziła pierwszą dekadę kwietnia w okolicach Kuszlan, ochraniając miejscową ludność przed próbami ściągania kontyngentów. W drugi dzień Świąt Wielkanocnych na brygadę uderzył oddział litewskiej policji z Holszan. Atak został odparty ogniem ubezpieczeń z rejonu folwarku Wojtkuny. 18 kwietnia idąca na koncentrację III Zgrupowania brygada dokonała ataku na magazyn broni i sprzętu wojskowego w Łostojnicach. Atak okazał się nieskuteczny. Niemcy nie dali się zaskoczyć.
Koncentracja brygad nastąpiła w rejonie Graużyszek. W nocy z 30 kwietnia na 1 maja III Zgrupowanie wizytował ppłk Krzyżanowski "Wilk".
Działania przeciw Litwinom
W kwietniu 1944 na tereny Oszmiańszczyzy zaczęły przybywać umundurowane i uzbrojone przez Niemców bataliony litewskiego korpusu posiłkowego gen. Povilasa Plechavičiusa. Ich zadaniem było rozbicie polskiej partyzantki.
Komendant policji białoruskiej w Oszmianie przekazał wiadomość o usunięciu 50 policjantów białoruskich, jako elementu niepewnego. 11 kwietnia 3 pluton "Asa" z 8 Brygady zatrzymał dwa samochody ciężarowe wiozące około 50 Białorusinów pod eskortą Litwinów. Białorusini chętnie oddali broń Polakom.
W Komendzie Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej zdecydowano o podjęciu aktywnych działań polegających na wystąpieniach zbrojnych wszystkich ujawnionych sił Armii Krajowej w obronie miejscowej ludności. "Jarema" zdecydował skoncentrować własne oddziały, zanim przeciwnik osiągnie gotowość bojową.
Siły III Zgrupowania na przełomie kwietnia i maja przedstawiały się następująco:
- 8 Brygada - około 200 uzbrojonych żołnierzy
- 9 Brygada - około 90 uzbrojonych żołnierzy
- 12 Brygada - około 120 uzbrojonych żołnierzy
- 13 Brygada - około 170 uzbrojonych żołnierzy
Razem zgrupowanie liczyło około 580 uzbrojonych żołnierzy Armii Krajowej
Siłami tymi, zdecydowanie słabszymi liczebnie od litewsko-niemieckich zdecydowano, wykorzystując element zaskoczenia, niszczyć kolejno odosobnione oddziały przeciwnika.
O zmierzchu 5 maja dowództwo III Zgrupowania wydało rozkaz 8, 12 i 13 Brygadom uderzenia na Graużyszki. 9 Brygada osłaniała tabory zgrupowania w Dorżach. Uderzenie brygad na Graużyszki nie było jednak konieczne. Rozpoznanie popełniło pomyłkę. W mieście nie było ani oddziałów niemieckich, ani gen. P. Plechaviciusa czy też policji. Przeredagowano rozkazy. 8 Brygada stanęła w Graużyszkach, 9 w Dorżach, 12 w Szczepanowiczach, a 13 w okolicy Nowej Wsi.
6 maja 1944 batalion z korpusu posiłkowego gen. Plechavičiusa wyruszył z Oszmiany w kierunku Graużyszek. Wraz z nim szli litewscy policjanci i urzędnicy. Przechodząc przez Sieńkowszczyznę Litwini zaczęli palić zabudowania i mordować cywilnych mieszkańców. Działania litewskie obserwował będący na ubezpieczeniu pluton por. "Żagla" z 8 Brygady. Zszedł on ze swoich pozycji i uderzył na napastników. Za nim ruszyły pozostałe plutony 8 Brygady. Brygada nacierała z taką furią, że Litwini, mimo przewagi liczebnej, nie wytrzymali uderzenia i zaczęli wycofywać się. Mjr "Jarema" wydał rozkaz wykonania manewru oskrzydlającego 9, 12 i 13 Brygadom. Okrążeni żołnierze litewscy zostali wzięci do niewoli. Rozbrojono ich i rozebrano z mundurów. W tym stanie odstawiono ich pod eskortą na trakt do Oszmiany. Przeprowadzono też dochodzenie, celem ustalenia winnych dokonania mordu na ludności cywilnej we wsi Sieńkowszczyzna i Adamowszczyzna. Winni zostali osądzeni i rozstrzelani.
Bitwa pod Murowaną Oszmianką
10 maja Komendant "Wilk" i jego zastępca "Ludwik zatwierdzili dalszy plan działania III Zgrupowania. Zakładał on dokonanie uderzenia na pozostałe jednostki korpusu gen. Plechavičiusa wchodzące w skład grupy "Aschmena". Nastąpić to miało w rejonie Murowanej Oszmiany i Tołminowa. Do uderzenia wyznaczono cztery brygady III Zgrupowania wzmocnione przez 3 Brygadę "Szczerbca" z I Zgrupowania. Na dowódcę grupy uderzeniowej został wyznaczony mjr "Jarema".
12 maja w Graużyszkach odbyła się odprawa dowódców brygad wyznaczonych do wykonania zadania. Na odprawę przybył również komendant "Wilk". Mjr "Jarema", po wystąpieniu "Wilka", zapoznał obecnych z planem działania. Przewidywał on rozbicie czterech kompanii litewskich stacjonujących w Murowanej Oszmiance. Akcja miała być osłaniana od strony Oszmiany i Tołminowa, gdzie stacjonowały oddziały niemieckie i litewskie. Dowódca III Zgrupowania postawił też zadania dla brygad: 8 Brygada "Tura" miała nacierać na Murowaną Oszmiankę od strony południowo-wschodniej; 3 Brygada "Szczerbca" uderzała na miasto od zachodu. Pozostałe brygady 9, 12 i 13 ubezpieczały akcję. Część sił 13 Brygady miała uderzyć na Tołminowo wykonując atak pozorny.
12 maja o 23:00 nastąpił atak na Murowaną Oszmiankę. Pierwsza uderzyła 8 Brygada "Tura". Do 23:30 "Tur" opanował samodzielnie prawie trzecią część miasteczka i wziął do niewoli około 80 jeńców. Jednak położenie brygady stawało się coraz trudniejsze. 3 Brygada "Szczerbca", która miała uderzyć z zachodniej strony, spóźniła się na akcję. Pozostałe brygady 9, 12 i 13 stały bezczynnie na ubezpieczeniu. W takich warunkach mjr "Jarema" wydał rozkaz 12 Brygadzie wsparcia walki 8 Brygady. Wyparła ona plechavičiusowców z południowej części miasta biorąc do niewoli około 20 litewskich żołnierzy.
Około 23:30 na miasto z marszu uderzyła Brygada "Szczerbca", forsując zachodnią linię obrony i częścią sił nawiązała w centrum miejscowości styczność z 8 Brygadą. Jednak większość plutonów 3 Brygady stoczyła na przedpolach Murowanej Oszmianki trudną walkę. Pluton "Milimetra" napotkał silny opór i trafił pod zmasowany ostrzał. Został przykuty do ziemi nieprzyjacielskim ogniem i poniósł dotkliwe straty. Odcinek zachodni, na którym nacierała 3 Brygada, posiadał dobrze zorganizowaną obronę.
Równocześnie z uderzeniem 3 Brygady do dalszego natarcia ruszyły 8 i 12 brygada. Była to już końcowa faza walki. Opór przeciwnika zmalał. Wzięto do niewoli dalszych 70 jeńców. Jednak większość sił litewskich zdołała wycofać się z miasta w kierunku północno-zachodnim. Nie był on blokowany przez siły Armii Krajowej.
Jednocześnie z uderzeniem na Murowaną Oszmiankę, 13 Brygada "Nietoperza" uderzyła na Tołminowo. Część brygady osłaniała drogę Tołminowo-Murowana Oszmianka, pozostała (około 100 osób) uderzyła na dwie kompanie litewskiego korpusu posiłkowego. Nieprzyjaciel nie potrafił zorganizować obrony, a żołnierze litewscy zaczęli poddawać się. Jedynie w środku wsi Litwini próbowali stawić opór. Zdobyto dużą ilość broni i amunicji, sprzęt wojskowy, zapasy żywności i mundury. Akcja na Tołminowo zakończyła się całkowitym sukcesem.
Około godz. 2:00 13 maja bitwa w Murowanej Oszmience i Tołminowie była zakończona. Jeńców litewskich zebrano na rynku w Murowanej Oszmiance. Przemiówił do nich Komendant "Wilk". Wyraził swoją pogardę w stosunku do "sługusów hitlerowskich, jakimi się okazali żołnierze litewskiego korpusu posiłkowego gen. Plechavičiusa". Jeńcy zostali rozebrani do bielizny, odprowadzeni do traktu oszmiańskiego, skąd dotarli do Wilna i do Oszmiany.
Podobny los spotkał również jeńców litewskich w Tołminowie. 13 Brygada. wycofując się z miasteczka, pozostawiła jeńców litewskich na wolności i w pełnym umundurowaniu. Nieco później przez Tołminowo przechodziła 9 Brygada, która rozmundurowała litewskich żołnierzy.
W walce zginęło około 69 żołnierzy litewskich, a ponad 120 było rannych. Straty polskie wynosiły 12 zabitych oraz około 20 rannych[1].
Inne akcje
W końcu maja 1944 r. 3 Zgrupowanie zmieniło rejon działania: 13 Brygada rozlokowała się w Klewicy, 8 Brygada w Dziewieniszkach, 9 Brygada pozostała w Graużyszkach, a 12 Brygada zakwaterowana została w Wierebuszkach.
W pierwszej dekadzie czerwca zaplanowano uderzenie na posterunek policji litewskiej w Holszanach. Niemiecki oddział pancerny przybyły do tej miejscowości udaremnił akcję.
Walki z Sowietami
W końcu maja 1944 r. 3 Zgrupowanie zmieniło rejon działania: 13 Brygada rozlokowała się w Klewicy, 8 Brygada w Dziewieniszkach, 9 Brygada pozostała nadal w Graużyszkach, a 12 Brygada kwaterowała w Wierebuszkach.
29 maja 1944 r. odnotowano walki kilku patroli z 12 i 13 Brygady w okolicach Solecznik na trasie Klewica-Bieniakonie z oddziałami sowieckimi. W walkach zginęło 4 polskich partyzantów. Pochowani zostali na rynku w Dziewieniszkach na skwerze przy kościele.
5 czerwca sytuacja powtórzyła się pod Tołmuciszkami. W walce tej poległo dwóch polskich partyzantów, a dwóch trafiło do niewoli. Zostali oni w bestialski sposób zamordowani.
9 Brygada "Małego" po akcji na Holszany rozlokowała się wokół Kucewicz. Doszło tu do starcia z sowiecką Brygadą im. Gastełło Manochina i Witebską Brygadą Potapienki. Przyczyną walk była rabunkowa działalność obu tych oddziałów wobec mieszkańców Kucewicz.
Według meldunku Manochina dwie brygady sowieckie zmuszone zostały do wycofania się z tych terenów[a].
Bilans walk
W okresie poprzedzającym "Akcję Burza" brygady inspektoratu F przeprowadziły 21 akcji bojowych.
Stoczono:
- 6 potyczek z Niemcami (Traby, obława koło wsi Knistuszki, zasadzka na drodze Wilno-Oszmiana koło stacji kolejowe, Oszmiana, rozbrojenie załogi samolotu koło Krewe, Łostojańce. Ludwikowszczyzna)
- 6 akcji przeprowadzonych przeciw siłom litewskiej policji i kompaniom litewskiego korpusu posiłkowego gen. P. Plechavicziusa (3 potyczki: akcja na drodze Wilno-Oszmiana koło Murowanej Oszmianki, Knistuszki, Giejstuny: 3 bitwy: Sieńkowszczyzna i Adamowszczyzna, Murowana Oszmianka, Tołminowo)
- 2 potyczki przeciw oddziałom partyzantki sowieckiej (Kucewicze i okolice Solecznik)
- 3 potyczki z siłami białoruskimi (Michałowszczyzna, Markowice, Bienice)
- 4 akcje nie doszły do skutku, ponieważ podczas ich przeprowadzenia wycofano jednostkl litewskie (Graużyszki, Nowosiółki) lub zaszły nieoczekiwane wydarzenia, które nie pozwoliły akcji przeprowadzić (Holszany dwukrotnie)
Uwagi
- ↑ Nie udało się ustalić, które z polskich brygad Armii Krajowej, oprócz 9. wyparły sowieckie brygady z tych terenów. Według meldunku Manochina, dokonały tego: "bandy": "Tura", "Szczerbca", "Ottona" i "Błyskawicy". Nie potwierdzają tego źródła polskie.
Przypisy
- ↑ Wołkonowski i Łukomski 1996 ↓, s. 238.
Bibliografia
- Wiktor Snastin: Inspektorat "F" : (materiały do historii) Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej, 1997. ISBN 83-905279-8-7.
- Longin Tomaszewski: Kronika Wileńska 1941-1945 : z dziejów Polskiego Państwa Podziemnego. Warszawa: Pomost, 1992. ISBN 83-85521-09-7.
- Roman Korab-Żebryk: Operacja wileńska AK. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-04946-4.
- Jarosław Wołkonowski, Grzegorz Łukomski: Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939-1945. Warszawa: Adiutor, 1996. ISBN 83-86100-18-4.
Media użyte na tej stronie
Flaga Armii Krajowej; symbol na fladze jest złożeniem liter "P" i "W", będących skrótem od "Polska Walcząca" (zob. Znak Polski Walczącej)
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Okręg Wileński Armii Krajowej - Inspektorat "F"