Instytut Pamięci Narodowej

Instytut Pamięci Narodowej

Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

Logo IPN
Siedziba IPN przy ul. Kurtyki 1, w kompleksie biurowym Empark Mokotów Business Park
Państwo	Polska
Data utworzenia	19 stycznia 1999
Prezes	Karol Nawrocki
zastępca Prezesa	Karol Polejowski Mateusz Szpytma Krzysztof Szwagrzyk
Budżet	398,526 mln zł (2020)[1]
Zatrudnienie	2 541 (2020)[1]
Adres
ul. Janusza Kurtyki 1 02-676 Warszawa
Położenie na mapie Warszawy (c) Mfloryan at pl.wikipedia, CC BY 2.5 Instytut Pamięci Narodowej
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Instytut Pamięci Narodowej
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Instytut Pamięci Narodowej
52°10′55,380″N 21°00′02,844″E/52,182050 21,000790
Strona internetowa

Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (IPN) – urząd państwowy o uprawnieniach badawczych, edukacyjnych, archiwalnych, śledczych, lustracyjnych, poszukiwawczych i komemoratywnych. Od 2020 r. siedziba Instytutu Pamięci Narodowej mieści się przy ul. Janusza Kurtyki 1 w Warszawie.

Instytut został powołany 19 stycznia 1999 na mocy ustawy z 18 grudnia 1998 o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu^[2]. Instytut ma jedenaście oddziałów w miastach, które są siedzibami sądów apelacyjnych (Białystok, Gdańsk, Katowice, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Rzeszów, Szczecin, Warszawa oraz Wrocław). W kolejnych siedmiu miastach utworzono delegatury Instytutu Pamięci Narodowej (Bydgoszcz, Gorzów Wielkopolski, Kielce, Koszalin, Olsztyn, Opole oraz Radom), a w jednym punkt zamiejscowy oddziału Instytutu Pamięci Narodowej (Zielona Góra). Ponadto pracownicy IPN wykonują czynności służbowe w Częstochowie i Bielsku-Białej^[3].

Wejście do Instytutu Pamięci Narodowej, ul. J. Kurtyki 1

Zadania i główne kierunki działalności

Do zadań Instytutu Pamięci Narodowej należy:

• gromadzenie i zarządzanie dokumentami organów bezpieczeństwa państwa, sporządzonymi od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r.,
• ściganie zbrodni nazistowskich i komunistycznych,
• prowadzenie działalności edukacyjnej,
• poszukiwanie miejsc spoczynku osób poległych w walkach o niepodległość i zjednoczenie Państwa Polskiego,
• wydawanie opinii w zakresie tego, czy nazwy budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej symbolizują bądź propagują komunizm lub inny ustrój totalitarny^[4].

Przedmiotem badań Instytutu są m.in.:

• zbrodnie dokonane przez aparat cywilny i militarny III Rzeszy na ziemiach okupowanej Polski, deportacje do obozów koncentracyjnych,
• deportacje żołnierzy Armii Krajowej i innych formacji niepodległościowych oraz mieszkańców Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej w głąb Związku Radzieckiego,
• pacyfikacja ziem polskich między Wisłą a Bugiem w latach 1944–1947 przez jednostki Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych Związku Radzieckiego (NKWD).

Zgodnie z art. 24 ust. 4 ustawy Prezes IPN przedstawia raz w roku Sejmowi oraz Senatowi informacje o wynikach działalności Instytutu, która jednak w części dotyczącej bezpieczeństwa lub obronności państwa może zostać utajniona. Sprawozdanie jest publikowane na stronach obu izb w postaci druku sejmowego (senackiego).

Struktura

Główna Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

Historia

Komisja jest kontynuatorką powołanej w 1945 Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, która od chwili powstania aktywnie współpracowała z Komisją Narodów Zjednoczonych do Spraw Zbrodni Wojennych (UNWCC) z siedzibą w Londynie. W 1949 zmieniono nazwę na Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce i pod tą nazwą Komisja działała do 1984, kiedy po raz kolejny dokonano jej przekształcenia zmieniając nazwę na Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce – Instytut Pamięci Narodowej. W 1991 poszerzono zakres badań Komisji, zmieniając jej nazwę na Główna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytut Pamięci Narodowej. Ta z kolei została postawiona w stan likwidacji wspomnianą wyżej ustawą z 1998, a jej dokumentację przejęła nowo powołana instytucja Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.

W kolejnych przekształceniach zachodzących na przestrzeni półwiecza widać zachodzące zmiany nazwy: od badania zbrodni niemieckich, potem hitlerowskich, poprzez dodanie członu „pamięci narodowej”, zastąpienie wyrazu „hitlerowskich” wyrazami „przeciw narodowi polskiemu”, wreszcie zastąpienie wyrazu „badania” wyrazem „ścigania”.

Zadania i działalność

Główna Komisja jest częścią IPN, realizującą zadania śledcze Instytutu w sprawach, o których mowa w art. 1 ustawy z 18 grudnia 1998. Komisja Ścigania, realizuje swe zadania w ramach prac IPN autonomicznie, stanowi część polskiej prokuratury i jako taka wchodzi również w skład organów wymiaru sprawiedliwości. Do wyłącznej kompetencji prokuratorów Komisji należy przestępstw stanowiących zbrodnie komunistyczne, zbrodnie nazistowskie popełnione przez okupanta niemieckiego, zbrodnie nacjonalistów ukraińskich oraz inne czyny stanowiące zbrodnie wojenne i przeciwko ludzkości^[1].

Śledztwa w sprawach zbrodni nazistowskich (w szczególności dotyczące sprawców zamieszkujących na terenie Niemiec), prowadzone są przez IPN we współpracy z Centralą Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych (niem. Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen zur Aufklärung Nationalsozialistischer Verbrechen) w Ludwigsburgu, utworzoną w grudniu 1958. Ponadto Komisja kieruje wnioski o udzielenie międzynarodowej pomocy prawnej do Ukrainy, Rosji, USA, Austrii, Wielkiej Brytanii, Francji, Irlandii oraz Kanady. Komisja też otrzymuje wnioski o udzielenie pomocy prawnej wpływające z innych państw^[5]

Główna Komisja prowadzi działalność w ramach punktu kontaktowego Europejskiej Sieci Eurojust, który zajmuje się koordynowaniem ścigania sprawców odpowiedzialnych za popełnienie zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości oraz zbrodni wojennych. Komisja współpracuje ponadto z Platformą Europejską Pamięci i Sumienia (The Platform of European Memory and Conscience)^[6]..

Struktura

Główna Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu składa się z jednostki nadrzędnej czyli Głównej Komisji z siedzibą w Warszawie oraz jedenastu oddziałowych komisji Oddziałach IPN i siedmiu Delegatur. Na czele GKŚZpNP stoi dyrektor Głównej Komisji Zastępca Prokuratora Generalnego, Komisja zatrudniała w 2020 r. 7 prokuratorów Głównej Komisji i 74 prokuratorów oddziałowych komisji^[1].

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej

Kompleks budynków Archiwum IPN przy ul. Kłobuckiej 21 w Warszawie

Na mocy ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu powstało Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów (BUiAD), które 16 czerwca 2016 r. (na mocy ustawy z dnia 29 kwietnia 2016 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej oraz niektórych innych ustaw) zmieniło nazwę na Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej^[7]. Działalność archiwalna rozpoczęła się w drugiej połowie 2000 r. W Oddziałach Instytutu Pamięci Narodowej powołano Oddziałowe Archiwa, w Delegaturach istnieją Wydziały Archiwalne^[8].

Zadania Archiwum

Pion archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej zajmuje się ewidencjonowaniem, gromadzeniem, przechowywaniem, opracowywaniem, zabezpieczeniem, udostępnianiem i publikowaniem dokumentów organów bezpieczeństwa państwa, wytworzonych oraz gromadzonych od 22 lipca 1944 do 31 lipca 1990, a także organów bezpieczeństwa Rzeszy Wielkoniemieckiej i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, dotyczących:

• zbrodni nazistowskich, zbrodni komunistycznych oraz innych przestępstw stanowiących zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości lub zbrodnie wojenne popełnionych na osobach narodowości polskiej lub obywatelach polskich innych narodowości w okresie od 1 września 1939 do 31 lipca 1990,
• innych represji z motywów politycznych, jakich dopuścili się funkcjonariusze polskich organów ścigania lub wymiaru sprawiedliwości albo osoby działające na ich zlecenie,
• działalności organów bezpieczeństwa państwa.

Archiwum w dawnej siedzibie IPN przy ul. Towarowej 28 (zdjęcie archiwalne)

Archiwum IPN udostępnia dokumenty (w postaci elektronicznych kopii i oryginałów, o ile ich stan fizyczny na to pozwala) i informacje z zasobu m.in. na podstawie:

• art. 30 ustawy o IPN – dotyczące wnioskodawcy lub zmarłej osoby najbliższej^[9],
• art. 35c ust. 1 ustawy o IPN – dotyczące pracownika lub funkcjonariusza organów bezpieczeństwa państwa. Prawo do wglądu w te dokumenty przysługuje każdej zainteresowanej osobie^[10],
• art. 36 ust. 1 pkt 2 – naukowcom w celu prowadzenia badań naukowych^[11],
• art. 36 ust. 1 pkt 3 – dziennikarzom w celu publikacji materiału prasowego^[12],
• art. 25 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów – dotyczące osób, które zajmowały kierownicze stanowiska w byłej Polskiej Partii Robotniczej, a także były członkami Rady Ministrów państwa komunistycznego. Prawo do wglądu w te dokumenty przysługuje każdej zainteresowanej osobie^[13].

Zasób archiwalny

Zasób archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej tworzą głównie dokumenty instytucji prowadzących działania operacyjno-rozpoznawcze i dochodzeniowo-śledcze: Resortu Bezpieczeństwa Publicznego Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego, Służby Bezpieczeństwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Akademii Spraw Wewnętrznych, Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza, jednostek wojskowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Głównego Zarządu Informacji Ministerstwa Obrony Narodowej, Wojskowej Służby Wewnętrznej, Oddziału II Sztabu Generalnego (ludowego) Wojska Polskiego, Zarządu II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego.

Do zasobu archiwalnego włączono również dokumenty zgromadzone wcześniej przez Główną Komisję Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu i odpowiednie komisje okręgowe, akta osób represjonowanych z przyczyn politycznych pochodzące z sądów powszechnych i prokuratur, a także dokumenty jednostek organizacyjnych więziennictwa. Do 31 lipca 2008 r. IPN zgromadził 86 450 metrów bieżących akt^[14], 31 grudnia 2020 r. zasób archiwalny IPN liczył 92 798 metrów bieżących (z czego 1/3 znajduje się w Archiwum w Warszawie)^[15], 39 mln fotografii, ponad 800 tys. mikrofilmów i mikrofisz, ponad 2000 jednostek archiwalnych filmów i ponad 1500 nagrań dźwiękowych^[16].

Struktura

W skład Archiwum wchodzą Wydziały^[17]:

• Informacji i Sprawdzeń,
• Zarządzaniem Zasobem Archiwalnym,
• Zasobów Cyfrowych,
• Udostępniania,
• Obsługi Bieżącej,
• Badań i Edukacji Archiwalnej,
• Gromadzenia i Opracowywania Zasobu Archiwalnego,
• Zarządzania i Rozwoju Cyfrowego Archiwum.

Biuro Poszukiwań i Identyfikacji

Biuro Poszukiwań i Identyfikacji (BPiI) zostało powołane 16 czerwca 2016 r. na mocy ustawy z dnia 29 kwietnia 2016 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej oraz niektórych innych ustaw^[7].

Zadania Biura Poszukiwań i Identyfikacji

W zakresie powierzonych zadań Biuro Poszukiwań i Identyfikacji ma prowadzenie działań mających na celu odszukanie miejsc pochówku osób, które straciły życie od dnia 8 listopada 1917 r. do dnia 31 lipca 1990 r. wskutek walki z narzuconym systemem totalitarnym, na skutek represji totalitarnych lub czystek etnicznych dokonywanych na polskiej ludności. Biuro realizuje też działania badawczo-historyczne, poszukiwawcze oraz identyfikacyjne. W okresie wcześniejszym zadania o podobnym charakterze prowadzili w IPN pracownicy Samodzielnego Wydziału Poszukiwań w ramach projektu „Poszukiwanie nieznanych miejsc pochówku ofiar terroru komunistycznego 1944–1956”. Po powstaniu BPiI poszerzeniu uległ zakres chronologiczny oraz merytoryczny^[18]. Od 11 września 2019 roku BPiI współpracuje z Defense Prisoner of War/Missing in Action Accounting Agency (DPAA), która zajmuje się poszukiwaniem zaginionych podczas wojen i konfliktów zbrojnych żołnierzy-jeńców wojennych (POW) lub zaginionych w walce (MIA). W ramach współpracy przedstawiciele BPiI zapoznali się ze specyfiką działalności DPAA w zakresie poszukiwań, techniki prac archeologicznych oraz metodologii badań identyfikacyjnych^[19]. Strona amerykańska uczestniczy w pracach BPiI jeśli dotyczą one poszukiwania szczątków żołnierzy armii USA na terenie Polski^[20].

Struktura

W skład BPiI wchodzą Wydziały^[21]:

• Analiz Historycznych – na podstawie dokumentacji znajdującej się w zasobie IPN, zbiorach archiwalnych innych podmiotów publicznych i prywatnych i informacji z materiałów historycznych oraz relacji świadków typuje miejsca do prowadzenia działań poszukiwawczych,
• Logistyki – organizuje, od strony technicznej i formalno-prawnej, prace poszukiwawcze i ekshumacyjne w terenie oraz prace wolontariuszy współpracujących z BPiI. Wydział zajmuje się również propagowaniem wiedzy o działalności BPiI poprzez organizację konferencji, działań edukacyjnych, opracowanie materiałów informacyjnych oraz prowadzenie strony internetowej,
• Archeologii – odpowiada za planowanie i prowadzenie ziemnych prac poszukiwawczych i ekshumacyjnych. Z dotychczas przeprowadzonych prac sporządza dokumentację techniczną oraz naukowo opracowuje uzyskane wyniki. W zakresie kompetencji tego wydziału jest także współpraca, w zakresie prowadzonych prac, z prokuratorami oddziałowych komisji ścigania zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu,
• Kresowy – przeprowadza kwerendy oraz opracowuje dokumentację historyczną w zakresie dotyczącym poszukiwań miejsc pochówków za wschodnią granicą Rzeczypospolitej Polskiej. W wytypowanych lokalizacjach pracownicy wydziału prowadzą ziemne prace poszukiwawcze i archeologiczne.
• Identyfikacji – jest odpowiedzialny za szeroko pojęty proces identyfikacji odnalezionych szczątek ofiar w ramach prowadzonej Bazy Materiału Genetycznego. Pracownicy Wydziału administrują Bazą, poszukują krewnych ofiar, a następnie pozyskują materiał biologiczny, biorą udział w ekshumacjach oraz badaniach antropologicznych i medyczno-sądowych. Praca Wydziału wymaga stałej współpracy z podmiotami, którym zlecono prowadzenie badań genetycznych.

Struktura Biura ma swe odwzorowanie w oddziałach IPN w całej Polsce. W oddziale lubelskim IPN stworzono Oddziałowe Biuro Poszukiwań i Identyfikacji, w pozostałych oddziałach i delegaturach IPN działania poszukiwawcze i identyfikacyjne są prowadzone w ramach Wieloosobowych Stanowisk ds. Poszukiwań i Identyfikacji.

Baza Materiału Genetycznego

Biuro prowadzi Bazę Materiału Genetycznego, w której przechowywane są dane DNA krewnych osób, które straciły życie w wyniku represji ze strony systemów totalitarnych lub czystek etnicznych. Pozwala to na identyfikację szczątek ludzkich odnalezionych w wyniku prowadzonych prac poszukiwawczych poprzez analizę porównawczą zgromadzonych profili genetycznych^[22]. Baza jest oparta o system CODIS wykorzystywany przez Federalne Biuro Śledcze (FBI). Instytut Pamięci Narodowej jest drugą w Polsce instytucją, po Centralnym Laboratorium Kryminalistycznym Policji, korzystającą z tego systemu. Umowa na wykorzystanie systemu CODIS została podpisana pomiędzy IPN a FBI w 2019 r^[23]. Pracownicy BPiI współpracują również z naukowcami z Komisji Genetyki Sądowej przy Polskim Towarzystwie Medycyny Sądowej i Kryminologii^[24]. Baza ma charakter otwarty, każdy krewny ofiar reżimów totalitarnych może przekazać do niej swój materiał genetyczny.

Osoby zidentyfikowane w trakcie prac BPiI są upamiętniane w Polskiej Bazie Genetycznej Ofiar Totalitaryzmów, która została powołana 28 września 2012 roku^[25].

Prace poszukiwawcze

Do września 2021 roku w ramach prac prowadzonych przez BPiI przebadano ok. 250 potencjalnych miejsc pochówku. Wykopaliska są prowadzone na wytypowanych w wyniku kwerend terenach, tj.: cmentarze, tereny leśne, więzienia, siedziby Powiatowych Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego i in. Najbardziej znanym miejscem prowadzenia prac przez BPiI jest tzw. kwatera na Łączce – miejscu pochówku przy murze cmentarnym Cmentarza Wojskowego na Powązkach w Warszawie pomordowanych przez organy bezpieczeństwa publicznego. Biuro prowadzi również prace poszukiwawcze poza granicami Polski, współpracuje z instytucjami na terenie Litwy (Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy), Niemiec, Gruzji (Ministerstwem Spraw Wewnętrznych Gruzji), Białorusi oraz Ukrainy (Państwowa Międzywydziałowa Komisji ds. Upamiętniania Uczestników Antyterrorystycznych Operacji, Ofiar Wojny i Politycznych Represji). Dotychczas odnaleziono szczątki ponad 1500 osób, z których ok. 10 proc. zostało już zidentyfikowanych^[26]. Wśród nich są ofiary zarówno zbrodni komunistycznych, niemieckiego terroru II wojny światowej, jak i żołnierze września 1939 r. Są to zarówno ofiary masowych mordów, jak i pojedynczych egzekucji. Biuro Poszukiwań i Identyfikacji w swej pracy wykorzystuje dane zgromadzone w Bazie Materiału Genetycznego IPN^[27].

Prace poszukiwawcze prowadzone są we współpracy z prokuratorami Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, którzy czuwają nad prawidłowością zabezpieczenia materiału genetycznego i uzyskania opinii pozwalających na identyfikację odnalezionych osób^[28].

Rodzinom zidentyfikowanych ofiar komunistycznego i niemieckiego terroru wręczane są noty identyfikacyjne potwierdzające tożsamość zidentyfikowanych osób^[29].

Działalność informacyjna BPiI

Biuro Poszukiwań i Identyfikacji prowadzi również działania o charakterze popularyzatorskim i edukacyjnym, na które składają się^[24]:

• konferencje naukowe, popularnonaukowe, spotkania, prelekcje,
• współpraca z innymi komórkami IPN mająca na celu przygotowywanie materiałów edukacyjnych dla uczniów i nauczycieli.

Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa

Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa (BUWiM) powstało 1 sierpnia 2016 r. na mocy ustawy z 29 kwietnia 2016 r. o zmianie ustawy o IPN – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Wówczas uległa likwidacji działająca od 1988 r. Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa^[7].

IPN został upoważniony do upamiętniania historycznych wydarzeń, miejsc i postaci w dziejach walk i męczeństwa narodu polskiego w kraju i za granicą oraz miejsc walki i męczeństwa innych narodów na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od 8 listopada 1917 do 31 lipca 1990 r. Z uwagi na to, że IPN nie jest organem administracji rządowej, w sprawach, które mogą mieć wpływ na realizację polityki państwa oraz umów międzynarodowych dotyczących miejsc pamięci narodowej oraz grobów i cmentarzy wojennych, podejmuje działania w porozumieniu z ministrem kultury i dziedzictwa narodowego^[30].

Zadania Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa

Do zadań Biura należy^[31]:

• inicjowanie działań związanych z poszukiwaniem i obejmowaniem opieką miejsc walk, męczeństwa i pochówku oraz trwałe upamiętnianie faktów, wydarzeń i postaci związanych z tymi miejscami,
• finansowanie i prowadzenie prac ekshumacyjnych oraz przenoszenie odnalezionych szczątków Polaków poległych lub pomordowanych za granicą na cmentarze w Polsce,
• współpraca w organizowaniu obchodów, uroczystości, przedsięwzięć wydawniczych i wystawienniczych, wspieranie lokalnych inicjatyw związanych z upamiętnianiem,
• ocena stanu opieki nad miejscami i trwałymi obiektami pamięci narodowej, w szczególności nad grobami i cmentarzami wojennymi oraz walk narodowowyzwoleńczych i cmentarzami ofiar totalitarnego terroru,
• opiniowanie pod względem historycznym wniosków o trwałe upamiętnienie miejsc i wydarzeń historycznych,
• współdziałanie ze środowiskami i organizacjami emigracyjnymi i polonijnymi oraz polskimi poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej w sprawowaniu opieki nad miejscami walk i męczeństwa Narodu Polskiego za granicą,
• realizacja ustawy o grobach weteranów walk o wolność i niepodległość Polski – prowadzenie ewidencji grobów weteranów walk o wolność i niepodległość Polski, opieka nad nimi oraz dofinansowaniem takiej opieki^[32],
• przygotowywanie na wniosek uprawnionych podmiotów opinii nt. postępowań dekomunizacyjnych.

Struktura

W skład Biura wchodzą Wydziały:

• Administracyjny – nadzoruje całość prac związanych ze związanych z upamiętnieniem oraz budową, remontem i ekshumacjami z grobów wojennych, przygotowuje dokumentację związaną z wydatkami Biura, sprawozdawczością, prowadzi działania informacyjne oraz popularyzuje działanie biura w mediach.
• Grobownictwa – jest odpowiedzialny za inicjowanie i nadzorowanie poszukiwań, remontów, przeniesień, sprawowanie opieki i inne prace dotyczące grobów i cmentarzy wojennych oraz grobów weteranów walk o wolność i niepodległość Polski. Nadzoruje pochówki ekshumowanych szczątków.
• Upamiętnień – jest odpowiedzialny za organizację, ocenę i nadzór nad upamiętnieniem faktów, wydarzeń i postaci związanych z walką i męczeństwem na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i poza jej granicami. W zakresie kompetencji tego wydziału jest współpraca z podmiotami zewnętrznymi w sprawach związanych z lokalnymi inicjatywami dotyczącymi miejsc pamięci i trwałego upamiętniania.

W Oddziałach Instytutu Pamięci Narodowej powołano Oddziałowe Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa.

Działalność

Opieka nad grobami i miejscami pamięci

W kompetencjach Biura znajduje się tworzenie i prowadzenie ewidencji grobów weteranów walk o wolność i niepodległość Polski, przyznawanie świadczeń dla osób fizycznych sprawujących opiekę nad grobem weterana na pokrycie całości lub części kosztów sprawowanej opieki oraz dotacji dla osób prawnych na wykonywanie czynności związanych z budową, remontem, przeniesieniem lub utrzymaniem tych grobów. Do zadań Biura należy również ocena stanu opieki nad grobami i cmentarzami wojennymi oraz walk narodowowyzwoleńczych, cmentarzami ofiar totalitarnego terroru – grobami osób, które straciły życie wskutek walk z narzuconym systemem totalitarnym i represji reżimu komunistycznego, a więc grobami ofiar Czerwca ʼ56, Grudnia ʼ70 i Grudnia ʼ81. Aby wypełnić obowiązek oceny stanu opieki nad grobami wojennymi w kraju i za granicą w BUWiM prowadzone są prace nad stworzeniem ewidencji obiektów grobownictwa wojennego znajdujących się na terytorium Polski. Baza danych o tych miejscach jest tworzona we współpracy z organami administracji rządowej, jednostkami samorządowymi, instytucjami naukowymi, organizacjami społecznymi i osobami prywatnymi. BUWiM również ewidencjonuje groby żołnierzy armii obcych (np. Armii Czerwonej) znajdujące się na terenie Polski. W przypadku poszukiwania grobów znajdujących się poza granicami Polski nawiązano kontakt z polskimi placówkami dyplomatycznymi w celu zebrania danych i potwierdzenia stanu utrzymania zewidencjonowanych obiektów^[30].

Biuro Upamiętniania współpracę zagraniczną prowadzi w ramach umów międzynarodowych, dotyczących wzajemnego sprawowania opieki nad grobami ofiar wojen i przemocy totalitarnej, podpisanych przez Państwo Polskie z Białorusią, Kirgistannem, Litwą, Niemcami, Rosją, Uzbekistanem, Ukrainą, Włochami i Węgrami. Z tymi państwami Biuro prowadzi również współpracę w zakresie opieki nad grobami ich obywateli, którzy zostali pochowani na cmentarzach w Polsce^[33].

BUWiM prowadzi również postępowania administracyjne wynikające z kompetencji Prezesa IPN dotyczącej wydawania decyzji zezwalających na ekshumację szczątków z grobów wojennych^[34]. Potrzeby przeprowadzenia prac ekshumacyjnych wynikają z konieczności przeniesienia mogił wojennych związanej z rozbudową sieci dróg krajowych oraz dotyczą przypadków odkrycia w wyniku prowadzonych prac ziemnych nieznanych dotychczas miejsc pochówku^[35].

Dekomunizacja

Na mocy ustawa z 1 kwietnia 2016 r. o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej Instytut Pamięci Narodowej jest zobowiązany do przygotowania na wniosek uprawnionych podmiotów opinii, czy używane nazwy podlegają rygorom ww. ustawy oraz do opiniowania zgłaszanych inicjatyw zmian nazewnictwa propagującego ideologię totalitarną. Pozwala to na usuwanie z przestrzeni publicznej wszelkiego rodzaju nazw, upamiętnień, znaków i symboli propagujących ideologie totalitarne^[36].

Dekomunizacją objęte są obiekty: pomniki braterstwa broni ew. czynu rewolucyjnego, pomniki postaci lub wydarzeń związanych z historią ruchu komunistycznego, elementy zdobnicze prezentujące symbolikę komunistyczną znajdujące się na miejscach pamięci lub cmentarzach wojennych z okresu II wojny światowej oraz nazwy ulic, którym patronują działacze ruchu komunistycznego lub które nawiązują do rozwoju tego ruchu^[37].

Upamiętnienie ofiar systemów totalitarnych

Panteon – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych

W ramach trwałego upamiętniania faktów, wydarzeń i postaci związanych z miejscami walk i męczeństwa BUWiM przeprowadza i finansuje zadania obejmujące realizację nowych bądź remont istniejących miejsc pamięci.

Na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie znajduje się Panteon – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych, gdzie pochowane są odnalezione szczątki ofiar stalinowskich represji w Polsce zamordowanych przez komunistyczne władze w więzieniu mokotowskim w Warszawie^[38]. Planowane jest dalsze rozbudowywanie tego miejsca upamiętnienia ofiar represji^[39].

Miejsca upamiętnienia ofiar reżimów totalitarnych powstają również w innych miejscach w Polsce. Jednym z nich jest krypta Żołnierzy Niezłomnych w Radecznicy, gdzie we wrześniu 2019 r. złożono szczątki trzech żołnierzy zamojskiego II Inspektoratu AK: Józefa Pysia ps. „Ostry”, Pawła Kalinowskiego ps. „Francuz” i Mieczysława Szewczuka ps. „Włoch”^[40].

Biuro Badań Historycznych

Utworzenie i zadania

Biuro Badań Historycznych (BBH) zostało utworzone 16 czerwca 2016 r. na mocy ustawy z dnia 29 kwietnia 2016 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej oraz niektórych innych ustaw^[7].

Zadaniem Biura jest prowadzenie badań naukowych nad historią Polski od 1918 r. W obszarze zainteresowań badawczych BBH znajdują się również dzieje polskiej emigracji oraz historia polskiego spuścizny kulturowej na Wschodzie. BBH realizuje swoje zadania w ramach w ramach centralnych i oddziałowych projektów badawczych. Pracownicy Biura opracowują monografie, wydawnictwa źródłowe i periodyki Instytutu Pamięci Narodowej oraz organizują konferencję naukowych związane z obszarem badawczym BBH. W zakresie zadań BBH jest również przygotowywanie opinii i ekspertyz na rzecz prowadzonych postępowań przez sądy, dla organów administracji publicznej oraz organizacji pozarządowych w zakresie problematyki związanej z ustawą o IPN. Pracownicy BBH przygotowują recenzje wydawnictw naukowych i edukacyjnych oraz wystaw opracowanych w IPN oraz biorą udział w popularyzacji wyników badań naukowych w mediach^[41].

Struktura

W skład Centrali BBH wchodzą^[42]:

• Wydział Historii Polski do 1945 r.,
• Wydział Historii Polski w latach 1945–1990,
• Wydział Koordynacji Prac Badawczych, Ekspertyz i Analiz,
• Zespół Pełnomocnika Prezesa IPN do spraw badań nad terrorem okupacyjnym na ziemiach polskich w latach 1939–1945.

Struktura Biura ma swe odwzorowanie w całej Polsce, w miastach będących siedzibami oddziałów IPN powołano oddziałowe biura badań historycznych.

Działalność

BBH prowadzi działalność naukową w ramach Centralnych Projektów Badawczych i Oddziałowych Projektów Badawczych. Ogólnopolska struktura organizacyjna Biura stwarza możliwość prowadzenia ogólnopolskich badań o charakterze przekrojowym i porównawczym. Projekty są prowadzone przez koordynatorów zatwierdzonych przez Prezesa IPN. Do współpracy w ramach tych projektów zapraszani są badacze zatrudnieni w innych ośrodkach naukowych (uczelnie wyższe, instytuty PAN itp.)^[43].

W ramach działalności BBH organizuje konferencje naukowe i popularnonaukowe. Organizowanej tradycyjnej formie konferencji towarzyszyły również transmisje w mediach elektronicznych i społecznościowych prowadzane przez portal IPNtv, co pozwalało znacznie rozszerzyć krąg potencjalnych odbiorców^[44].

BBH kontynuuje działalność Letniej Szkoły Historii Najnowszej – cyklicznych spotkań w Palczewie k. Warki. Są to zajęcia skierowane do studentów i doktorantów wydziałów politologicznych i historycznych, którzy przygotowują prace magisterskie i rozprawy doktorskie z zakresu historii najnowszej Polski. Prowadzone w ramach Szkoły zajęcia mają charakter wykładów i warsztatów^[45].

W 2019 r. w ramach BBH powołano zespół historyków, którego celem jest zbadanie, przeanalizowania i opisania terroru i represji stosowanych przez niemieckie i sowieckie wojska oraz władze podczas II wojny światowej na terenach II Rzeczypospolitej Polskiej. Zespół prowadzi badania mające pozwolić na stworzenie imiennej listy Polaków-ofiar II wojny światowej oraz sprawców represji jakich oni doznali. Uzupełnieniem badań będzie cyfrowe kalendarium represji z okresu II wojny światowej obejmujące wszystkie powiaty przedwojennej Polski^[46][47].

Centralne Projekty Badawcze

W 2020 r. Biuro Badań Historycznych prowadziło następujcie Centralne Projekty Badawcze^[48]:

• Dzieje Żydów w Polsce i relacje polsko-żydowskie w latach 1914–1989,
• Losy Polski i jej obywateli w latach II wojny światowej,
• Podziemie niepodległościowe w Polsce 1944–1956,
• Władze komunistyczne wobec kościołów i związków wyznaniowych w Polsce 1944–1989,
• Struktury i metody działania aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944–1989,
• Partia komunistyczna w systemie władzy w Polsce 1944–1989,
• Polska emigracja niepodległościowa 1945–1990,
• „Solidarność” i opór społeczny w PRL 1956–1989.

Oddziałowe Projekty Badawcze

W 2020 r. oddziałowe biura historyczne prowadziły następujcie projekty badawcze^[49]:

• Białystok:
  • I Sekretarze Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Białymstoku 1944–1975,
  • NSZZ „Solidarność” w województwie łomżyńskim,
  • Warmińsko-Mazurskie Studia z Historii Najnowszej.
• Katowice:
  • Powstania śląskie 1919–1921.
• Kraków:
  • Władza i społeczeństwo w Małopolsce i na Ziemi Świętokrzyskiej 1945–1989/1990.
• Lublin:
  • Dzieje Lubelszczyzny 1918–1939,
  • Dzieje Lubelszczyzny 1956–1970.
• Łódź:
  • Łódź i region łódzki na tle historii Polski 1914/18–1989.
• Poznań:
  • Powstanie wielkopolskie i udział wojsk wielkopolskich w walkach o granice II RP,
  • Wielkopolska w latach okupacji,
  • Wielkopolska w latach 1945–1989,
  • Żydzi w Wielkopolsce w XX wieku.
• Rzeszów:
  • Osobowy wykaz ofiar konfliktu polsko-ukraińskiego w latach 1939–1948.
• Szczecin:
  • Świat wobec Szczecina,
  • Dokumenty polskie Stasi 1981–1989.
• Warszawa:
  • Mazowsze i Podlasie w ogniu 1944–1956,
  • Dopalanie Kresów,
  • Warszawa nie?pokonana.

Instytut jest współorganizatorem Konkursu „Książka Historyczna Roku”^[50].

Biuro Edukacji Narodowej

Utworzenie i zadania

Biuro Edukacji Narodowej (BEN) zostało powołane 16 czerwca 2016 r. na mocy ustawy z dnia 29 kwietnia 2016 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej oraz niektórych innych ustaw^[7].

Głównym zadaniem Biura jest wspieranie kształcenia Polaków z zakresu historii najnowszej oraz upowszechnianie tej wiedzy w kraju i za granicą. BEN popularyzuje historię Polski od 1918 r., promuje wiedzę o udziale Polaków w II wojnie światowej, informuje o metodach, miejscach i sprawcach zbrodni popełnionych na obywatelach polskich, wspiera lokalne inicjatyw o charakterze patriotycznym i upamiętnieniowym^[51].

Struktura

W skład BEN wchodzą^[51]:

• Wydział notacji i opracowań multimedialnych
• Wydział Projektów Edukacyjnych
• Samodzielna Sekcja Programowa
• Centrum Edukacyjne IPN im. Janusza Kurtyki

Działalność

W swej pracy BEN współpracuje ze szkołami, uczelniami, innymi instytucjami oświatowymi lub kulturalnymi, stowarzyszeniami, fundacjami i innymi organizacjami pozarządowymi, mediami, polskimi organizacjami i instytucjami emigracyjnymi oraz organami władzy publicznej. Działania te mają charakter cykliczny i są prowadzone w ramach kalendarza najważniejszych rocznic historycznych i kalendarza szkolnego. Pracownicy Biura przygotowują i prowadzą lekcje, wykłady, warsztaty, debaty, konwersatoria, seminaria i rajdy i gry miejskie związane z miejscami pamięci. Przygotowywane są wystawy, projekty edukacyjne i konkursy o tematyce historycznej^[52].

Biuro Lustracyjne

Utworzenie

Na mocy ustawy z dnia 18 października 2006 o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów^[53] powstało w strukturach IPN Biuro Lustracyjne oraz podległe mu terenowe oddziałowe biura lustracyjne. Ustawa weszła w życie 15 marca 2007 r., tego dnia Biuro rozpoczęło formalnie działalność^[54].

Struktura

• Wydział Przygotowywania i Publikowania Katalogów,
• Wydział Ewidencji Oświadczeń Lustracyjnych, Sygnalizowania i Publikacji,
• Wydział Przygotowywania i Nadzoru nad Postępowaniami Lustracyjnymi.

Zadania Biura

Główne zadania Biura Lustracyjnego to^[55]:

• przyjmowanie i rejestracja oświadczeń lustracyjnych (w związku z art. 52a pkt 1 ustawy o IPN),
• monitorowanie obowiązku składania oświadczeń lustracyjnych (w związku z art. 52a pkt 4 ustawy o IPN)
• analiza złożonych oświadczeń lustracyjnych i zbieranie materiałów niezbędnych do ich właściwej oceny, a także przygotowywanie i obsługa postępowań lustracyjnych (w związku z art. 52a pkt 2 i 3 ustawy o IPN),
• udział prokuratorów Biura w charakterze oskarżycieli w postępowaniach lustracyjnych, wszczętych w czasie obowiązywania poprzedniej ustawy lustracyjnej na wniosek Rzecznika Interesu Publicznego i niezakończonych przed wejściem w życie ustawy z 2006 r. (w związku z art. 63a, ust. 2 ustawy lustracyjnej),
• przygotowanie i publikowanie katalogów zawierających dane osobowe (w związku z art. 52a pkt 6, 7 i 8 ustawy o IPN):
  • pracowników, funkcjonariuszy i żołnierzy organów bezpieczeństwa państwa,
  • osób rozpracowywanych przez organy bezpieczeństwa państwa PRL,
  • osób zajmujących kierownicze stanowiska partyjne i państwowych w PRL,
  • osób pełniących obecnie funkcje publiczne (art. 22 ustawy),
• opracowanie i publikacja informacji w Biuletynie Informacji Publicznej IPN (w związku art. 22 i 23 ustawy lustracyjnej).

Działalność

Pracujący w Biurze Lustracyjnym oraz jedenastu Oddziałowych Biurach Lustracyjnych prokuratorzy uczestniczą w weryfikacji prawdziwości oświadczeń lustracyjnych, w przypadku wątpliwości co do ich prawdziwości przygotowują postępowania lustracyjne, a następnie uczestniczą w toczących się przed sądami postępowaniach lustracyjnych.

Od dnia wejścia w życie ustawy lustracyjnej, prokuratorzy pionu lustracyjnego IPN zweryfikowali prawdziwość ponad 139 000 oświadczeń lustracyjnych złożonych przez osoby pełniące funkcje publiczne. W następstwie prowadzonych postępowań sądowych zapadło łącznie ponad 1525 prawomocnych orzeczeń uznających, iż analizowane oświadczenia lustracyjne były niegodne z prawdą w zakresie nie wykazania przez osoby je składające faktu pracy, służby lub współpracy z organami bezpieczeństwa państwa komunistycznego. W takich przypadkach osoby składające nieprawdziwe oświadczenia lustracyjne, zostały mocą orzeczeń sądowych uznane za tzw. kłamców lustracyjnych, pozbawione zostały pełnionych funkcji publicznych oraz orzekano wobec nich zakazy pełnienia takich funkcji w przyszłości na okres od 3 do 10 lat.

Przygotowanie danych do katalogów wymaga prowadzenia rozległych kwerend i weryfikacji odnalezionych materiałów. W przypadku katalogu osób zajmujących kierownicze stanowiska partyjne i państwowe kwerendy prowadzone są poza Instytutem (m.in. w Archiwum Akt Nowych, Archiwum Sejmu RP, Archiwum Kancelarii Prezesa Rady Ministrów oraz w archiwach państwowych)^[56].

Biuro Lustracyjne przygotowuje katalogi:

• pracowników, funkcjonariuszy i żołnierzy organów bezpieczeństwa państwa (na stronie internetowej IPN katalog ten nazywany jest katalogiem funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa) – katalog jest przygotowywany na podstawie akt osobowych i kart ewidencyjnych przebiegu służby zgromadzonych w zasobie archiwalnym IPN, a także materiałów źródłowych wypożyczanych z innych instytucji zewnętrznych. Docelowo ma zawierać dane osobowe wszystkich pracowników, funkcjonariuszy oraz żołnierzy cywilnych i wojskowych organów bezpieczeństwa państwa wymienionych w art. 5 ustawy o IPN z lat 1944–1990, ze wskazaniem stopnia służbowego, zajmowanych stanowisk oraz organów bezpieczeństwa państwa, w którym pełnili służbę lub pracowali. 22 listopada 2021 r. w katalogu były opublikowane dane dotyczące 104 871 osób^[57],
• osób „rozpracowywanych” przez organa bezpieczeństwa państwa komunistycznego (na stronie internetowej IPN katalog ten nazywany jest katalogiem osób „rozpracowywanych”) – zawiera dane osób, wobec których zachowały się dokumenty świadczące o tym, że organy bezpieczeństwa państwa zbierały o nich informacje na podstawie celowo gromadzonych danych, w tym w sposób tajny, a wobec osób tych nie stwierdzono istnienia dokumentów świadczących, że były pracownikami, funkcjonariuszami i żołnierzami organów bezpieczeństwa państwa lub współpracowały z organami bezpieczeństwa państwa. Publikacja informacji następuje po uzyskaniu zgody na ich umieszczenie w katalogu od osoby, której informacje te dotyczą lub osoby najbliższej zmarłemu w rozumieniu art. 115 § 11 Kodeksu Karnego. Od uzyskania zgody odstępuje się, jeżeli od chwili śmierci tej osoby minęło co najmniej 20 lat. Wpisy są przygotowywane na podstawie materiałów znajdujących się w zasobie archiwalnym IPN. Katalog odzwierciedla cele zamieszczone w preambule ustawy o IPN w tym m.in.: „czyny obywateli dokonywane na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego i w obronie wolności oraz godności ludzkiej”, „a także powinność zadośćuczynienia przez nasze państwo wszystkim pokrzywdzonym przez państwo łamiące prawa człowieka”. Katalog dotyczy osób, które na większą i mniejszą skalę prowadziły działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego w latach 1944–1989 i z tego powodu były inwigilowane, a także represjonowane. 22 listopada 2021 r. w katalogu były opublikowane dane dotyczące 17 767 osób^[58],
• osób, które zajmowały kierownicze stanowiska w byłej PPR i byłej PZPR oraz ZSL i SD, a także były członkami Rady Ministrów państwa komunistycznego do dnia 23 sierpnia 1989 r. lub były w tym okresie kierownikami centralnych organów administracji państwowej (na stronie internetowej IPN katalog ten nazywany jest katalogiem kierowniczych stanowisk partyjnych i państwowych PRL) – celem katalogu jest opracowanie przebiegu kariery partyjnej, z wyszczególnieniem m.in. zajmowanego stanowiska, miejsca oraz okresu pełnienia funkcji, oraz wskazaniem źródła pozyskania informacji, działaczy partyjnych i państwowych z lat 1944–1990. W katalogu umieszczani są członkowie władz centralnych PPR oraz PZPR, a także pierwsi sekretarze komitetów wojewódzkich, miejskich i gminnych tych partii oraz kierownicy centralnych organów administracji państwowej okresu PRL, a także działacze zajmujący stanowiska kierownicze niższego rzędu oraz członkowie władz w partiach satelickich tj. Stronnictwa Demokratycznego (SD) oraz Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (ZSL). Wpisy przygotowywane są głównie na podstawie materiałów znajdujących się w archiwach państwowych oraz w innych instytucjach zewnętrznych, a także w oparciu o dostępną literaturę przedmiotu. 22 listopada 2021 r. w katalogu były opublikowane dane dotyczące 32 350 osób^[59],
• osób pełniących funkcje publiczne wg art. 22 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów (Dz.U.2021 poz. 1633 t.j.) [dalej ustawy lustracyjnej] (na stronie internetowej IPN jako wykaz osób pełniących funkcje publiczne). Biuro Lustracyjne przepisami art. 22 i 23 ustawy lustracyjnej zostało zobowiązane do udostępniania w Biuletynie Informacji Publicznej informacji o dokumentach znajdujących się w zasobie Archiwum IPN, wytworzonych przez organy bezpieczeństwa państwa, które odnoszą się do osób pełniących funkcje publiczne wymienione w art. 22 ust. 1 pkt. 1-17 oraz pkt. 20, 21 ustawy lustracyjnej. Wykaz ten zgodnie z kalendarzem wyborczym oraz z uwzględnieniem zachodzących zmian kadrowych jest systematycznie aktualizowany. Aktualizacja obejmuje publikowanie informacji o nowych osobach, jak i modyfikowanie istniejących wpisów poprzez dokonanie zmian w zakresie pełnionych funkcji publicznych, dat ich objęcia. Informacja zawiera, obok danych personalnych i pełnionej funkcji publicznej, wzmiankę, czy w zasobie archiwalnym IPN znajdują się dokumenty dotyczące osoby publicznej, a jeśli tak, podawana jest syntetyczna ich treść. Ponadto publikowane są sentencje zakończonych postępowań prokuratorskich i prawomocnych orzeczeń sądowych. Informacje dotyczące osób wymienionych w art. 22 cyt. ustawy są udostępniane w Biuletynie Informacji Publicznej przez okres pełnienia funkcji publicznych. 22 listopada 2021 r. w katalogu były opublikowane dane dotyczące 5 236 osób^[59].

Prezesi Instytutu

Instytutem Pamięci Narodowej kieruje Prezes Instytutu Pamięci Narodowej. W pierwotnym stanie prawnym był wybierany na wniosek Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej przez Sejm za zgodą Senatu na pięcioletnią kadencję. Do wyboru Prezesa Instytutu przez Sejm niezbędna była większość kwalifikowana, która w tym wypadku wynosiła 3/5. Zgoda Senatu wyrażana była bezwzględną większością głosów. Był to jedyny przypadek w polskim prawodawstwie przewidujący wybór wysokiego urzędnika państwowego większością kwalifikowaną. Natomiast w stanie prawnym do 15 czerwca 2016 r., zgodnie z przyjętą przez Sejm w dniu 29 kwietnia 2010 (podpis Marszałka Sejmu pod ustawą) nowelizacją ustawy, Prezes Instytutu Pamięci Narodowej nadal wybierany był przez Sejm za zgodą Senatu, ale już bezwzględną większością głosów, a nie kwalifikowaną 3/5, na okres 5 lat, na wniosek Rady Instytutu Pamięci, która zgłasza kandydata spoza swojego grona. Od 16 czerwca 2016 r. Prezes Instytutu Pamięci Narodowej wybierany jest wciąż przez Sejm za zgodą Senatu taką samą większością na okres 5 lat, na wniosek Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej.

Prezes posiada immunitet formalny^[60].

Lista osób sprawujących urząd Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej

Lp.	Zdjęcie	Imię i nazwisko	Objęcie urzędu	Złożenie urzędu
1.	(c) Kancelaria Senatu Rzeczypospolitej Polskiej , CC BY-SA 3.0 pl	Leon Kieres	30 czerwca 2000	29 grudnia 2005
2.		Janusz Kurtyka	29 grudnia 2005	10 kwietnia 2010
–		p.o. Franciszek Gryciuk	10 czerwca 2010	28 czerwca 2011
3.		Łukasz Kamiński	28 czerwca 2011	22 lipca 2016
4.		Jarosław Szarek	22 lipca 2016	23 lipca 2021
5.		Karol Nawrocki	23 lipca 2021	obecnie

Zastępcy Prezesa IPN:

• Mateusz Szpytma – od lipca 2016
• Krzysztof Szwagrzyk – od lipca 2016
• Karol Polejowski – od lipca 2021^[61]

Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej i Rada Instytutu Pamięci Narodowej

Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej

Kolegium działało w latach 1999–2011, zajmowało się m.in. wyłonieniem kandydata na Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej. Członkowie byli wybierani przez Sejm i Senat, a także wyłaniani przez Krajową Radę Sądownictwa (I kadencja) lub mianowani przez Prezydenta (II kadencja). Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej zostało przywrócone ustawą z dniem 16 czerwca 2016^[62]. Członkowie są wybierani przez Sejm (5 członków), Senat (2 członków) i Prezydenta RP (2 członków).

I kadencja 1999–2006^[63]

• Stanisław Bartoszek
• Jan Draus
• Andrzej Friszke
• Andrzej Grajewski
• Franciszek Gryciuk
• Jerzy Łankiewicz
• Maria Myślińska
• Włodzimierz Olszewski
• Andrzej Paczkowski
• Sławomir Radoń
• Teofil Wojciechowski

II kadencja 2007–2011^[64]

• Andrzej Chojnowski
• Jan Draus
• Barbara Fedyszak-Radziejowska
• Andrzej Gwiazda
• Jacek Niemir
• Andrzej Paczkowski
• Sławomir Radoń
• Mieczysław Ryba
• Bogusław Polak
• Andrzej Urbański
• Teofil Wojciechowski

III kadencja od 2016^[65][66]

• Jan Draus (mianowany przez Sejm)
• Piotr Franaszek (mianowany przez Sejm) – zastępca przewodniczącego
• Józef Marecki (mianowany przez Sejm)
• Andrzej Nowak (mianowany przez Prezydenta RP)
• Wojciech Polak (mianowany przez Senat) – zastępca przewodniczącego
• Mieczysław Ryba (mianowany przez Sejm) – wybrany w styczniu 2022
• Bronisław Wildstein (mianowany przez Prezydenta RP)
• Tadeusz Wolsza (mianowany przez Senat) – przewodniczący
• Krzysztof Wyszkowski (mianowany przez Sejm)
• Sławomir Cenckiewicz (mianowany przez Sejm) – rezygnacja 21 grudnia 2021^[67]

Rada Instytutu Pamięci Narodowej

Rada Instytutu Pamięci Narodowej powołana została nowelizacją ustawy z 2010 i rozpoczęła działalność w 2011. Przejęła m.in. część kompetencji zlikwidowanego Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej. Członków Rady wyłaniają Sejm (5), Senat (2) oraz Prezydent RP – po 1 z 2 kandydatów przedstawianych mu przez Krajową Radę Sądownictwa i Krajową Radę Prokuratury. Rada istniała do 16 czerwca 2016, gdy weszła w życie nowelizacja ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej, która w art. 10 zniosła Radę Instytutu Pamięci Narodowej^[68], zastąpioną przywróconym Kolegium IPN.

Skład Rady Instytutu Pamięci Narodowej^[69]

• Andrzej Chojnowski (Sejm)
• Antoni Dudek (Sejm)
• Andrzej Friszke (Sejm)
• Antoni Kura (Prezydent z rekomendacji KRP)
• Grzegorz Motyka (Senat)
• Artur Mudrecki (Prezydent z rekomendacji KRS)^[70] (zastąpił Andrzeja Wasilewskiego, który zrezygnował w 2011)
• Bolesław Orłowski (Senat)
• Andrzej Paczkowski (Sejm)
• Tadeusz Wolsza (Sejm)

Periodyki Instytutu Pamięci Narodowej

Czasopisma wydawane aktualnie:

• Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989 – rocznik wydawany od 2004 r., adresowany do badaczy aparatów represji państw totalitarnych, przede wszystkim Polski Ludowej,
• Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej – miesięcznik popularnonaukowy wydawany od 2001 r., poświęcony dziejom Polski w latach 1939–1989,
• CzasyPismo – półrocznik wydawany od 2012 r., upowszechniający wiedzę o najnowszej historii Górnego Śląska i sąsiednich obszarów,
• Institute of National Remembrance Review – rocznik wydawany od 2019 r., zajmujący się problematyką najnowszej historii Polski i Europy Środkowej pod dwoma totalitaryzmami, dostępny online wyłącznie w angielskiej wersji językowej,
• Komunizm: system–ludzie–dokumentacja – rocznik wydawany od 2012 r., dotyczący dziejów ruchu komunistycznego,
• Pamięć i Sprawiedliwość – półrocznik wydawany od 2002 r., dotyczący historii najnowszej,
• Polish-Jewish Studies – rocznik wydawany od 2020 r., poświęcony relacjom polsko-żydowskim oraz dziejom społeczności żydowskiej na ziemiach polskich w XX w., wydawany w języku polskim i angielskim, dostępny online,
• Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej – rocznik wydawany od 2008 r., poświęcony zagadnieniom dotyczącym archiwistyki.

Czasopisma nieistniejące:

• Biuletyn IPN „pamięć.pl” – miesięcznik wydawany w latach 2012–2016, poświęcony dziejom Polski w latach 1939–1989,
• Studia Rzeszowskie – rocznik wydawany w latach 1995–2003, poświęcony upowszechnianiu wiedzy o historii Polski Ludowej.

Odznaczenia i nagrody

Instytut Pamięci Narodowej przyznaje:

• Medal Reipublicae Memoriae Meritum – przyznawany od 2015 r. instytucjom, organizacjom i osobom fizycznym za wybitne zasługi w działalności publicznej i społecznej dla upamiętniania historii Narodu Polskiego w latach 1917–1990 oraz wspierania IPN w działalności edukacyjnej, naukowej i wydawniczej,
• Kustosz Pamięci Narodowej – nagroda przyznawana od 2002 r. za szczególnie aktywny udział w upamiętnianiu historii Narodu Polskiego w latach 1939–1989, a także za działalność publiczną zbieżną z ustawowymi celami Instytutu Pamięci Narodowej,
• Nagroda Honorowa „Świadek Historii” – przyznawana od 2009 r. osobom i instytucjom szczególnie działającym na polu upamiętniania historii Narodu Polskiego oraz wspierających IPN w tego typu działalności,
• Semper Fidelis – nagroda przyznawana od 2019 r. przez Instytut Pamięci Narodowej za pielęgnację pamięci o polskości Kresów Wschodnich,
• Nagroda im. Grażyny Langowskiej – przyznawana nauczycielom i wychowawcom, szczególnie zaangażowanym w swoją pracę oraz krzewienie wartości patriotycznych.

W 2010 z okazji 10-lecia powstania Instytutu Pamięci Narodowej uhonorowno grupę ok. 100 historyków, nauczycieli, dziennikarzy oraz innych osób, których działalność przyczyniła się do upowszechnienia dorobku placówki jubileuszowym medalem „10 lat Instytutu Pamięci Narodowej”.

Galeria

• 

  Awers i rewers Medalu „Reipublicae Memoriae Meritum”

• 

  Statuetki nagrody Kustosz Pamięci Narodowej

• 

  Nagroda Świadek Historii

Budżet i zatrudnienie

Wydatki i dochody Instytutu Pamięci Narodowej są realizowane w części 13 budżetu państwa^[71]. Poniższe zestawienie prezentuje informacje o budżecie i zatrudnieniu w Instytucie Pamięci Narodowej w latach 2000–2020^[72]:

Przeciętne średnie miesięczne wynagrodzenie brutto w 2017 roku wyniosło 6186 zł (w tym prokuratorów 16 735 zł)^[73].

Krytyka i kontrowersje

• profesor Jerzy Wiatr oraz profesor Bronisław Łagowski poddali krytyce tendencyjną ich zdaniem działalność Instytutu Pamięci Narodowej oraz wykorzystywanie aparatu rządowego dla propagowania polityki i ideologii stronnictw prawicowych. Według nich rozgałęzione w całym kraju Biuro Edukacji Publicznej „zostało jednolicie dobrane spośród osób o poglądach prawicowych, a nawet skrajnie prawicowych, lansujących jaskiniową wersję antykomunizmu”, pełniąc według profesora Łagowskiego rolę „ponurej policji myśli”. Zdaniem socjologa profesora Jerzego Wiatra „w Polsce nastąpiło niedopuszczalne wprzęgnięcie instrumentów władzy do kształtowania świadomości historycznej w sposób jednostronny apologetyzujące przeszłość ruchów i polityków prawicowych”^[74],

• kontrowersje pojawiły się m.in. wokół rekomendacji na Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej na II kadencję. Po ogłoszeniu drugiego konkursu 5 lipca 2005 „Rzeczpospolita” podała informację, jakoby w oddziale Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie znaleziono dokument nieujawnionych autorów obciążający głównego kandydata Andrzeja Przewoźnika jako agenta Służby Bezpieczeństwa. Według opisywanego dokumentu miał on rzekomo donosić na współpracowników ze Stowarzyszenia PAX. W reakcji na tę wiadomość przewodniczący kolegium Instytutu Pamięci Narodowej Sławomir Radoń stwierdził, że Andrzej Przewoźnik nie może już być kandydatem na stanowisko prezesa Instytutu Pamięci Narodowej^[75]. W głosowaniu Andrzej Przewoźnik nie został dopuszczony do dalszego etapu konkursu^[76]. Kolegium 21 września 2005 zarekomendowało Sejmowi kandydaturę Janusza Kurtyki. Wkrótce okazało się, że dokument dotyczący rzekomych związków Andrzeja Przewoźnika ze Służbą Bezpieczeństwa ujawnił Zbigniew Fijak^[77], a zgodę na udostępnienie mu akt krakowski IPN (kierowany przez Janusza Kurtykę) wydał w 2005 – miesiąc po deklaracji Andrzeja Przewoźnika o starcie w konkursie. Według Janusza Kurtyki zgodę tę wydano w grudniu 2004, zaś Zbigniew Fijak zgłosił się dopiero w czerwcu 2005 i otrzymał wówczas decyzję wyrażającą zgodę na wykorzystanie dokumentów, o które zwracał się kilka miesięcy wcześniej. 29 listopada 2005 sąd lustracyjny oczyścił Andrzeja Przewoźnika z zarzutów współpracy ze służbami specjalnymi Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej^[78]. Ostatecznie mimo kontrowersji związanych z konkursem i dotyczących Janusza Kurtyki^[79] w grudniu 2005 został on wybrany na Prezesa IPN,

• we wrześniu 2007 dwóch działaczy na rzecz LGBT – Szymon Niemiec i Jacek Adler – złożyło do IPN wniosek o ściganie gen. Czesława Kiszczaka za wydanie rozkazu rozpoczęcia „Akcji Hiacynt”^[80]. 15 lutego 2008 IPN wydał oświadczenie^[81], w którym stwierdził, iż Akcja „Hiacynt” przeciw gejom była według nich legalna i nie doszło do naruszenia niczyich praw. Odmówiono wszczęcia postępowania uzasadniając: […] czynności przeprowadzone w ramach tej operacji związane były z ustawowymi zadaniami ówczesnej MO, określonymi w ustawie o powołaniu tej służby, do obowiązków której należała m.in. ochrona porządku i bezpieczeństwa, wykrywanie przestępstw, ściganie sprawców i przeciwdziałanie przestępczości. Jak wynika z ustaleń sprawy operacja „Hiacynt” miała charakter prewencyjny, jej celem było rozpoznanie zagrożeń kryminalnych w hermetycznych środowiskach osób homoseksualnych i w konsekwencji zapobieganie i zwalczanie przestępczości. Z powyższego powodu działaniom przedsięwziętym przez funkcjonariuszy MO nie sposób przypisać cech bezprawności^[82]. Decyzja oraz samo oświadczenie IPN zostały skrytykowane na łamach portali LGBT. Instytutowi zarzucono kierowanie się politycznymi pobudkami i obyczajowymi stereotypami i celowym działaniem mającym na celu wybielenie Milicji Obywatelskiej^[82][83],

• 15 listopada 2008 r. Krajowa Rada Żołnierzy Armii Ludowej opublikowała List otwarty do Prezydenta, Premiera, Senatu i Sejmu RP. W liście tym zarzucono m.in. Instytutowi Pamięci Narodowej głoszenie kłamliwych ocen lewicowego ruchu oporu oraz rugowanie z życia publicznego nazw ulic, placów, pomników upamiętniających antyfaszystowski ruch oporu^[84],

• w 2018 na koncie IPN na Facebooku, z okazji rocznicy urodzin Wacława Kostki-Biernackiego, twórcy i nadzorcy Miejsca Odosobnienia w Berezie Kartuskiej został opublikowany post, który został uznany przez Polsat News za formę jego „uczczenia”^[85],

• w 2018 roku oburzenie wśród części mieszkańców Jaworzna i środowisk lewicowych wywołała podjęta po konsultacjach z IPN przez Radę Miasta Jaworzna decyzja o usunięciu pomnika ku czci poległego w 1943 r. partyzanta Gwardii Ludowej WRN Jana Martyniaka. Zgodnie ze stanowiskiem Instytutu Pamięci Narodowej pomnik ten był niezgodny z art. 5a ust. 1 ustawy z dnia 1 kwietnia 2016 roku o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego. W opinii środowisk lewicowych oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach nie podjął się rozróżnienia Gwardii Ludowej PPS od formacji o tej samej nazwie powołanej przez PPR^[86][87],

• w lutym 2021 IPN powołał na stanowisko Dyrektora Oddziału we Wrocławiu Tomasza Greniucha – przedstawiciela skrajnej prawicy, który publicznie wykonywał tzw. salut rzymski (utożsamiany często z nazistowskim pozdrowieniem Heil Hitler) oraz odwoływał się do twórczości belgijskiego faszysty Léona Degrelle’a, współorganizował antysemickie wydarzenia (uczczenie rocznicy tzw. „wyprawy myślenickiej”) i posługiwał się w mediach społecznościowych nickiem „100% Aryan”. Sam Greniuch usprawiedliwia swoje postępowanie „młodzieńczą brawurą”, a w wydanej w 2013 roku publikacji Droga Nacjonalisty tłumaczył, że gest wyciągniętej dłoni wcale nie jest nazistowskim pozdrowieniem, ale „rzymskim salutem”, „pozdrowieniem aryjskiej Europy”, „wzniesioną ku słońcu prawicą”^[88][89]. IPN, odnosząc się do zastrzeżeń wobec postawy Greniucha, wydał oświadczenie, że Greniuch jest dobrym organizatorem i solidnym pracownikiem i w pełni zasługuje na to, by zarządzać oddziałem IPN we Wrocławiu, zajmując się historią Polski^[90]. Zarówno zachowanie Greniucha, jak i oficjalne stanowisko, które w jego sprawie zajął IPN, wywołały falę społecznej krytyki^[91]. Oświadczenie w tej sprawie wydała ambasada Izraela. „Z zdziwieniem przyjęliśmy informację, że nowy dyrektor Oddziału IPN we Wrocławiu pan Tomasz Greniuch nie widzi nic złego we wznoszeniu ręki w nazistowskim pozdrowieniu. W Polsce, w kraju, który tak wiele wycierpiał pod okupacją hitlerowską, nie powinno być miejsca dla używania nazistowskich symboli. Pozostaje nam zachęcić pana Tomasza Greniucha do odwiedzenia Muzeum Auschwitz, którego misją jest przypominanie całemu światu o niebezpieczeństwach nazistowskiej ideologii”^[92]. O szybką zmianę stanowiska IPN-u w sprawie Greniucha zaapelował wiceminister spraw wewnętrznych Maciej Wąsik, stwierdzając, że: „Nie ma miejsca dla hailujących idiotów w naszej przestrzeni publicznej.”^[93]. W podobnym tonie wypowiedział się wicepremier Jacek Sasin, stwierdzając, że: „W IPN nie powinno być miejsca dla ludzi, którzy hajlowali. To oczywiste. Im szybciej ta sprawa zostanie zamknięta dymisją, tym lepiej dla Polski.”^[94]. Według dyrektora Muzeum Auschwitz-Birkenau Piotra Cywińskiego nominacja Greniucha to „skandal i kompletna kompromitacja IPN-u”. Jego zdaniem, mamy, nie tylko w Polsce, „pewną tendencję bagatelizacji zła”^[95]. Głos w sprawie nominacji Greniucha zabrał także prezydent Andrzej Duda, przekazując prezesowi i kolegium IPN stanowisko, że: „Dyrektorem w IPN może być wyłącznie osoba o nieposzlakowanej opinii”^[96]. Pod wpływem społecznych nacisków Greniuch złożył dymisję 22 lutego 2021^[97]. Sam prezes IPN Jarosław Szarek nie rozważał swojej dymisji, nie poczuwając się do odpowiedzialności za zatrudnienie i awansowanie Greniucha.

Zobacz też

• Instytut Gaucka
• Instytut Badania Reżimów Totalitarnych
• Archiwa Historyczne Węgierskiego Bezpieczeństwa Państwowego
• Narodowa Rada Badań Archiwów Securitate
• Instytut Pamięci Narodowej (na Słowacji)
• Komisja ujawniania dokumentów i ogłaszania przynależności obywateli Bułgarii do organów bezpieczeństwa państwa i służb wywiadowczych Narodowej Armii Bułgarskiej
• Ukraiński Instytut Pamięci Narodowej
• Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy
• Lustracja osób pełniących funkcje publiczne
• Lista Wildsteina
• Nagroda Kustosz Pamięci Narodowej
• Historycy IPN

Przypisy

Bibliografia

• Joanna Kałużna. Dekomunizacja przestrzeni publicznej w Polsce – zarys problematyki. „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne”. 2/2018. Poznań: Wyd. Naukowe INPiD UAM. ISSN 1731-7517. OCLC 56364580. 
• Tomasz Stempowski, Konrad Ślusarski. Zasób fotograficzny Instytutu Pamięci Narodowej i jego cechy specyficzne. „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej”. 2/2009, 2009. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej. ISSN 1899-1254. OCLC 959578041. 
• Adrien Le Bihan, Un procès clandestin à la lueur des archives de la police secrète polonaise, éd. Le temps qu'il fait, 2022 - ISBN 978.2.86853.685.3

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona IPN
• Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz.U. z 2021 r. poz. 177)
• Ustawa z dnia 29 kwietnia 2016 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2016 r. poz. 749)
• Informacja o działalności Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w okresie od 1 stycznia 2018 r. do 31 grudnia 2019 r. (druk sejmowy nr 348)