Iona Jakir

Iona Jakir

Иона Эммануилович Якир

komandarm I rangi
Pełne imię i nazwisko	Iona Emanuiłowicz Jakir
Data i miejsce urodzenia	3 sierpnia?/ 15 sierpnia 1896 Kiszyniów, gubernia besarabska, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	12 czerwca 1937 Moskwa, RFSRR, ZSRR
Przebieg służby
Lata służby	1918–1937
Siły zbrojne	Armia Czerwona
Główne wojny i bitwy	wojna domowa w Rosji
Odznaczenia

Iona Emmanuiłowicz Jakir (ros. Иона Эммануилович Якир, ur. 3 sierpnia^?/ 15 sierpnia 1896 w Kiszyniowie, zm. 12 czerwca 1937 w Moskwie) – radziecki wojskowy, uczestnik wojny domowej w Rosji i wojny polsko-bolszewickiej, komandarm I rangi Armii Czerwonej, ojciec Piotra Jakira^[1].

Życiorys

Dzieciństwo i wczesna młodość

Pochodził z rodziny żydowskiej z Kiszyniowa; jego ojciec był aptekarzem. Ukończył szkołę realną Karczewskiego w rodzinnym Kiszyniowie. W 1914 r. podjął studia w zakresie chemii na uniwersytecie w Bazylei, które kontynuował na politechnice w Charkowie do roku 1915 (musiał wrócić do Rosji z powodu wybuchu I wojny światowej). Następnie pracował jako tokarz w fabryce zbrojeniowej w Odessie (w zastępstwie za obowiązkową służbę wojskową)^[2]. We frakcji bolszewickiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji działał od kwietnia 1917 r^[3]. Po rewolucji lutowej i obaleniu caratu prowadził agitację antywojenną wśród żołnierzy 5 Zaamurskiego pułku przebywającego w Kiszyniowie^[2].

Rewolucja i wojna domowa w Rosji

Po rewolucji październikowej został w grudniu 1917 r. wybrany członkiem Rady robotniczej i żołnierskiej guberni besarabskiej, członkiem komitetu gubernialnego SDPRR(b) i członkiem besarabskiego komitetu rewolucyjnego. Na czele oddziału Czerwonej Gwardii w styczniu 1918 r. brał udział w walkach w Kiszyniowie między besarabskimi bolszewikami i ich zwolennikami a interweniującymi wojskami rumuńskimi^[2]. Po klęsce bolszewików w Kiszyniowie dowodził oddziałem czerwonych w Tyraspolu, walcząc z wojskami austro-węgierskimi i wycofując się dalej na wschód^[2]. W marcu tego samego roku został ranny pod Jekaterynosławiem^[2].

Po powrocie do czynnej służby został wybrany członkiem partyjnego komitetu gubernialnego w Woroneżu oraz wyznaczony najpierw na komisarza odcinka poworińskiego (lipiec 1918 r.), następnie we wrześniu 1918 r. na komisarza południowego odcinka oddziałów osłony. Uczestniczył w walkach z białymi Kozakami dońskimi Piotra Krasnowa^[2][3]. Od października 1918 r. był członkiem rady rewolucyjno-wojskowej 8 Armii, dowodził grupą wojsk w rejonie Ostrogożska i Lisków^[2], na odcinku frontu, gdzie biali najbardziej zbliżyli się do mającego istotne znaczenie strategiczne Woroneża^[4]. Za odniesione w grudniu 1918 r. sukcesy został odznaczony po raz pierwszy orderem Czerwonego Sztandaru^[2][3]. Uczestniczył w przeprowadzaniu represji wymierzonych w Kozaków dońskich (rozkozaczanie) zadekretowanych przez Komitet Centralny WKP (b)^[2].

W czerwcu 1919 r. został dowódcą nowo sformowanej w rejonie Odessy 45 dywizji strzeleckiej^[2][3]. Od sierpnia do października 1919 r. dowodził Południową Grupą Wojsk 12 Armii, złożoną z 45, 47 i 58 dywizji^[5]. W obliczu fatalnego stanu dyscypliny w grupie wojsk, zwłaszcza w 58 dywizji, po zajęciu przez Siły Zbrojne Południa Rosji Chersonia i Mikołajowa w sierpniu 1919 r. zrezygnował z obrony Odessy przed dużo słabszymi liczebnie (mającymi jednak wsparcie grupy okrętów) oddziałami białych^[6]. Rada rewolucyjno-wojskowa Grupy Południowej uznała, że przy posiadanych siłach niemożliwe będzie równoczesne toczenie walk przeciwko białym, chłopskim powstańcom w regionie odeskim, Armii Czynnej URL, a potencjalnie także interwencji rumuńskiej od strony Besarabii^[6]. Odessa została zajęta przez białych 24 sierpnia^[7]. Grupa Południowa pod dowództwem Jakira, okrążona przez różnych przeciwników, w trzytygodniowym marszu we wrześniu 1919 r. przemieściła się z rejonu Birzuli i Golty w kierunku Żytomierza oraz Kijowa^[2]. Za te działania Iona Jakir otrzymał po raz drugi order Czerwonego Sztandaru^[2].

Od listopada 1919 r. do kwietnia 1920 roku następnego ponownie był dowódcą 45 Dywizji Strzeleckiej. Od marca do września 1920 r., w czasie wojny polsko-bolszewickiej, dowodził kolejno Fastowską, Złoczowską i Lwowską Grupą Wojsk Frontu Południowo-Zachodniego (w polskiej historiografii grupa Jony Jakira), a ostatecznie 14 armią^[2]. Podczas kontrofensywy, jaka nastąpiła po polskiej wyprawie kijowskiej, dowodził dywizją w bitwach pod Płoskirowem i Wołoczyskami^[8]. W 1920 r. został odznaczony orderem Czerwonego Sztandaru po raz trzeci^[8].

Dalsza służba w Armii Czerwonej

Iona Jakir jako dowódca sił zbrojnych Ukrainy i Krymu

W latach 1921–1923 dowodził wojskami Rejonu Krymskiego Kijowskiego Okręgu Wojskowego^[2]. Początkowo był dowódcą i komisarzem 3 Kazańskiej dywizji strzeleckiej^[8], zaś od września 1923 r. był dowódcą i komisarzem 14 korpusu strzeleckiego, zaś w grudniu tego samego roku został dowódcą sił zbrojnych Ukrainy i Krymu^[2]. Brał udział w przygotowaniu działań przeciwko ukraińskiemu wypadowi pod dowództwem gen. Jurka Tiutiunnyka z terytorium Rumunii i Polski w 1921 r.^[8] W latach 1924–1925 był szefem Głównego Zarządu Uczelni Wojskowych Armii Czerwonej (RKKA). Od listopada 1925 do maja 1937 r. był dowódcą Ukraińskiego, a później Kijowskiego Okręgu Wojskowego^[2]. W latach 1927–1928 studiował na niemieckiej Wyższej Akademii Sztabu Generalnego, gdzie wystąpił również z wykładami nt. wojny domowej w Rosji^[2].

W latach 1930–1934 był członkiem Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRR, a od 1936 r. – członkiem Rady Wojskowej Ludowego Komisariatu Obrony ZSRR. Delegat X, XI i XII zjazdu RPK(b) oraz XIV-XVII zjazdu WKP(b). W 1930 r. został kandydatem na członka KC, zaś cztery lata później – członkiem KC WKP(b)^[2]. Był członkiem Centralnego Komitetu Wykonawczego (CIK ZSRR), zasiadał także w Biurze Politycznym Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy^[2].

W 1935 r. był jednym z pierwszych radzieckich dowódców, którym nadano stopień komandarma I rangi^[2]. Brał znaczący udział w przeprowadzeniu manewrów Armii Czerwonej w 1935 i w 1936 r.^[2]

Aresztowanie, proces i śmierć

W okresie wielkiej czystki 28 maja 1937 r. został aresztowany przez NKWD^[9]. Kilka dni przed aresztowaniem został odwołany z funkcji dowódcy Kijowskiego Okręgu Wojskowego i mianowany dowódcą okręgu Leningradzkiego, a następnie Zakaukaskiego^[10]. 31 maja usunięto go z wojska, zaś dzień później także z partii^[10].

Poddany brutalnemu śledztwu^[3][11], przyznał się do prowadzenia w Armii Czerwonej działalności kontrrewolucyjnej, dążenia do restauracji kapitalizmu z pomocą Niemiec i Japonii, szkodnictwa w zakresie produkcji i magazynowania broni oraz techniki wojskowej, szpiegostwa i wydania tajemnicy wojskowej^[11]. Został również obciążony wymuszonymi zeznaniami aresztowanego jeszcze przed nim dowódcy 8 Samodzielnej Brygady Zmechanizowanej komkora Dmitrija Szmidta, o którego zwolnienie bez powodzenia się starał wiosną 1937 r^[12].

11 czerwca 1937 r. został postawiony przed Sądowym Trybunałem Specjanym Sądu Najwyższego ZSRR, pod przewodnictwem Wasilija Ulricha, razem z siedmioma innymi dowódcami: Michaiłem Tuchaczewskim, Robertem Ejdemanem, Augustem Korkiem, Witowtem Putną, Witalijem Primakowem, Borisem Feldmanem oraz Ijeronimem Uborewiczem (tzw. sprawa Tuchaczewskiego). Z zarzutu o udział w spisku wojskowym w Armii Czerwonej i przygotowaniach do obalenia władzy sowieckiej poprzez powstanie zbrojne i klęskę ZSRR w przyszłej wojnie (z art. 58 radzieckiego kodeksu karnego) wszyscy zostali skazani na śmierć^[13]. Został rozstrzelany następnego dnia. Ciało skremowano w krematorium na Cmentarzu Dońskim, prochy pochowano anonimowo (ob. mogiła zbiorowa nr 1^[14]). Proces pokazowy Tuchaczewskiego, Jakira i pozostałych dowódców wywarł ogromne wrażenie w całym ZSRR, gdyż straceni oficerowie należeli do czołowych dowódców Armii Czerwonej, najsłynniejszych czerwonych dowódców okresu wojny domowej^[15]. Był to początek wielkiej czystki w Armii Czerwonej.

Zrehabilitowany 31 stycznia 1957 postanowieniem Kolegium Wojskowego SN ZSRR^[2].

Rodzina

Żonaty z Sarrą zd. Ortenberg, miał z nią syna Piotra^[16]. Po jego aresztowaniu jego żona wyrzekła się go najpierw publicznie, na łamach „Prawdy”, a następnie w prywatnym liście do komisarza obrony Klimienta Woroszyłowa. Po rehabilitacji Iony Jakira Sarra Jakir przekonywała, że działała w celu ratowania życia syna^[17]. 14-letni w momencie aresztowania ojca Piotr Jakir został oskarżony o zorganizowanie „bandy kawaleryjskiej w celu działania na tyłach Armii Czerwonej” i propagowania idei anarchistycznych wśród kolegów, za co skazano go na karę łagru^[18]. W obozach przebywał 17 lat^[3]. Represjom poddano również rodzeństwo Jakira: w 1937 r. aresztowano i rozstrzelano jego brata Morisa, również oficera Armii Czerwonej, zaś jego siostrę Izabiełłę, służącą w czasie wojny domowej jako komisarz polityczna, skazano na osiem lat łagru^[19].

Przypisy

Bibliografia, linki

w języku polskim

• Anna Kadykało: Dzieciństwo jako rosyjski temat kulturowy w XX wieku. Warszawa: Uniwersytet Warszawski, 2012, seria: Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem Andrzeja Dudka.
• Paweł Wieczorkiewicz: Łańcuch śmierci. Czystka w Armii Czerwonej 1937–1939. Warszawa: Zysk i S-ka, 2016. ISBN 978-83-7785-794-6.
• Mała Encyklopedia Wojskowa, tom I (A – J), Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1967, wyd. I.

w języku angielskim

• J. D. Smele, The „Russian” Civil Wars 1916-1926. Ten Years That Shook the World, Hurst&Company, London 2015, ISBN 978-1-84904-721-0.

w języku rosyjskim

• N.N. Niegoda N.N., Якир Иона Эммануилович – Путь в бессмертие, Izwiestija Laboratorii Driewnyj Tiechnołogij, nr 1/2018 [dostęp 2018-09-24] .
• Wielka Encyklopedia Radziecka, t. XXX, Moskwa 1978.
• Якир Иона Эммануилович
• Якир Иона Эммануилович
• Якир Иона Эммануилович