Irena Chmieleńska

Irena Maria Chmieleńska
Data i miejsce urodzenia

29 września 1910
Wilno

Data śmierci

16 sierpnia 2008

Miejsce spoczynku

Cmentarz Powązkowski w Warszawie

Zawód, zajęcie

psycholog (psychologia wychowawcza),
nauczyciel i wychowawca

Odznaczenia
Sprawiedliwy wśród Narodów Świata

Irena Maria Chmieleńska (ur. 29 września 1910[1] w Wilnie, zm. 16 sierpnia 2008 w Warszawie) – polska psycholog (psychologia wychowawcza), nauczycielka i wychowawczyni, działaczka społeczna, popularyzatorka zagadnień psychologii wychowawczej, reprezentantka szkoły Stefana Baleya; odznaczona medalem Jad Waszem, Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.

Życiorys

Dom rodzinny

Była pierwszym dzieckiem małżeństwa lekarzy, Marii i Ludwika Chmieleńskich. Urodziła się w Wilnie, gdzie spędziła pierwsze osiem lat życia, przed przeniesieniem się rodziny do Warszawy w roku 1918 (zob. kształtowanie się II Rzeczypospolitej) i zamieszkaniem w Aninie[2]. Dorastała w patriotycznej rodzinie ziemiańskiej. Starsi bracia dziadka Ireny, Władysława Chmieleńskiego – Zygmunt i Ignacy – walczyli w powstaniu styczniowym w stopniu pułkownika, pod dowództwem gen. J. Hauke-Bosaka[1][3][a]. Irena za swoją powinność – obowiązek Polki i szlachcianki – uznała służenie innym, starania, aby Polska była niepodległa i sprawiedliwa, przede wszystkim zapewniająca bezpieczeństwo opuszczonym dzieciom (sieroctwo, sieroctwo społeczne)[1].

Studia i początek pracy zawodowej

Studia skończyła na Uniwersytecie Warszawskim. Studiowała psychologię wychowawczą pod kierunkiem Stefana Baleya. Po studiach była wychowawczynią w świetlicach, zespołach przedszkolnych i zakładzie poprawczym dla trudnych dziewcząt. Była też nauczycielką psychologii w seminarium dla wychowawczyń przedszkoli oraz współpracowała – jako autorka i redaktorka – z redakcją czasopisma „Wychowanie w zespole”, wydawanego przez Instytut Higieny Psychicznej[1]. Współpracowała m.in. z Januszem Korczakiem i Zofią Zbyszewską[1][6].

Okres II wojny światowej

W czasie okupacji niemieckiej, od września 1939 do wybuchu powstania warszawskiego, nadal pracowała w zespole Stefana Baleya – w poradni psychologicznej, działającej przy Wydziale Opieki Społecznej Zarządu m. Warszawy. Zgodnie ze swoimi zasadami udzielała pomocy potrzebującym, m.in. Żydom[1] (zob. getto warszawskie, udzielana z narażeniem życia pomoc bezpośrednia). O swojej działalności przed powstaniem pisała m.in. w artykule pt. Dzieci wojenne, który ukazał się w „Kuźnicy" 9 grudnia 1945 (cyt. według. J.T. Grossa, STRACH Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści[7]:

Niedługo przed powstaniem zainicjowano zbieranie i opracowywanie materiałów dotyczących wpływu wojny na dziecko warszawskie. W związku z tym miałam sporo rozmów z ludźmi, którzy prowadzili obserwację życia dzieci na rozmaitych odcinkach, sama zbierałam materiał dotyczący wpływu wojny na pojęcia etyczne dziecka. Materiał ten spłonął.

Irena Chmieleńska, „Kuźnica” 1945 (cyt. według J.T. Grossa[7])

Oceniając duchową kondycję młodego pokolenia Polaków, napisała m.in. że okupacyjne doświadczenia wykształciły u młodzieży postawy, cechujące się „… egoizmem rozwiniętym do rozmiarów, jakich istnienia nie podejrzewaliśmy […]. Współczucie przestało istnieć …”. Napisała również:

Dwa były główne źródła demoralizacji dziecka Warszawy: sprawa żydowska oraz handel, szmugiel, szaber, kradzież, kant - procedery, których ściśle rozgraniczyć nie sposób. Chłopcy już od lat sześciu, najczęściej dziesięcio-, trzynastoletni, spędzali całe noce na dyżurowaniu przy murach getta i szantażowaniu przechodzących przez mury Żydów. Za dnia ci sami chłopcy prześlizgiwali się pod te same mury, żeby za ciężkie pieniądze sprzedać Żydom chleb i kartofle, a kupić za bezcen ubranie. Nikt nie potrafiłby im wytłumaczyć, że postępują niewłaściwie.

Irena Chmieleńska, „Kuźnica” 1945 (cyt. według J.T. Grossa[7])

Po kapitulacji powstania została wysiedlona z Warszawy; kontynuowała działalność społeczną i opiekuńczą, początkowo w podkrakowskich wsiach i krakowskim Pogotowiu Opiekuńczym dla dzieci warszawskich (zob. akcja pomocy wysiedleńcom), a potem znowu w Warszawie[1].

Czasy powojenne

Do września 1948 roku pracowała w Wydziale Opieki Społecznej Zarządu Lewobrzeżnej Warszawy, w Ministerstwie Pracy Opieki Społecznej oraz w Ministerstwie Oświaty jako wizytator Domów Dziecka. Jej rezygnacja z tej pracy i wyjazd do Lidzbarka Warmińskiego były wyrazem protestu przeciw „nowym porządkom” i metodom wychowywania „budowniczych socjalizmu”. W Lidzbarku objęła kierownictwo Państwowego Domu Dziecka. Przygotowywała opracowania na temat nauczania i wychowania. Te publikacje sprawiły, że po odwilży październikowej (1956) otrzymała stanowisko kierownika redakcji pedagogicznej w Polskim Radio (prowadziła audycję „Pięć minut o wychowaniu”[8]). Po kilku latach objęła w Towarzystwie Przyjaciół Dzieci redakcję miesięcznika „Przyjaciel Dziecka”[9][10]. W tym czasie podjęła inicjatywę tzw. „podwórkowego wychowywania dzieci”, którą udało jej się zainteresować grono ofiarnych społeczników (część wyników tej pracy przedstawiła w pracach „Pedagogika podwórkowa”[11] i „Wychowywanie na podwórku”[12]) [b]. Równocześnie pełniła społecznie funkcję kuratora sądowego dla nieletnich, pracowała jako opiekun rodzin niepełnosprawnych wychowawczo, pisała i redagowała poradniki dla innych opiekunów społecznych (np. „Gdy rodzina potrzebuje pomocy”[14]). W swoim domku w Aninie przy ulicy IX Poprzecznej (przerobionym z przedwojennego domku letniskowego) przez ponad 50 lat opiekowała się wieloma ludźmi bezdomnymi, bez środków do życia, dając im schronienie i „talerz zupy”. Aniński adres był zawsze niezawodny dla przedstawicieli Ruchu Gaudium Vitae[1] (stowarzyszenie wspierające samotne, często młodociane matki, odrzucone przez rodziny, partnerów lub środowisko[15]).

W całym okresie narastania opozycji antykomunistycznej w Polsce „dziupla” Ireny Chmieleńskiej służyła opozycjonistom, np. z KOR i Solidarności (korzystał z niej Jacek Kuroń i wielu innych znanych działaczy[c]) – w Aninie działała drukarnia, przechowywano papier, farby, wydawnictwa podziemne. Z tego lokalu korzystały wydawnictwa „Nowa 1” i „Nowa 2” (zob. Niezależna Oficyna Wydawnicza), CDN, „Krąg”, „Oficyna Niepokornych”[1][16].

Przemiany, które zaszły w Polsce w przełomowym roku 1989 Irena Chmieleńska powitała z nadzieją (wzorem swoich babć i ciotek ocalałe z czasów wojny rodowe kosztowności złożyła w patriotycznym darze Tadeuszowi Mazowieckiemu), jednak wkrótce zaniepokoił ją kierunek zmian – zaczęła sprzeciwiać się pseudodemokracji, niesprawiedliwości, objawom braku wrażliwości nowych decydentów na ludzką biedę[d]. Wspierała Ruch Obywatelski na rzecz Jednomandatowych Okręgów Wyborczych sprzeciwiający się ordynacji proporcjonalnej[1] (zob. Jerzy Przystawa).

Publikacje

Przed wybuchem II wojny światowej

W wydanej w roku 1998 pracy Bibliografia polska 1901-1939 wymieniono publikacje Ireny Chmieleńskiej, opracowane w Instytucie Higieny Psychicznej (Koło Przyjaciół Instytutu Higieny Psychicznej), wydane przez Polskie Towarzystwo Higieniczne w Warszawie[17]:

  • 1936 – Kara w wychowaniu
  • 1938 – Trudny wiek chłopców od 12 do 14 lat[18],
  • 1938 – Trudny wiek dziewcząt. 12–13 lat
  • 1938 – Dorastające dziewczęta 14–17 lat

Po wojnie

Artykuł, przygotowany na podstawie badań, wykonanych w czasie okupacji niemieckiej
  • 1945 – Dzieci wojenne, „Kuźnica", nr 15 (9 grudnia); artykuł ukazał się równolegle w jednodniówce „Dziecko", wydanej w Krakowie z okazji Tygodnia Dziecka w grudniu 1945 roku (zob. życiorys, okres II wojny światowej)
publikacje nt. wychowania dzieci i młodzieży oraz opieki społecznej
wydawane głównie przez Zarząd Główny TPD, Państwowy Instytut Higieny Psychicznej, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych i Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych:
  • 1946 – Trudny wiek chłopców od 12 do 14 lat (wznowienie)[18]
  • 1947 – Kara w wychowaniu (wznowienie)[19]
  • 1947 – przedmowa do książki Irena Merżan pt. Moja praca w domu dziecka[20]
  • 1953 – Makarenko doradca rodziców[21]
  • 1961 – Ogród Jordanowski, praca zbiorowa pod red. I. Chmieleńskiej[22]
  • 1963 – Pedagogika podwórkowa, praca zbiorowa pod red. I. Chmieleńskiej[11][e]
  • 1969 – Wychowanie na podwórku[12]
  • 1990 (wyd. 2) – Gdy rodzina potrzebuje pomocy[14]
prace związane z działalnością opozycyjną, np.
  • 1988 – słowo wstępne (pod pseudonimem Rena Kopystyńska) do książki współpracowniczki i przyjaciółki, Zofii Zbyszewskiej (pseudonim Jan Długosz) pt. Dzieje Polski: w latach 1900–1950[25], wyd. Oficyna Niepokornych[16][6]

Wyróżnienia i upamiętnienie

Jerzy Przystawa, autor pośmiertnego wspomnienia Irena Chmieleńska (1910–2008): Kto ratuje jedno dziecko… podkreślał, że była osobą bardzo skromną, która za swoją pracę nie oczekiwała nagród, apanaży, zaszczytów, wyrazów uznania. Nie otrzymywała ich, jednak J. Przystawa wyrażał nadzieję, że jej wytrwała praca społecznika nie zostanie zapomniana, że jej zasługi zostaną docenione w Polsce, tak jak doceniono w Jerozolimie ofiarność Marii i Ludwika Chmieleńskich oraz ich córki Ireny w ratowaniu Żydów w czasie okupacji hitlerowskiej. W roku 1998, po ponad 50 latach od zakończenia wojny, Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu Jad Waszem podjął decyzję o umieszczeniu w Parku Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, na Wzgórzu Pamięci, tablicy z nazwiskami Ireny Chmieleńskiej i jej rodziców[1]

„w dowód uznania, że z narażeniem własnego życia
ratowali Żydów prześladowanych w latach okupacji hitlerowskiej”

Według Jerzego Przystawy społeczne działania Ireny Chmieleńskiej można określić trawestując pochodzącą z Talmudu sentencję: „Kto ratuje jedno życie – ratuje cały świat” (umieszczoną na medalu Jad Waszem):

kto ratuje jedno dziecko, ten jakby cały świat uratował.

Jej nazwisko J. Przystawa stawia obok nazwisk takich społeczników, jak Janusz Korczak lub Zofia Zbyszewska[1].

Irena Chmieleńska została w pamięci wielu ludzi, którym pomagała, np. członków rodziny Dowlaszów. Inka, biologiczna córka Weroniki i Grzegorza, napisała o jej wizytach w Szczecinie m.in.[26]:

… ruchliwa, bezwiekowa pani, z kukiełką czarnych włosów, upiętych gładko z tyłu głowy. … Przyjeżdżała na Mączną zazwyczaj nieoczekiwanie, od razu rzucała się w wir pomagania przy wszystkim, od rana można było słyszeć jej donośny śmiech. Rodzice jej wtórowali. To Ciotka Irena wniosła w życie, ciężkie z konieczności i pełne powagi, pewien styl patrzenia na rzecz każdą z kilku punktów widzenia, zinterpretowania sprawy tak, że można było wybuchnąć serdecznym śmiechem. … Dzieliła z rodzicami bieżące radości i troski, wsparła ich i naprawdę dogłębnie doceniła. … Kochana, piękna dusza.

Uwagi

  1. ↑ Zygmunt Chmieleński – naczelnik województwa krakowskiego[4],
    Ignacy Chmieleński – szef Rządu Narodowego i naczelnik wojskowy miasta stołecznego Warszawy[5],
    zob. też II Korpus Krakowski
  2. ↑ Współcześnie koncepcję wychowania podwórkowego przypomina m.in. Włodzisław Kuzitowicz. Twierdzi on, że współczesna szkoła nie może stworzyć warunków do wszechstronnego rozwoju uczniów, kształtowania postaw i systemów wartości. Takie warunki nie istnieją też w większości rodzin, w których brakuje klimatu akceptacji, zaufania, miłości, brakuje czasu na „bycie razem" (często nawet świadomości, że to jest niezbędne). Pisze[13]:

    Skoro nie szkoła, nie rodzina - to kto właściwie wychowuje współczesnych młodych ludzi? Mass media, w tym internet? Podwórko? Ulica?

    a następnie przypomina prace Edmunda Trempały i Zofii Chmieleńskiej, z dziedziny pedagogiki społecznej. Pisze m.in.[13]:

    Kilkadziesiąt lat temu, w pierwszym, ideowo-romantycznym okresie budowy w Polsce „ustroju sprawiedliwości społecznej", bazując na autentycznym wtedy zaangażowaniu licznych członków Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, wypracowano w naszym kraju praktyczne wzory takich działań, które zaczęto nazywać pedagogiką podwórkową[11].

    Przypomina cytaty z książki pod redakcją Ireny Chmieleńskiej „Pedagogika podwórkowa"[11], m.in.[13]:

    Najwyższą formą pedagogiki podwórkowej jest samorząd dziecięcy. Nosi on […] czasami (miano) drużyny podwórkowej, zespołu, klubu, samorządu a nawet najmłodszej rady społecznej. […] Dominującą cechą pedagogiki podwórkowej, jako zjawiska społecznego, jest jej spontaniczność. Pedagogika ta powstała samorzutnie, ze „społecznej żyłki" i „wychowawczego instynktu" pań Wyrębskich i Omonkowskich, panów Strzałkowskich i Wachów. […] Źródła społecznego, środowiskowego ruchu pedagogicznego dorosłych tkwią zarówno w naszym ogólnym dojrzewaniu obywatelskim, […] jak i w indywidualnej gotowości działacza […] do podjęcia pracy z dziećmi lub młodzieżą."

  3. ↑ Jerzy Przystawa napisał z goryczą: „Oni wszyscy znali Irenę Chmieleńską. Przynajmniej wtedy, kiedy byli w potrzebie”[1].
  4. ↑ Jerzy Przystawa napisał: „próbowała im wielokrotnie przypominać o głoszonych niegdyś zasadach. Miejmy nadzieję, że nie całkiem na próżno”[1].
  5. ↑ Przemysław Grzybowski (Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy) w artykule pt. Prawidła życia. Podwórko, ogród i...[23], pisał m.in.

    ...Studenci czwartego roku pedagogiki poproszeni o refleksję nad lekturą Korczakowych „Prawideł życia”[24] i zawartych w nich rozważań na temat podwórka i ogrodu, zgodzili się co do jednego: „Dzisiaj nie ma już takich ogrodów i podwórek - no, przynajmniej w miastach, a i dzieci zapewne mają inne oczekiwania…[23].

    W swoim artykule przytoczył cytaty z Pedagogiki podwórkowej[11] (red. Irena Chmieleńska).

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Jerzy Przystawa: Irena Chmieleńska (1910-2008): Kto ratuje jedno dziecko.... W: www.salon24 TV [on-line]. www.salon24.pl/tv, 2008-08-26. [dostęp 2016-02-10].
  2. ↑ Irena Chmieleńska; Wspomnienie (1910-2008). „Gazeta Wyborcza”, 2009-08-14. 
  3. ↑ Jerzy Kowalczyk: Bodzechów. Tablica pamiątkowa. W: Powstanie styczniowe 1863-1864 [on-line]. powstanie1863.zsi.kielce.pl. [dostęp 2016-03-13].
  4. ↑ Marjan Tyrowicz: Chmieleński Zygmunt. W: Polski Słownik Biograficzny. T. 3: Brożek Jan – Chwalczewski Franciszek. Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1937, s. 321–323. reprint wydany przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1989, ISBN 83-04-03291-0
  5. ↑ Edmund Oppman: Chmieleński Ignacy. W: Polski Słownik Biograficzny. T. 3: Brożek Jan – Chwalczewski Franciszek. Kraków: Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1937, s. 320–321. Reprint: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków 1989, ISBN 83-04-03291-0
  6. ↑ a b Jerzy Przystawa: Oficyna podziemna dla „Długosza”, czyli Zofii Zbyszewskiej. W: Strona Mirosława Dakowskiego [on-line]. www.lucjanwolanowski.com, 2008-09-19. [dostęp 2016-03-12].
  7. ↑ a b c Jan Tomasz Gross: Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści. Kraków: Znak, 2007. ISBN 978-83-240-0876-6.
  8. ↑ Radio i Świat - Spis treści. W: Serwis TRIODA [on-line]. www.trioda.com. [dostęp 2016-03-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-08)].
  9. ↑ Wydawnictwa związane z TPD; Pismo "Przyjaciel Dziecka". W: www Towarzystwo Przyjaciół Dzieci; Zarząd Główny [on-line]. warszawa.tpd.org.pl/pl/wydawnictwa. [dostęp 2016-03-13].
  10. ↑ Bohdan Tracewski: Historia Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. W: www Towarzystwo Przyjaciół Dzieci; Zarząd Główny [on-line]. warszawa.tpd.org.pl/. [dostęp 2016-03-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
  11. ↑ a b c d e red. Irena Chmieleńska i wsp.: Pedagogika podwórkowa. W: Informacje bibliograficzna na www Biblioteki UŚ i UE w Katowicach [on-line]. Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, 1963. [dostęp 2016-03-17].
  12. ↑ a b Chmieleńska Irena: Wychowanie na podwórku. W: Informacja o pozycji w zbiorach Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej im. KEN w Warszawie [on-line]. 1969. [dostęp 2016-03-17].
  13. ↑ a b c Włodzisław Kuzitowicz: Między szkołą a rodziną czyli o pedagogice podwórkowej. W: Gazeta Edukacyjna dla refleksyjnych pedagogów [on-line]. www.gazeta.edu.pl. [dostęp 2016-03-14].
  14. ↑ a b red. Irena Chmieleńska i wsp.: Gdy rodzina potrzebuje pomocy. W: Informacje na www Biblioteki Śląskiej w Katowicach [on-line]. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1990. [dostęp 2016-03-17].
  15. ↑ Stowarzyszenie Gaudium Vitae im. Stanisławy Leszczyńskiej. W: Strona internetowa stowarzyszenia [on-line]. www.gaudium-vitae.eu. [dostęp 2016-03-14].
  16. ↑ a b ̈Oficyna Niepokornych. W: Encyklopedia Solidarności [on-line]. www.encyklopedia-solidarnosci.pl. [dostęp 2016-11-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-11-13)].
  17. ↑ Chmieleńska, Irena. W: red. Janina Wilgat; red. tomu Bożena Dobrzyńska i Irena Olszewska: BIBLIOGRAFIA POLSKA 1901-1939. T. 4: Ch-Cy. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 1998, s. 78. ISBN 83-7009-167-9.
  18. ↑ a b Irena Chmieleńska: Trudny wiek chłopców od 12 do 14 lat. W: Informacje o książce na: books.google.com [on-line]. www.google.pl. [dostęp 2016-03-17].
  19. ↑ Chmieleńska, Irena (1910-2008): Kara w wychowaniu (wyd. 2). W: Informacje bibliograficzna na www Biblioteki UŚ i UE w Katowicach [on-line]. Państwowy Instytut Higieny Psychicznej, 1947. [dostęp 2016-03-17].
  20. ↑ Irena Merżan (przedmowa: Irena Chmieleńska): Moja praca w domu dziecka. W: Informacje bibliograficzna na www Biblioteki UŚ i UE w Katowicach [on-line]. Państwowy Instytut Higieny Psychicznej, 1947. [dostęp 2016-03-17].
  21. ↑ Chmieleńska, Irena (1910-2008): Makarenko doradca rodziców. W: Informacje bibliograficzna na www Biblioteki UŚ i UE w Katowicach [on-line]. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1953. [dostęp 2016-03-17].
  22. ↑ red. Irena Chmieleńska: Moja praca w domu dziecka. W: Informacje bibliograficzna na www Biblioteki UŚ i UE w Katowicach [on-line]. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1961. [dostęp 2016-03-17].
  23. ↑ a b Przemysław Paweł Grzybowski. Prawidła życia. Podwórko, ogród i.... „Publikacje Uniwersytety Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy”. 
  24. ↑ Janusz Korczak: Prawidła życia - ebook/pdf. Agencja Edytorska EZOP, 2014-06-27. ISBN 978-83-89133-81-6. [dostęp 2016-03-17].
  25. ↑ Zofia Zbyszewska (pseud. Jan Długosz): Dzieje Polski: w latach 1900-1950. Wrocław: Oficyna Niepokornych, 1988.
  26. ↑ Inka Dowlasz: O Mamie Weronice. Szczecin: Dokument - Oficyna Archiwum Państwowego w Szczecinie, 2005, s. 27–28. ISBN 85-89341-32-8.

Media użyte na tej stronie

Righteous Among the Nations medal simplified.svg
Autor: Ле Лой, Licencja: CC0
A simplified vector version of the medal awarded to Righteous Among the Nations