Irena Tuwim

Irena Tuwim

Data i miejsce urodzenia	22 sierpnia 1898 Łódź
Data i miejsce śmierci	7 grudnia 1987 Warszawa
Narodowość	polska / żydowska
Dziedzina sztuki	literatura
Ważne dzieła
Marek Wagarek Łódzkie pory roku Przekład Kubusia Puchatka A.A.Milne'a
Odznaczenia
Strona internetowa

Irena Tuwim i Leopold Staff podczas uroczystości wręczenia nagród państwowych w 1955

Grób Ireny Tuwim i jej męża Juliana Stawińskiego na Starych Powązkach w Warszawie

Irena Tuwim (ur. 22 sierpnia 1898^[1][2] w Łodzi^[1], zm. 7 grudnia 1987 w Warszawie) – polska poetka, prozaiczka, tłumaczka literatury dla dzieci i młodzieży; siostra Juliana Tuwima.

Życiorys

Młodość

Była córką zasymilowanych Żydów, Adeli, z d. Krukowskiej (ur. 9 stycznia 1872, zm. 19 sierpnia 1942) i Izydora (ur. 22 lipca 1858, zm. 3 maja 1935) Tuwimów, młodszą siostrą Juliana Tuwima^[3]. Jej ojciec pracował jako księgowy w filii Azowsko-Dońskiego Banku Handlowego^[4]. Jej dziadkiem od strony matki był Leon Krukowski^[5]. Jej kuzynami od strony matki byli m.in. Leon Boruński, Włodzimierz Boruński i Kazimierz Krukowski^[6]. Była uczennicą Gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej w Łodzi^[7]. Jako poetka debiutowała 11 czerwca 1916 roku na łamach dziennika „Godzina Polski”^[8] wierszem „Panienka”^[9].

II Rzeczpospolita

W 1921 opublikowała tom 24 wiersze^[10]. W czerwcu 1922 wyszła pierwszy raz za mąż za Stefana Napierskiego, krytyka literackiego (brata Marii Eiger i wnuka Markusa Silbersteina), przyjęła wówczas chrzest i zmieniła wyznanie na katolickie^[11]. Z mężem zamieszkała następnie w Warszawie^[12], w tym samym czasie związała się także grupą Skamander, której jednym z głównym członków był jej brat^[13]. W 1926 opublikowała tom wierszy Listy, który spotkał się ze zróżnicowanym przyjęciem krytyków (na jej talent zwracał uwagę Karol Wiktor Zawodziński, krytykował Witold Zechenter)^[14]. Pod koniec lat 20. poznała swojego późniejszego drugiego męża, Juliana Stawińskiego, dla którego ostatecznie zostawiła Stefana Napierskiego^[15]. W 1930 wydała kolejny tom wierszy Miłość szczęśliwa^[16], który krytycy porównywali do dokonań Anny Achmatowej, Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i Kazimiery Iłłakowiczówny^[17]. W tym czasie pracowała także nad przekładem 3 i 4 tomu Anny Kareniny Lwa Tołstoja^[18]. Na początku lat 30. zamieszkała razem z Julianem Stawińskim w Ostrowi Mazowieckiej, ślub wzięli formalnie 12 czerwca 1935 w obrządku ewangelicko-reformowanym^[19]. Od 1937 mieszkała ponownie w Warszawie, gdzie jej mąż pracował jako prawnik^[20]. W tym czasie zajęła się pracą przekładową, tłumaczyła literaturę dziecięcą^[21], m.in. baśnie braci Grimm, książki o Myszce Miki i Królewnie Śnieżce Disneya, Fernando Munro Leafa, Mary Poppins Pameli Travers oraz w 1938 roku Kubuś Puchatek i Chatka Puchatka A. A. Milne'a^[22].

II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej razem z mężem opuściła Polskę, przez Rumunię przedostała się do Paryża^[23], w wydanym 17 marca 1940 pierwszym numerze paryskich Wiadomości Polskich, Politycznych i Literackich Mieczysław Grydzewski opublikował jej wiersz Do wiosny paryskiej^[24]. Po ataku wojsk niemieckich na Francję została razem z mężem ewakuowana do Wielkiej Brytanii (Julian Stawiński pracował w Ministerstwie Informacji i Dokumentacji Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie)^[25], Tam m.in. współpracowała z wydawnictwem M.I. Kolin, dla którego przygotowywała przedruki prac Adama Mickiewicza i Stefana Żeromskiego^[26]. W antologii Kraj lat dziecinnych opublikowała opowiadanie o czasach łódzkich Strachy dzieciństwa^[27]. W lutym 1945 wyjechała z mężem do Kanady i zamieszkała w Toronto^[28].

Okres powojenny

Po zakończeniu II wojny światowej zamieszkała początkowo w USA, gdzie jej mąż pracował jako attaché ambasady RP polskiego rządu komunistycznego^[29]. W 1946 opublikowała przeznaczoną dla polskiego czytelnika broszurę Wielka Brytania i Imperium Brytyjskie^[30]. W lutym 1947 powróciła z mężem do Polski^[31]. Ponownie poświęciła się pracy przekładowej, m.in. starała się ulepszyć swoje przekłady przedwojenne^[32], tłumaczyła także z rosyjskiego, zarówno wiersze dla dzieci (m.in. Samuiła Marszaka i Siergieja Michałkowa, Baśnie, bajki, bajeczki: ludowe bajki rosyjskie Aleksego Tołstoja, jak i współczesną prozę dla dorosłych^[33], przy przekładach pracowała także z mężem (przetłumaczyli razem m.in. Chatę wuja Toma Harriet Beecher Stowe^[34]. W 1956 opublikowała pozytywnie odebrany przez krytykę tom opowiadań Łódzkie pory roku^[35], w 1958 tom Wiersze wybrane^[36]. W kolejnych latach poświęciła się twórczości dla dzieci oraz pracy przekładowej, przede wszystkim z języka angielskiego^[37], tłumaczyła m.in. Oscara Wilde'a, Katherine Mansfield, Mary Norton, Edith Nesbit^[38].

Opublikowała także własne utwory dla dzieci: Marek Wagarek (1955), Co okręt wiezie (1962), O pingwinie Kleofasku (1960), Pampilio (1967). Wszystkie książki uzyskały kilka wydań, a także powstało niemieckie tłumaczenie Marka Wagarka^[39][40].

Spoczywa na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kw. 161-4-36)^[41].

Odznaczenia i wyróżnienia

• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski^[42]
• Nagroda Polskiego PEN Clubu za przekład z literatury obcej na język polski (1981)^[32]

Strategie przekładowe

Irena Tuwim twierdziła, że tłumacz powinien mieć swobodę w kwestii doboru strategii tłumaczeniowej, a stosowanie techniki „wiernego” tłumaczenia bądź „wolnej” adaptacji jest zależne od cech indywidualnych danej pozycji. Przykładem swobodnej interpretacji tekstu źródłowego przez Tuwim jest spolszczanie imion własnych, które tłumaczka w późniejszych latach swojej twórczości ograniczyła ze względu na zmieniające się tendencje w przekładzie. W jednym z pierwszych tłumaczeń, Mary Poppins z 1938 roku, Tuwim zastąpiła bądź spolszczyła wszystkie imiona głównych bohaterów. Jednak już w 1957 roku, w powieści Pięcioro dzieci i "coś", tłumaczka zachowała niemal wszystkie imiona w oryginalnej wersji. Spolszczyła jedynie Jane, którą nazwała Janeczką, oraz zmieniła zapis imion takich jak Martha, tak by były zgodne z polską pisownią. W publikacji z 1971 roku pod tytułem Zaczarowany zamek wszystkie imiona zachowały swoje oryginalne brzmienie, jedynie imiona Catty i Cathy zyskały polskie zdrobnienia Kocica i Kizia. Tuwim nie przekładała wszystkich nazw na język polski, w Mary Poppins zatrzymała nazwisko rodziny Banks, a powieść nadal ma angielski kontekst dzięki zachowaniu postaci królowej Elżbiety i katedry świętego Pawła. Jednak faktem jest, że spolszczone zostały zarówno imiona, jak i tytuł Mary Poppins, który w początkowych wersjach brzmiał Agnieszka. Tuwim stosowała zabiegi tłumaczeniowe tego rodzaju w celu przybliżenia polskim czytelnikom postaci. Tłumaczka dobierała polskie imiona, które uważała za najbardziej pasujące i odpowiednie dla charakteru danego bohatera. Realia i odwołania kulturowe, które dla młodego odbiorcy mogą być niezrozumiałe, zostały zatrzymane przez Tuwim częściowo. Elementami pozostawionymi w oryginalnej wersji, które odnoszą się do kontekstu kulturowego danego dzieła, są przykładowo angielskie miary długości i wagi (mile, funty, cale i stopy), jednostki monetarne (szylingi, funty, pensy), nazwy geograficzne i opisy tradycji oraz historycznych zdarzeń. Tuwim decydowała się na zmianę bądź usunięcie elementów kiedy mogłyby one nie zostać zrozumiane przez polskiego czytelnika, a jednocześnie zdaniem tłumaczki ich zmiana nie wpływała znacząco na kontekst całego tekstu. Przykładowo z Kubusia Puchatka został wycięty fragment wyjaśniający historię powstania jego oryginalnego imienia Winnie-the-Pooh, a z powieści Edith Nesbit zostały usunięte wierszowane dedykacje. Strategia przekładu Ireny Tuwim jest intuicyjna i opiera się na analizie oryginalnego tekstu. Tłumaczka zmieniała strukturę i składnię zdań oraz modyfikowała teksty w przypadkach, kiedy uważała taki zabieg za potrzebny do uzyskania wartościowego przekładu.^[40]

Według Tuwim język utworów przeznaczonych dla dzieci powinien być jasny, prosty i konkretny, ze względu na ograniczony zasób słownictwa młodych czytelników. Wprowadzanie nowego słownictwa jest według Tuwim wskazane, jednak należy się na nie decydować z umiarem, tak by książka pozostawała czytelna dla dzieci.^[43] Z tego względu tłumaczka nie popiera techniki dosłownego tłumaczenia tekstów, w której wszystkie nazwy i elementy kulturowe zostają zachowane. W Kubusiu Puchatku, będącym najbardziej rozpoznawalnym tłumaczeniem Tuwim, imiona postaci zostały spolszczone, a tłumaczka wprowadziła wiele zwrotów, które są w dzisiejszych czasach stałymi elementami polskiej frazeologii („małe Conieco”). Polskie tłumaczenie odbiega od oryginału A. A. Milne'a w tym względzie, że zostało skierowane głównie do młodego czytelnika, co jest widoczne między innymi w sposobie tłumaczenia elementów poetyckich oraz w usunięciu niektórych elementów kulturowych. W odpowiedzi na tłumaczenie Ireny Tuwim, która zastosowała metodę udomowienia, Monika Adamczyk-Garbowska zaproponowała swoją wersję Winnie-the-Pooh, Fredzię Phi-Phi będącą przykładem egzotyzacji tekstu. Adamczyk-Garbowska zachowała elementy tekstu, które pozwalają na skierowanie go także do dorosłego czytelnika, jednak to wersja Tuwim nadal pozostaje tłumaczeniem szeroko przyjętym i akceptowanym przez polskich odbiorców.^[44] Stanisław Lem wypowiedział się przychylnie na temat tłumaczenia Tuwim, które uznał za lepsze od tekstu oryginalnego.^[45]

Upamiętnienie

7 marca 2018 r. radni łódzkiej rady miejskiej podjęli uchwałę upamiętniającą Irenę Tuwim poprzez nazwanie jej imieniem skweru u zbiegu ulic A. Struga i Lipowej^[46][47].

Przypisy

Bibliografia

• Anna Augustyniak: Irena Tuwim. Nie umarłam z miłości. Biografia. Warszawa: trzecia strona, 2016. ISBN 978-83-64526-53-4.
• Irena Tuwim – Kalendarium życia i twórczości; Notka biograficzna; Bibliografia. Fundacja im. Juliana Tuwima i Ireny Tuwim – tuwim.org. [dostęp 2015-10-19].
• Tuwim Irena. Katalog Biblioteki Narodowej – bn.org.pl. [dostęp 2014-04-29].
• "Fabularie" nr 2 (13) 2017.