Iryd

Iryd
osm ← iryd → platyna
Wygląd
srebrzystobiały
Iryd
Widmo emisyjne irydu
Widmo emisyjne irydu
Ogólne informacje
Nazwa, symbol, l.a.

iryd, Ir, 77
(łac. iridium)

Grupa, okres, blok

9, 6, d

Stopień utlenienia

II, III, IV, VI

Właściwości metaliczne

metal przejściowy

Właściwości tlenków

średnio zasadowe

Masa atomowa

192,22 ± 0,01[a][3]

Stan skupienia

stały

Gęstość

22420 kg/m³

Temperatura topnienia

2466 °C[1]

Temperatura wrzenia

4428 °C[1]

Numer CAS

7439-88-5

PubChem

23924

Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą
warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa)

Iryd (Ir, łac. iridium) – pierwiastek chemiczny, metal przejściowy. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa iris oznaczającego tęczę.

Występowanie

Iryd występuje w skorupie ziemskiej w ilości 0,001 ppm[4]. Odkryty w 1803 r. przez Smithsona Tennanta. Najważniejszym minerałem irydu jest osmiryd – naturalny stop osmu i irydu. Drugim minerałem irydu jest platynoiryd – stop platyny i irydu. Większe ilości irydu – nawet ok. 0,5 ppm – znaleziono w osadach skalnych pochodzących z pogranicza kredy i trzeciorzędu – m.in. w osadach skalnych krateru Chicxulub położonego na półwyspie Jukatan w Meksyku, a także w wielu miejscach w Europie – w Danii, Hiszpanii czy we Włoszech[5]. Takie anormalne stężenie ww. metalu jest przesłanką świadczącą, że pod koniec kredy z Ziemią zderzył się meteoryt lub planetoida, powodując wymieranie wielu organizmów, w tym dinozaurów. Iryd jest bowiem metalem często znajdowanym w obiektach kosmicznych, natomiast jego naturalna zawartość w skorupie ziemskiej jest bardzo niska.

Właściwości fizyczno-chemiczne

Iryd jest twardym, kruchym srebrzystobiałym metalem. Należy do najcięższych pierwiastków – jego gęstość wynosi około 22000 kg/m³ (22 g/cm³). Jest metalem szlachetnym, jednym z najmniej reaktywnych pierwiastków chemicznych. W stanie standardowym (T = 298 K (25 °C), p = 1013 hPa) nie ulega działaniu tlenu, chloru, kwasów, ani zasad. Nie roztwarza go nawet tzw. woda królewska, czyli mieszanina kwasu azotowego z kwasem solnym (w stos. obj. 1:3), która atakuje takie szlachetne metale jak platyna czy złoto. W ten sposób możliwe jest oddzielenie irydu od innych metali szlachetnych, z którymi współwystępuje w przyrodzie (patrz wyżej). W podwyższonej temperaturze iryd reaguje z tlenem, tworząc tlenki – ditlenek irydu IrO2 oraz tritlenek diirydu Ir2O3, które są nietrwałe i dysocjują w wyższych temperaturach na pierwiastki składowe. Niemetalem, z którym iryd reaguje najchętniej jest siarka, a także selen. Ma on podobne właściwości chemiczne do dwóch sąsiednich pierwiastków – osmu i platyny, z tego też powodu łączone one są w grupę noszącą nazwę platynowce ciężkie – w analogii do triady żelaza (Fe, Co, Ni) i platynowców lekkich (Ru, Rh, Pd).

Iryd, podobnie jak i pokrewne mu metale, łatwo tworzy liczne związki kompleksowe (koordynacyjne) z wieloma ligandami, zarówno prostymi (np. aniony i cząsteczki nieorganiczne), jak i złożonymi (np. duże cząsteczki organiczne). Kompleksy irydu, obok rodu czy platyny, mają szerokie zastosowanie w przemyśle.

Znaczenie biologiczne

Działanie biologiczne irydu i jego związków jest słabo poznane. Prawdopodobnie nie jest tak szkodliwy, jak większość metali ciężkich, jednakże niektóre jego związki mogą być toksyczne.

Zobacz też

Uwagi

  1. Podana wartość stanowi przybliżoną standardową względną masę atomową (ang. abridged standard atomic weight) publikowaną wraz ze standardową względną masą atomową, która wynosi 192,217 ± 0,002.

Przypisy

  1. a b David R. Lide (red.), CRC Handbook of Chemistry and Physics, wyd. 90, Boca Raton: CRC Press, 2009, s. 4-18, ISBN 978-1-4200-9084-0 (ang.).
  2. Iridium (nr 209686) (ang.) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck KGaA) na obszar Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2011-10-05]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
  3. Thomas Prohaska i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI10.1515/pac-2019-0603 (ang.).
  4. Norman N. Greenwood, Alan Earnshaw, Chemistry of the Elements, wyd. 2, Oxford–Boston: Butterworth-Heinemann, 1997, s. 1113, ISBN 0-7506-3365-4 (ang.).
  5. Anna Wieczorek, Tomasz Brachaniec, Anomalie platynowców w historii Ziemi, „Acta Societatis Metheoriticae Polonorum”, 7, Polskie Towarzystwo Meteorytowe, 2016, s. 177-181.

Media użyte na tej stronie

GHS-pictogram-flamme.svg
Globally Harmonized System of Classification and Labelling of Chemicals (GHS) pictogram for flammable substances
NFPA 704.svg
The "fire diamond" as defined by NFPA 704. It is a blank template, so as to facilitate populating it using CSS.
Iridium foil.jpg
Autor: Dschwen, Licencja: CC BY 2.5
Iridium foil.
Cubic-face-centered.svg
Autor: Original PNGs by Daniel Mayer and DrBob, traced in Inkscape by User:Stannered, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Face-centered cubic crystal structure
Iridium spectrum visible.png
Autor: McZusatz (talk), Licencja: CC0
Iridium spectrum; 400 nm - 700 nm