Iwan Szpontak

Iwan Szpontak

Іван Шпонтак

Zalizniak, Łemisz, Dubrownyk, 25

major
Data i miejsce urodzenia	12 sierpnia 1919 Wołkowyia koło Użhorodu
Data i miejsce śmierci	14 kwietnia 1989 Veľké Kapušany
Przebieg służby
Formacja	Ukraińska Policja Pomocnicza  Ukraińska Powstańcza Armia
Jednostki	Kureń UPA „Mesnyky”, VI WO Sian
Stanowiska	dowódca kurenia
Główne wojny i bitwy	II wojna światowa

Iwan Szpontak, pseud. Zalizniak, Łemisz, Dubrownyk, 25 (ur. 12 sierpnia 1919 w Wołkowyi koło Użhorodu, zm. 14 kwietnia 1989 w Wielkich Kapuszanach na Słowacji) – zastępca komendanta powiatowego Policji Ukraińskiej w Rawie Ruskiej, major, dowódca kurenia UPA „Mesnyky”, skazany za zbrodnie na polskiej ludności cywilnej przez Sąd Rejonowy w Przemyślu na karę śmierci, zamienioną w latach 60. na wieloletnie więzienie.

Życiorys

Przed II wojną światową

Miał dwóch braci i dwie siostry. Ukończył 4-klasową szkołę podstawową, Szkołę Gospodarczą w Michalowcach i 4-letnie studium nauczycielskie zakończone maturą w Użhorodzie. W roku 1938 został nauczycielem języka ukraińskiego w miejscowości Aklin Hora. W tymże roku walczył w obronie Ukrainy Karpackiej; po jej zajęciu przez wojska węgierskie zamieszkał w Wielkich Kapuszanach, a następnie przeniósł się do Bratysławy. W marcu 1939 roku powołany został do pracy przy robotach drogowych w Hanowerze do zmilitaryzowanego batalionu pracy.

Działalność w Ukraińskiej Policji Pomocniczej

Zwolniony ze względu na zły stan zdrowia, w roku 1941 przyjechał do Lwowa. Nie należał do OUN, lecz z jej polecenia wstąpił w czerwcu do pomocniczej policji ukraińskiej. Pracował jako pracownik administracyjny w IV komisariacie przy ulicy Asnyka. Ukończył szkołę podoficerską policji we Lwowie w stopniu kaprala. W 1943 roku skierowany został do oficerskiej szkoły policji w Nowym Sączu, ukończył ją po pięciu miesiącach jako starszy sierżant i powrócił do IV komisariatu. Pod koniec roku skierowany został do Rawy Ruskiej jako zastępca powiatowego komendanta policji, na którym to stanowisku pozostawał do wiosny 1944 roku.

W UPA

Na przełomie lutego/marca 1944 roku wyprowadził 30-osobowy oddział policjantów do lasu, gdzie jego grupa wpadła w sfingowaną zasadzkę. Odłączył się wraz z grupą 20 policjantów i wraz z nimi wstąpił do UPA, pozostali wrócili na niemiecką służbę. Zorganizował i był dowódcą sotni UPA, w okolicach Gorajca. Zaktywizował działalność UPA w tym rejonie, jego oddziały rozpowszechniały ulotki, wzywające Polaków do przenoszenia się za San. Pod jego dowództwem UPA atakowała i niszczyła polskie wsie, posterunki Milicji Obywatelskiej i zwalczała polskie wojsko^[1]. Popełnił szereg zbrodni na polskiej ludności cywilnej m.in. w Wiązownicy, Gorajcu, Chotylubiu, Rudce, Nowym Siole, Horyńcu, Bruśnie, Kowalówce, Cieszanowie.

Jego oddział szybko się rozrastał - przybywali nowi ochotnicy, zwłaszcza dezerterzy z policji i SS-Galizien. 19 kwietnia 1944 spalili oni Rudkę, gdzie zamordowali siedemdziesięciu mieszkańców. 3 maja w dzień polskiego święta, spalili Cieszanów i zabili ponad 30 osób polskiego pochodzenia. Jego sotnia pod dowództwem Sydora wraz z mieszkańcami ukraińskich wsi dwukrotnie napadła też Kowalówkę, gdzie spalono znaczną część zabudowań i zginęło kilkunastu Polaków. Podczas nadejścia frontu niemiecko-sowieckiego, sotnie ukryły się w lasach na południe od Rawy Ruskiej, gdzie przetrwały bez strat. Pod koniec 1944 roku sotnia licząca początkowo 120 osób, rozrosła się do 400 ludzi, w związku z czym utworzono kureń^[2].

W marcu 1945 roku został mianowany dowódcą 27 Odcinka Taktycznego UPA „Bastion” i szefem sztabu VI Okręgu Wojskowego UPA „Sian”. Potrafił dobrze podporządkować sobie okoliczny teren: zdobył liczną siatkę współpracowników wśród ludności ukraińskiej, zbrojnie popierających wszelkie akcje przeciwko Polakom, która obejmowała nawet tereny na lewym brzegu Sanu, również w Leżajsku. 17 kwietnia 1945 nastąpiła koncentracja sił kurenia: trzy sotnie pod osobistym dowództwem Szpontaka, wzięły udział w ataku na wieś Wiązownica. Jego rozkaz brzmiał, by każdy upowiec podpalił zabudowania i w razie oporu zabijał ludzi. Doszło do walki z oddziałem wojska i samoobrony polskiej zorganizowanej przez proboszcza Józefa Misia, w decydującym momencie Wiązownicę uratował oddział partyzancki NOW Radwana. Mimo tego zostało zamordowanych ok. 91–130 mieszkańców wsi. Spalono ponad 100 gospodarstw, co stanowiło niemal połowę domów we wsi^[3][4].

Gdy jego oddział poszedł w rozsypkę w wyniku Akcji Wisła w 1947 roku, na rozkaz dowództwa, „Zalizniak” zdemobilizował część ludzi i przerzucił na Ziemie Odzyskane, a część na teren ZSRR by kontynuować walkę. Szpontak razem z dwoma ludźmi ochrony do października 1947 roku przebywał w lasach sieniawskich, a następnie przeszedł na Czechosłowację do swoich rodziców zamieszkałych w Wielkich Kapuszanach.

Aresztowanie i skazanie

Zdemaskowany i aresztowany przez czechosłowacką bezpiekę w nocy 17–18 grudnia 1958 roku, został przekazany władzom polskim 1 października 1959, a 18 marca 1961 roku skazany na karę śmierci przez Sąd Rejonowy w Przemyślu (zamienioną 3 czerwca 1961 na dożywocie, a 9 lat później na 25 lat więzienia).

Przedterminowo zwolniony został z więzienia 4 listopada 1981 roku i powrócił do Czechosłowacji, gdzie zmarł w zapomnieniu.

Przypisy

Bibliografia

• Zajączkowski Mariusz: Sprawa agenturalno-śledcza kryptonim "Zabiała": Kulisy procesu Jana Szpontaka "Zalizniaka". W: Służby bezpieczeństwa Polski i Czechosłowacji wobec Ukraińców. pod redakcją Grzegorza Motyki. Warszawa: IPN, 2005. ISBN 978-83-8907-886-5.
• Grzegorz Motyka: Tak było w Bieszczadach: Walki polsko-ukraińskie 1943-1948. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 1999. ISBN 83-723-3065-4.
• Andrij Kordan "Kozak": Ostatni nabój z ładownicy: Wspomnienia żołnierza UPA z kurenia „Zalizniaka”. Kraków: Wydawnictwo Mireki, 2013. ISBN 978-83-8953-382-1.

Linki zewnętrzne

• Meldunek NKWD o walce z bandytyzmem. archives.gov.ua. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-08)].
• Encyklopedia UPA. oun-upa.org.ua. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-03-14)].