Iwan Wyszniegradski (kompozytor)

Iwan Wyszniegradski
Ива́н Алекса́ндрович Вышнегра́дский
ilustracja
Imię i nazwiskoIwan Aleksandrowicz Wyszniegradski
Data i miejsce urodzenia16 maja 1893
Petersburg
Pochodzenierosyjskie
Data i miejsce śmierci29 września 1979
Paryż
Instrumentyfortepian
Gatunkimuzyka poważna, muzyka modernistyczna
Zawódkompozytor, teoretyk muzyki
Strona internetowa

Iwan Aleksandrowicz Wyszniegradski (ros. Ива́н Алекса́ндрович Вышнегра́дский; ur. 4 maja?/ 16 maja 1893 w Petersburgu, zm. 29 września 1979 w Paryżu)[1][2] – rosyjski kompozytor i teoretyk muzyki; jeden z prekursorów mikrotonowości.

Życiorys

Pochodził z rodziny inteligenckiej. Jego dziadek, Iwan Wyszniegradski (1832–1895), był jednym z pionierów teorii automatyki i ministrem finansów Imperium Rosyjskiego w latach 1887–1892. Jego ojciec był bankierem, matka poetką[3].

W latach 1911–1915 Iwan uczył się prywatnie harmonii, orkiestracji i kompozycji u Nikołaja Sokołowa. Studiował także prawo. Jego wszechstronne zainteresowania obejmowały również matematykę, fizykę, chemię i filozofię Dalekiego Wschodu. Dążył do unifikacji sztuki i nauki[1][2].

W 1919 (lub 1920) wyjechał nielegalnie z Rosji Sowieckiej, przez co został pozbawiony rosyjskiego obywatelstwa. Osiedlił się we Francji, ale obywatelstwo francuskie nigdy nie zostało mu przyznane, mimo że przez sześćdziesiąt lat mieszkał w Paryżu[1][4][5]. Pracował tam w fabryce fortepianów Pleyela[1]. Bezskutecznie próbował przekonać jej dyrekcję, by zgodziła się zbadać możliwość produkowania ćwierćtonowych instrumentów klawiszowych[5]. Również inne firmy fortepianowe, jak Gaveau i Érard, nie były zainteresowane współpracą[2].

W latach 1922–1923 przebywał w Berlinie, gdzie współpracował z Willym von Möllendorffem, Richardem Steinem, Aloisem Hábą i Jörgem Magerem, eksperymentując na polu mikrotonowości[1][2]. Wszyscy oni byli korespondencyjnymi członkami prężnie działającego w Związku Radzieckim przy Konserwatorium Piotrogrodzkim Koła Muzyki Ćwierćtonowej, którego organizatorem i dyrektorem był Grigorij Rimski-Korsakow, wnuk Nikołaja[4].

Równocześnie razem z Hábą próbowali skonstruować fortepian strojony ćwierćtonowo, który ostatecznie został zbudowany w 1924[a] w fabryce Augusta Förstera w Czechosłowacji[1][2]. Do jego budowy wykorzystano projekt Wyszniegradskiego z potrójnym układem klawiaturowym złożonym z trzech manuałów (klawiatur) jeden nad drugim: dolnym i środkowym strojonym ćwieć tonu od siebie oraz górnym strojonym jak dolny[1][2][5]. Do II poł. XX w. przetrwały trzy takie fortepiany ćwierćtonowe – dwa instrumenty pionowe, odpowiednio w domach Wyszniegradskiego i Háby, oraz jeden fortepian w konserwatorium praskim, gdzie Hába wykładał[5]. Od 1936 Wyszniegradski odszedł od idei ćwierćtonowego fortepianu i zaczął wykorzystywać dwa osobne fortepiany z ćwierćtonową różnicą strojenia, w wyniku czego większość jego utworów została napisana na duet fortepianowy[5][6].

W 1924 rozpoczął, trwające blisko 30 lat, prace badawcze nad mikrotonowością i swoim systemem teoretycznym, obejmującym relacje 1/3-, 1/4-, 1/6-, 1/8-tonowe, a także zasady rytmu[1]. W publikacji La loi de la pansonorité (1925) wyjaśnił swoją koncepcję kontinuum dźwięku i ultrachromatyczności, a w 1932 wydał najważniejszą pracę teoretyczną Manuel d’harmonie à quarts de ton[2][5].

W 1937 Wyszniegradski uczestniczył w pierwszym koncercie poświęconym całkowicie jego muzyce. Poznał Oliviera Messiaena, Henriego Dutilleux i Claude'a Ballifa[3]. Nagrał drugą (wolną) część symfonii Ainsi parlait Zarathoustra (1930) na cztery fortepiany w systemie ćwierćtonowym[3][5]. W 1951 Pierre Boulez, Yvette Grimaud, Claude Helffer i Ina Marika dali w Paryżu prawykonanie Deuxième fragment symphonique (1937), na cztery fortepiany strojone ćwierćtonowo[3].

W 1977 utwory Wyszniegradskiego prezentowane były na koncercie zorganizowanym na Uniwersytecie McGilla w Montrealu, były też nadawane przez francuskie radio. W 1978 miała miejsce światowa premiera La journée de l’existence (1917) w wykonaniu Orkiestry Filharmonicznej Radia Francuskiego (Orchestre philharmonique de Radio France)[2][3][5].

Twórczość

W młodości Wyszniegradski był zafascynowany utworami fortepianowymi Aleksandra Skriabina[1]. Jego najważniejsza kompozycja wczesnego, półtonowego okresu twórczości – La journée de l’existence (1917) – wskazuje jak duże znaczenie dla rozwoju jego twórczej wyobraźni miała muzyka Skriabina. Utwór przeznaczony dla narratora, chóru i orkiestry, napisany został w formie kantatowych utworów Skriabina (np. II Symfonii) i wykorzystuje podobną gamę rozszerzonych harmonii tonalnych[5].

Eksperymentował z systemem dźwiękowym, analizując wszystkie możliwe wysokości zmniejszonych i zwiększonych oktaw, podzielonych w sposób temperowany[7]. Po raz pierwszy zastosował mikrotony w Chant douloureux et étude (1918) na specjalnie strojone skrzypce[b] i fortepian[1]. Technikę ćwierćtonową w pełni wykorzystał w utworze Cosmos (1940) przeznaczonym na cztery fortepiany, parami różniące się od siebie ćwierćtonowym strojeniem. W prapremierowym wykonaniu tego utworu, które odbyło się 10 listopada 1945, wystąpili Pierre Boulez, Yvonne Loriod, Serge Nigg i Yvette Grimaud. Doceniono konsekwencję autora w eksploatacji harmonicznych i brzmieniowych rezultatów stosowanej przez niego techniki. Jednak utwór nie wywołał entuzjazmu, był bowiem sprzeczny z totalnym serializmem, dominującym wówczas w paryskim modernizmie[5][8][6].

Kompozytorska spuścizna Wyszniegradskiego obejmuje ponad 60 kompozycji, w tym utwory orkiestrowe, kameralne, fortepianowe (na 2 i 4 fortepiany), wokalne oraz pantomimę Linnite[1][2].

Wybrane kompozycje

(na podstawie materiałów źródłowych[1][2])

Utwory w systemie półtonowym

  • 2 préludes op. 2, na fortepian (1916)
  • La journée de l’existence dla recytatora, na chór ad lib. i ork.; sł. kompozytor (1917, zrewid. 1927 i 1939)
  • L’automne op. 1, na bas-baryton i fortepian; sł. F. Nietzsche (1917)
  • Le soleil décline op. 3, na bas-baryton i fortepian; sł. F. Nietzsche (1918)
  • 4 fragments (wersja 1.) op. 5, na fortepian (1918)
  • Le scintillement lointain des étoiles op. 4, na bas-baryton i fortepian; sł. (Sofija Sawicz-Wyszniegradskaja, matka kompozytora) (1918)
  • III Kwartet smyczkowy op. 38b (1945–1958)
  • Le mot op. 36, na sopran i fortepian (1953)
  • Etude sur le carré magique sonore op. 40, na fortepian (1956)
  • Polyphonies spatiales op. 39, na fortepian, fisharmonię, fale Martenota, perkusję i ork. smyczkową (1956)
  • Prélude op. 38a, na fortepian (1957)

Utwory w systemie ćwierćtonowym

sceniczne

  • Linnite, pantomima w 1 akcie i 5 scenach, na 3 głosy żeńskie i 4 fortepiany; sł. (S. Sawicz-Wyszniegradskaja)1937

orkiestrowe

  • 5 variations sans thème et conclusion, op. 33 (1952)
  • Premier fragment symphonique (wersja 2.) op. 23c (1967)
  • Etude sur les mouvements rotatoires (wersja 3.) op. 45c, na 2 fortepiany i ork. kameralną (1967)
  • Symfonia op. 51b (1969)

kameralne

  • I Kwartet smyczkowy op. 13 (1924)
  • Ainsi parlait Zarathoustra op. 17. symfonia na 4 fortepiany (1930, zrewid 1936)
  • II Kwartet smyczkowy op. 18 (1931)
  • Premier fragment symphonique (wersja 1.) op. 23a, na 4 fortepiany (1934)
  • Deuxième fragment symphonique op. 34, na 4 fortepiany, kotły i perkusję (1937)
  • Cosmos op. 28, na 4 fortepiany (1940)
  • Sonata op. 34, na altówkę i 2 fortepiany (1945–59)
  • Troisième fragment symphonique op. 31, na 4 fortepiany i perkusję ad lib. (1946)
  • Transparences I op. 35, na 2 fortepiany i fale Martenota (1953)
  • Quatrième fragment symphonique op. 38c, na 4 fortepiany i fale Martenota (1956)
  • Composition op. 43, na kwartet smyczkowy (1960)
  • Transparences II op. 47, na 2 fortepiany i fale Martenota 1963)
  • Composition op. 52, na 4 fale Martenota (1963)
  • Trio smyczkowe op. 53 (1979)

na 2 fortepiany

  • Dithyrambe op. 12, (1924)
  • Prélude et danse op. 16, (1926)
  • Prélude et fugue op. 15 (1927)
  • 2 études de concert op. 19 (1931)
  • Etude en forme de scherzo op.20 (1931)
  • Prélude et fugue op. 21 (1932)
  • 2 pièces, 1934)
  • 24 préludes en quarts de ton op. 22, (1934, zrewid. 1961 i 1975)
  • Poème (1937)
  • 2 fugues, op. 32 (1951)
  • Etudes sur les densités et les volumes op. 39a (1956)
  • Dialogue na 8 rąk (1959)
  • Composition II op. 46b (1960)
  • Etude sur les mouvements rotatoires (wersja 1.) op. 45a (1961)
  • Intégrations op. 49 (1962)

wokalno-instrumentalne

  • 2 chants op. 9, na bas-baryton i 2 fortepiany; sł. F. Nietzsche (1923)
  • Acte choréographique op.27, na bas-baryton, chór, 4 fortepiany oraz al lib.: bałałajkę, altówkę i klarnet; sł. kompozytor (1937)
  • 2 chants russes (A. Bely, W. Mayakovsky), op.29, na bas-baryton i 2 fortepiany; sł. A. Bieły i W. Majakowski (1941)

Utwory w różnych systemach mikrotonowych

  • Chant douloureux et étude op. 6, na skrzypce w syst. 1/3-, 1/4-, 1/6-, 1/8-tonowym i fortepian (1918)
  • Méditation sur deux thèmes de la journée de l’existence op.7, na wiolonczelę w syst. 1/3-, 1/4-, 1/6-tonowym i fortepian (1919, zrewid. 1976)
  • Chant nocturne op. 11, na skrzypce w syst. 1/4-, 1/6-, 1/8-tonowym i 2 fortepiany w syst. 1/4-tonowym (1927)
  • Prélude et fugue op. 30, na 3 fortepiany w syst. 1/6-tonowym (1945)
  • Arc-en-ciel op. 37, na 6 fortepianów w syst. 1/12-tonowym (1956)
  • Carrillo micro-interval op. 44, na fortepian
    • Poème w syst. 1/6-tonowym (1958)
    • Etude w syst. 1/12-tonowym (1958)
  • Etude ultrachromatique op. 42, na organy Fokkera w syst. 1/31-tonowym (1959)
  • Etude sur les mouvements rotatoires (wersja 2.) op. 45b, na 3 fortepiany w syst. 1/6-tonowym i ork. (1961)
  • Composition I op.46a, na 3 fortepiany w syst. 1/6-tonowym i ork. (1961)
  • Dialogue à trois na 3 fortepiany w syst. 1/6-tonowym i ork. (1974)
  • 2 méditations na 3 fortepiany w syst. 1/6-tonowym i ork. (b.d.)

Ważniejsze publikacje

(na podstawie materiałów źródłowych[1][2])

  • Manuel d’harmonie à quarts de ton, wyd. La Sirène Musica, Paryż, 1932
  • Préface à un traité d’harmonie par quartes superposées, „Polyphonie” nr 3, 1949, s. 56–62
  • La révolution ultrachromatique, „Vie musicale”, nr 2/3, 1952, s. 8–9
  • L’ultrachromatisme et les espaces non octaviants, „Revue Musicale”, nr 290–291, 1972, s. 73–130
  • Premier cahier Ivan Wyschnegradsky (pisma zebrane), wyd. Association Ivan Wyschnegradsky, Paryż, 1985
  • La loi de la pansonorité, w rękopisie (1925); red. Pascale Criton i Franck Jedrzejewski, wyd. Contrechamps, Genewa, 1996; ISBN 978-2940068098

Uwagi

  1. ↑ Zdaniem Francka Jedrzejewskiego było to w 1927[3], a wg Gavina Dixona w 1929[5]. Towarzystwo im. Wyszniegradzkiego podaje rok 1929 jako datę dostarczenia tego fortepianiu do Paryża do domu kompozytora.
  2. ↑ Skrzypce były nastrojone w systemie 1/3-, 1/4-, 1/6-, 1/8-tonowym[1].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Chmielowska-Malec 2012 ↓, s. 286.
  2. ↑ a b c d e f g h i j k Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji Pascale Criton: Vyschnegradsky [Vïshnegradsky, Ivan (Aleksandrovich)] (ang.). W: Oxford Music Online. Grove Music Online [on-line]. 2001-01-20. [dostęp 2020-04-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-07)]. via Oxford University Press.
  3. ↑ a b c d e f Franck Jedrzejewski: Ivan Wyschnegradsky (fr.). W: Royaumont [on-line]. 21-09-1996. [dostęp 2020-04-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-08)].
  4. ↑ a b Lidia Ader. Rosyjska muzyka mikrotonowa w latach 10.-20. XX wieku: teorie i praktyki. „Glissando”. Nr 17, s. 78-82, 2011. Fundacja Pro Musica Viva. ISSN 1733-4098 (pol.). 
  5. ↑ a b c d e f g h i j k Gavin Dixon: Ivan Wyschnegradsky: Microtonalist and Mystic (ang.). W: Gavin Dixon online [on-line]. 2009. [dostęp 2020-04-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-08)].
  6. ↑ a b Schaeffer 1990 ↓, s. 203.
  7. ↑ Georg Friedrich Haas. Mikrotonowości. „Glissando”. Nr 9, s. 60-62, 2006. Fundacja Pro Musica Viva. ISSN 1733-4098 (pol.). 
  8. ↑ Ivan Wyschnegradsky, biography (ang. • fr.). W: Association Ivan Wyschnegradsky [on-line]. [dostęp 2020-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-27)].

Bibliografia

  • Magdalena Chmielowska-Malec: Wyszniegradski Iwan. W: Encyklopedia muzyczna PWM. Elżbieta Dziębowska (red.). Wyd. I. T. 12: W–Ż część biograficzna. Kraków: PWM, 2012, s. 286. ISBN 978-83-224-0935-0. (pol.)
  • Iwan Wyschnegradsky. W: Bogusław Schaeffer: Kompozytorzy XX wieku. T. I. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1990, s. 202-204. ISBN 83-08-01836-X. (pol.)

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Closed Access logo alternative.svg
Autor: Jakob Voß, influenced by original art designed at PLoS, modified by Wikipedia users Nina and Beao, Licencja: CC0
Closed Access logo, derived from PLoS Open Access logo. Alternative version.
И.А.Вышнеградский в Париже.jpg
композитор И.А.Вышнеградский в Париже