Izorytmia

Izorytmiczny tenor z pierwszego odcinka Kyrie z mszy Notre Dame Guillaume de Machauta (ok. 1360). Color obejmujący 28 nut jest połączony ze schematem talea obejmującym cztery wartości, który zostaje powtórzony siedmiokrotnie.

Izorytmia (z gr. równy rytm) – technika kompozytorska, która pojawiła się we Francji w XIV wieku. Opisana jest w traktacie Ars nova Filipa de Vitry (ok. 1320). Polega na zastosowaniu tzw. ordo – periodycznego powtarzania schematu rytmicznego (czyli tzw. talea) i melodycznego (color) lub tylko jednego z nich. Rytmikę izorytmiczną stanowiło 6 modi – schematów rytmicznych opartych na greckich stopach metrycznych.

Zjawisko stosowane było już w najstarszym gatunku wielogłosowej muzyki europejskiej, czyli w organum ze szkoły Notre-Dáme. Najpopularniejszym gatunkiem, w którym wykorzystywano technikę izorytmiczną, był motet (nazywany stąd motetem izorytmicznym).

Wyróżniamy (chronologicznie) izorytmię niekompletną (swój modus posiadał tylko tenor) i kompletną (czasami zwaną pangizorytmią) – gdy każdy głos uporządkowany był według modus. Technika ta miała fundamentalne znaczenie w historii muzyki. Z nią związane jest powstanie notacji menzuralnej, przyniosła ona też takie środki kompozytorskie w zakresie technik imitacyjnych jak augmentacja i jej przeciwieństwo – dyminucja, ale przede wszystkim późniejsza muzyka przejęła istotę tej techniki: powtarzalność schematów rytmicznych i melodycznych. Zaczęto tym samym zwracać uwagę na jednolitość materiałową kompozycji.

Wykres strukturalny tenoru w późnośredniowiecznym motecie "Sub Arturo plebs" Johannesa Alanusa, zawierającym trzykrotną dyminucję. Color składa się z 24 long (48 taktów we współczesnym zapisie), podzielonych na trzy taleae. Color jest powtórzony trzykrotnie, za każym razem w innej menzurze. Jego długość jest sukcesywnie zmniejszana (9:6:4). Wykres ukazuje (a) chorałowy cantus firmus; (b) tenor zapisany w notacji menzuralnej; (c) częściowa transkrypcja rozpoczęcia każdego z dziewięciu taleae we współczesnej notacji.

Bibliografia

  • Encyklopedia muzyki, Andrzej Chodkowski (red.), Krzysztof Baculewski, Warszawa: PWN, 2001, ISBN 83-01-13410-0, OCLC 749546185.
  • Hoppin, Richard H. Medieval Music, New York, W.W. Norton & Co, 1978 ​ISBN 0-393-09090-6​.

Media użyte na tej stronie

TenMachautKyrie.jpg
Tenor del Kyrie I dalla Messa di Guillaume de Machaut
Sub Arturo (In omnem terram) isorhythmic tenor.svg
Autor: Future Perfect at Sunrise, Licencja: CC BY-SA 3.0
Structural diagram of the isorhythmic tenor of a late 14th century motet of the Ars Nova, "Sub arturo plebs – fons citharizantium – in omnem terram", by John Aleyn (Alanus), featuring threefold isorhythmic diminution.
  • First staff: preexisting Gregorian cantus firmus melody, from the first antiphon for the first nocturn of the commons for Apostles, "In omnem terram exivit sonus eorum" ('their voice has gone out into all the world'). Melody transposed one fifth up; notes used for the tenor marked in red.
  • Second staff: Isorhythmic tenor as notated in mensural notation. Numbers 1-3 and brackets indicate three rhythmically identical sequences (taleae). The three mensuration signs in the beginning define the pattern of diminution, indicating "tempus perfectum cum prolatione maiore, tempus imperfectum cum prolatione minore and tempus imperfectum cum prolatione minore, respectively. (In the manuscript these signs are in fact found at the end of the line, together with a repetition sign.)
  • Staves 2-5: Abbreviated transcription into modern notation. Each line represents one full repetition of the tenor (color), including the three talea in each, resulting in a nine-part structure. (Within each color, only the first few notes of each talea are rendered here.) The three mensuration signs in the line above correspond to the change in time signatures (9/8, 3/4, 2/4). In each color, the duration of each note is shortened by a factor of 2/3.
Source: Ursula Günther (ed.), The motets of the manuscripts Chantilly, Musée Condé 564 (lim 1074) and Modena, Bibl. estense, α.M. 5,24 (olim lat.568). American Institute of Musicology, 1965. (=Corpus Mensurabilis Musicae 39).