Izrael w Egipcie (epos)

Izrael w Egipcie (ang. Israel in Egypt) – poemat angielskiego poety romantycznego Edwina Atherstone’a, oparty na biblijnej Księdze Wyjścia, opowiadający o ucieczce Izraelitów z niewoli u faraona. Głównym jego bohaterem jest Mojżesz. Utwór jest jednym z najdłuższych eposów napisanych po angielsku.

Charakterystyka ogólna

Bóg ukazuje się Mojżeszowi w płonącym krzewie

Izrael w Egipcie jest dziełem bardzo obszernym. Składa się z dwudziestu siedmiu ksiąg^[1] i liczy blisko dwadzieścia tysięcy wersów^[2]. Utwór został wydany w roku 1861, a więc po czterdziestu latach od debiutu pisarza. Stanowi on rozwinięcie motywów przedstawionych w drugiej księdze Starego Testamentu. Opisuje historię Mojżesza, którego Bóg wybrał na wyzwoliciela Narodu Wybranego z niewoli egipskiej. Epos rozpoczyna się opisem wygasłej gwiazdy. W tym wstępie poeta odwołuje się do ustaleń dziewiętnastowiecznej nauki, zwłaszcza astronomii i paleontologii, porównując wystygły rdzeń gwiazdy do szkieletu mastodonta. Gwiazda ta staje się mieszkaniem upadłych aniołów, wypędzonych sprzed oblicza Boga za ich nieposłuszeństwo.

Izrael w Egipcie był ostatnim wielkim przedsięwzięciem Edwina Atherstone’a w dziedzinie epiki wierszowanej^[3][4]. Po wydaniu poematu w 1861 roku autor zajął się poszerzaniem Upadku Niniwy^[5], przez co utwór ten stał się rzeczywiście dziełem życia poety, jak to określił recenzent ze Spectatora^[6]. Izrael w Egipcie jest niewątpliwie eposem, ponieważ pokazuje naród w przełomowej dla niego chwili oraz jego przywódcę, co stanowi cechę charakterystyczną tego gatunku^[7].

Inspiracja

Benjamin West – Mojżesz i Aaron przed obliczem faraona

Izrael w Egipcie bazuje na biblijnym opisie życia Mojżesza i jego działalności w Egipcie, przekazanym w Księdze Wyjścia. Punktem odniesienia dla eposu Atherstone’a jest również Raj utracony Johna Miltona, opowiadający o buncie aniołów i grzechu pierworodnym. Między dziełami tych obu poetów zachodzą liczne podobieństwa, zarówno w sferze formy, jak i treści. Anonimowy recenzent Upadku Niniwy zestawił ich, podkreślając, że autor Raju utraconego jest większym poetą niż twórca poematu o zdobyciu asyryjskiej stolicy^[8].

Izrael w Egipcie jest też prawdopodobnie ostatnim tak długim i tak konsekwentnie opartym na przekazie Pisma Świętego utworem w literaturze angielskiej^[3]. Przemysław Mroczkowski stwierdził, iż Anglicy, jakkolwiek wychowani na Biblii, w XIX wieku jako pierwsi zaczęli wątpić w prawdziwość jej przekazu^[9], w czym ważną rolę odegrał Charles Darwin i jego teoria ewolucji^[10]. Odwrót od Pisma Świętego skutkował dużo mniejszym niż wcześniej zaangażowaniem poetów w tworzenie wierszy i poematów nawiązujących do motywów ze Starego i Nowego Testamentu. Historia opisana w Księdze Wyjścia była inspiracją dla bardzo wielu twórców, literatów, malarzy i muzyków (a w wieku XX również filmowców), w tym dla Georga Friedricha Händla, kompozytora oratorium Israel in Egypt^[11]. Współcześnie wyjście z Egiptu stało się tematem serialu Mojżesz prawodawca^[12] z Burtem Lancasterem w roli głównej.

Forma

Strona tytułowa pierwszego wydania Raju utraconego Johna Miltona, eposu napisanego białym wierszem

Izrael w Egipcie, podobnie jak inne poematy epickie Atherstone’a (Ostatnie dni Herkulanum i monumentalny Upadek Niniwy), został napisany wierszem białym, czyli blank versem^[13], to znaczy nierymowanym pentametrem jambicznym – mówiąc prościej dziesięciozgłoskowcem, w którym akcenty padają na parzyste sylaby wersu. Stosując blank verse Atherstone nawiązuje do długiej tradycji wykorzystywania tego typu wiersza w angielskiej twórczości epickiej i dramatycznej, zapoczątkowanej w połowie szesnastego wieku przez Henry’ego Howarda, hrabiego Surrey^[14] i kontynuowanej przez Thomasa Kyda^[15], Christophera Marlowe'a^[14], Williama Shakespeare’a^[14], Johna Miltona^[14] (w Raju utraconym)^[16] i Johna Keatsa^[17].

W utworze swym Atherstone stosuje długie wyliczenia, na przykład: Our horses, oxen, houses, mules, or dogs (Księga piętnasta), albo: Over the sprightly youths, and haughty men; Over all rulers, judges, princes, priests. Autor posługuje się też paralelizmem składniowym wprowadzanym anaforą^[18], czyli powtarzaniem tego samego słowa na początku kolejnych wersów. Niekiedy w poemacie można spotkać również epiforę^[19], czyli powtarzanie słowa na końcu wersu. Poeta wykorzystuje też budujące napięcie sekwencje pytań i odpowiedzi. Urozmaica składniowy tok wiersza stosując przerzutnię (enjambment)^[20], na przykład By the Omnipotent sent,/Nought can I fear (Księga piąta).

Ozdobnikiem bywa u Atherstone’a aliteracja^[21], czyli zestawianie słów rozpoczynających się tą samą głoską^[22]: Sesostris, Splendor of the Sun (Księga trzecia), mere mortal means (Księga siedemnasta), Flame-faced, and frenzy--eyed, he started up (Księga szesnasta), Omnipotent,/Omniscient, Omnipresent, evermore! (Księga ósma).

Poeta wykorzystuje też rozbudowane, tak zwane homeryckie porównania. Niektóre z nich stanowią dłuższy fragment tekstu, jak np. w Księdze czternastej, gdzie jedna z plag zesłanych przez Boga przyrównana została do wybuchu sycylijskiej Etny.

Treść

John Martin – Dzień Jego gniewu (około 1851)

Zarys akcji eposu został przejęty ze Starego Testamentu. Tematem jest walka Mojżesza o uwolnienie Żydów z niewoli w Egipcie, gdzie byli wykorzystywani jako siła robocza przy realizacji ambitnych projektów władcy. Wersety trzynasty i czternasty Księgi Wyjścia mówią, że Egipcjanie zmuszali Izraelitów do ciężkiej pracy, zwłaszcza przy wyrobie cegieł^[23]. Głównym motywem eposu są opisane w Biblii plagi egipskie, na przykład gradobicie przedstawione w Księdze osiemnastej.

Ważne miejsce zajmują opisy tego, w jaki sposób Mojżesz lub Aaron dokonują cudów. Przykładem może być chwila, kiedy Aaron uderzeniem kostura w ziemię z pyłu stwarza pasożyty. Kulminacyjny moment stanowi przeprawa przez Morze Czerwone, które rozstępuje się przez Izraelitami.

Bohaterowie

• Mojżesz jest głównym bohaterem poematu. W Księdze pierwszej jest wspomniany jako dziecko w cudowny sposób uratowane od śmierci w kołysce puszczonej na wodę^[24] i odnalezionej przez córkę władcy Egiptu:

Mojżesz namaszcza Aarona na arcykapłana

• Aaron jest bratem Mojżesza i jego wiernym towarzyszem w wypełnianiu Bożych rozkazów. Mojżesz rozmawia z faraonem prawie zawsze w obecności Aarona.
• Faraon, Sesostris, jest władcą absolutnym, nieznoszącym sprzeciwu. Nie zamierza uwolnić on Izraelitów. Nie reaguje ani na argumenty przedstawiane przez Mojżesza, ani na plagi zesłane przez Boga. Atherstone podkreśla, podobnie jak Milton w Raju utraconym, rolę Kusiciela, upadłego anioła, który podjudza Faraona i innych Egipcjan do nienawiści wobec Mojżesza, Aarona i całego narodu izraelskiego.
• W utworze przedstawione są również liczne inne osoby, przede wszystkim książęta, dworzanie faraona, egipscy kapłani, czarownicy, sędziowie, zarządcy, żołnierze, jak również Izraelici.

Miejsce w kulturze angielskiej

Wielka epika historyczna pozostaje w związku z aktualnymi sprawami określonej społeczności. W przypadku Brytyjczyków, jak to podkreśla Przemysław Mroczkowski^[25], odwoływanie się do tradycji biblijnej budowało mit bycia narodem wybranym w czasach nowożytnych na wzór Izraelitów w starożytności. Mroczkowski dodaje, że takie myślenie było niezwykle groźne, ponieważ mogło prowadzić do nacjonalizmu^[25]. Trzeba dodać, że w ewangelickiej kulturze anglosaskiej mocniej niż w katolicyzmie nawiązywano do Starego Testamentu, czego wyrazem jest do dzisiaj nadawanie dzieciom imion patriarchów i proroków^[26], jak na przykład Abraham (Abraham Lincoln), Dawid (David Bowie), Aaron (Aaron Spelling), czy Eliasz (Elijah Wood), jak również Mojżesz (John Moses Browning).

Zobacz też

• The Mosiad, or Israel Delivered
• Exodus: An Epic Poem in Thirteen Books.

Przypisy

Bibliografia

• Przemysław Mroczkowski: Historia literatury angielskiej. Zarys. Wrocław: Ossolineum, 1981. ISBN 83-04-00784-3.
• Joseph Berg Esenwein, Mary Eleanor Roberts: The art of versification. Revised editon. Springfield: Home Correspondence School, 1921.
• Herbert F. Tucker: Epic. Britain's Heroic Muse 1790-1910. Oxford: Oxford University Press, 2008. ISBN 978-0-19-923298-7.
• Ewa Miodońska-Brookes, Adam Kulawik, Marian Tatara: Zarys poetyki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980. ISBN 83-01-01751-1.