Józef Haller

Józef Haller von Hallenburg
Józef Haller de Hallenburg
Ilustracja
generał broni generał broni
Data i miejsce urodzenia

13 sierpnia 1873
Jurczyce, Austro-Węgry

Data i miejsce śmierci

4 czerwca 1960
Londyn, Wielka Brytania

Przebieg służby
Siły zbrojne

Wappen Kaisertum Österreich 1815 (Klein).png Armia Austro-Węgier
Orzełek II RP.svg Wojsko Polskie

Formacja

Orzełek legionowy.svg Legiony Polskie

Jednostki

3 Pułk Piechoty Legionów
II Brygada Legionów Polskich
Armia Polska we Francji
Front Pomorski
Front Północno-Wschodni
Armia Ochotnicza

Stanowiska

dowódca batalionu piechoty
dowódca pułku piechoty
dowódca brygady piechoty
dowódca armii
dowódca frontu
generalny inspektor Armii Ochotniczej
generalny inspektor artylerii

Główne wojny i bitwy

I wojna światowa
wojna polsko-ukraińska
wojna polsko-bolszewicka

podpis
Odznaczenia
Order Orła Białego (1921-1990) Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Walecznych (1920-1941, czterokrotnie) Medal Jubileuszowy Pamiątkowy dla Sił Zbrojnych i Żandarmerii 1898 (Austro-Węgry) Krzyż Jubileuszowy Wojskowy Krzyż Żelazny (1813) II Klasy Order Krzyża Wolności za służbę wojskową (Estonia) Order Krzyża Wolności za bohaterstwo na polu walki (Estonia) Krzyż Wielki Orderu Świętego Sawy Wielki Oficer Orderu Korony Włoch Wielki Oficer Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Krzyż Wojenny 1914-1918 (Francja) Medal Pamiątkowy Wielkiej Wojny (Francja) Medal Zwycięstwa (międzyaliancki)
Odznaka Ofiarnych O.K.O.P.
Pomnik Józefa Hallera we Władysławowie

Józef Haller von Hallenburg[1] (ur. 13 sierpnia 1873 w Jurczycach, zm. 4 czerwca 1960 w Londynie) – generał broni Wojska Polskiego, Naczelny Dowódca wszystkich Wojsk Polskich[2] od 4 października 1918 roku[3], komendant Legionów, od 16 marca do 2 kwietnia 1915 roku[4], pełniący obowiązki komendanta Legionów od 4 do 13 listopada 1916 roku[5], minister bez teki w drugim rządzie Władysława Sikorskiego w październiku 1939 roku[6], przewodniczący Obywatelskiego Komitetu Wykonawczego Obrony Państwa w 1920 roku[7], dowódca Frontu Północnego w czasie wojny polsko-bolszewickiej[8], Generalny Inspektor Armii Ochotniczej w 1920 roku[9], prezes Rady Naczelnej Stronnictwa Pracy w 1937 roku[10], Komendant Polowych Drużyn Sokolich w 1913 roku[11], harcmistrz, przewodniczący ZHP, prezes Komitetu PCK, działacz polityczny i społeczny, kawaler Orderów: Orła Białego i Virtuti Militari.

Dzieciństwo i młodość

Urodził się 13 sierpnia 1873 w majątku Jurczyce pod Krakowem (gmina Skawina), jako trzecie z kolei dziecko ziemianina Henryka Hallera von Hallenburg i Olgi z Tretterów[12]. Pochodził w prostej linii od Jana Hallera, księgarza i właściciela pierwszej w Polsce oficyny wydawniczej w XVI wieku[13]. Miał młodszego brata Cezarego (późniejszy poseł do parlamentu austriackiego i kapitan wojsk polskich). Był stryjecznym bratem gen. Stanisława Hallera.

Do dziewiątego roku życia wychowywał się wraz z licznym rodzeństwem (August, Edmund, Józef Władysław, Cezary Karol, Anna i urodzona już we Lwowie Ewa) na wsi. Należał obok innych członków rodziny do Sodalicji Mariańskiej oraz do Trzeciego Zakonu Świeckiego Franciszkańskiego (tercjarzy). Wielki wpływ na osobowość młodego Hallera wywarła atmosfera patriotyzmu i głębokiej religijności rodzinnego domu. Wartości, które go ukształtowały, określiły także całą jego późniejszą działalność[14].

Ojciec Hallera brał udział w powstaniu styczniowym, dziadek ze strony matki był kapitanem Wojska Polskiego w dobie powstania listopadowego i kawalerem krzyża Virtuti Militari.

W 1882 rodzina Hallerów przeniosła się do Lwowa, gdzie młody Józef rozpoczął naukę w gimnazjum niemieckim. Po ukończeniu gimnazjum wstąpił do wojskowej Niższej Szkoły Realnej w Koszycach na Węgrzech (obecnie Słowacja), a następnie do prestiżowej Wyższej Szkoły Realnej w Hranicach (ówcześnie Mährisch Weißkirchen), do której uczęszczali także arcyksiążęta austriaccy. Po ich ukończeniu studiował na Akademii Technicznej w Wiedniu na wydziale artylerii.

W 1903 poślubił Aleksandrę Salę. Ich synem był Eryk Maria Haller (ur. 1906 we Lwowie, rotmistrz 14 pułku ułanów jazłowieckich, zm. 1984 w Perth)[15].

Armia

Po ukończeniu studiów Józef Haller został mianowany w c. k. armii podporucznikiem artylerii z dniem 1 września 1895[16]. Od tego czasu służył w 11 pułku artylerii korpuśnej we Lwowie[17], a od około 1896 w szeregach 31 pułku artylerii dywizyjnej w Stanisławowie[18][19][20][21][22]. W tym okresie został awansowany na stopień porucznika artylerii polowej z dniem 1 listopada 1899[23]. Od około 1901 ponownie był oficerem 11 pułku artylerii korpuśnej we Lwowie[24][25][26][27][28][29].

Z macierzystej jednostki (przemianowanej na 11 pułk haubic) około 1907 jako oficer nadkompletowy został przydzielony do C. K. Obrony Krajowej[30][31][32][33][34][35]. Służył kolejno od około 1908 w baterii armat nr 1/11 we Lwowie[36], a od około 1909 do około 1911 w dywizji haubic polowych nr 43 we Lwowie[37][38][39]. W tym okresie został awansowany na stopień kapitana artylerii polowej i górskiej z dniem 1 listopada 1909[40][41].

W czasie służby wojskowej pełnił funkcję instruktora, a następnie komendanta w jednorocznej ochotniczej szkole oficerskiej artylerii. Przeprowadził reformę nauczania, usuwając zdemoralizowanych zawodowych oficerów ze stanowisk instruktorskich i zastępując ich ochotnikami. Wprowadził do szkół oficerskich język polski, powołując się na uchwały parlamentu wiedeńskiego, które dopuszczały częściowe używanie języka polskiego w wojsku.

Zakończył służbę w bliżej nieznanych okolicznościach i nieznanym czasie. Kosk podał, że przeszedł do rezerwy w 1907, Bielski – że w 1912 przeszedł na emeryturę. Według Koska oficer J. Haller awansował w 1907 na stopień kapitana, tymczasem Bielski podał awans w 1909 i kolejny, w 1912, na majora. Niejasne są też przyczyny wystąpienia z armii. Sam Haller przyznał, że:

Osiągnąwszy stopień kapitana, nie mogąc się niczego więcej w artylerii austriackiej nauczyć, opuszczam ją, by w inny sposób służyć krajowi, aż do chwili, w której Ojczyzna mnie będzie potrzebowała.

Znana jest również jego wypowiedź z pamiętników:

Odżyły nadzieje na wojnę ludów, o którą modlił się Adam Mickiewicz. To m.in. spowodowało, że postanowiłem już w roku 1908 możliwie szybko zwolnić się ze służby czynnej w armii austro-węgierskiej[42].

Praca społeczna

Po wystąpieniu z wojska Haller poświęcił się pracy społecznej. Działał aktywnie w ruchu spółdzielczym, gdzie osiągnął znaczne sukcesy. W 1912 objął stanowisko inspektora w Towarzystwie Kółek Rolniczych, gdzie zajmował się m.in. organizacją kursów rolniczych, hodowlanych i mleczarskich. Związał się także z powstającym od 1911 ruchem skautowym i Towarzystwem Gimnastycznym „Sokół”. Haller zajmował się tam m.in. militaryzacją „Sokoła”, a także spolszczeniem ruchu skautowego i przekształceniem go w harcerstwo.

Od połowy 1912 prowadził intensywną pracę jako instruktor wojskowy: zakładał drużyny Sokoła, organizował tajne kursy żołnierskie, podoficerskie i oficerskie dla młodzieży polskiej. W 1913 wraz z kolegami opracował wzory oznak i terminów harcerskich, z których wiele obowiązuje do dzisiaj. Szczególny wkład wniósł w stworzenie Krzyża Harcerskiego, proponując połączenie w nim wzoru krzyża maltańskiego z polskim krzyżem Virtuti Militari.

I wojna światowa

Legion Wschodni

Gen. Haller oraz jego adiutant kpt. Józef Sierociński (data i miejsce nieznane)

Wybuch wielkiej wojny stał się sygnałem do mobilizacji członków polskich paramilitarnych organizacji patriotycznych. 27 sierpnia 1914 wydany został rozkaz o powstaniu Legionów Polskich, na mocy którego zaczęto formować we Lwowie Legion Wschodni pod dowództwem gen. Adama Pietraszkiewicza. Haller, wyreklamowany z poboru do wojska austriackiego, był głównym organizatorem tej formacji powstającej z połączenia Drużyn Polowych „Sokoła”, Drużyn Bartoszowych i części Polskich Drużyn Strzeleckich. W tym czasie klęski ponoszone w Galicji przez armię austriacką doprowadziły do zajęcia przez armię rosyjską Lwowa i całej Galicji wschodniej. Legion musiał ewakuować się w okolice Mszany Dolnej. Jednostka, mimo ostatecznego ukończenia formowania, nie weszła jednak do walki. Na skutek upadku morale wśród żołnierzy i sprzeciwu wobec żądanej przez austriackie dowództwo przysięgi na wierność cesarzowi, legion uległ rozwiązaniu.

Legiony Polskie

Józef Haller objął dowództwo nad żołnierzami, którzy chcieli kontynuować walkę z Rosją w Legionach Polskich. Po przeformowaniu i uzupełnieniu szeregów nowymi ochotnikami objął stanowisko dowódcy 3. pułku legionów. W tym czasie awansowany do stopnia podpułkownika. 30 września 1914 wyruszył wraz ze swą jednostką z Krakowa na front w Karpatach Wschodnich. W niezwykle trudnych warunkach terenowych i klimatycznych Brygada wspomagała obronę przełęczy karpackich i broniła wojskom rosyjskim dostępu na Węgry.

Na początku października 1914, brygada dotarła w Karpaty po stronie węgierskiej. 12 października dwa bataliony[43] 3. pułku piechoty pod dowództwem Hallera zdobyły wieś Rafajłowa leżącą już w Galicji. Główne siły Legionów dotarły do Rafajłowej 22 i 23 października wybudowaną przez saperów drogą wiodącą przez przełęcz w pobliżu góry Pantyr w Gorganach (Trasa zyskała miano Drogi Legionów, zaś bezpośrednio po jej wybudowaniu przełęcz, przez którą wiodła, uzyskała urzędową nazwę Przełęcz Legionów i odtąd tak była określana w dokumentach i mapach[43]). Oddziały brygady podjęły natarcie w kierunku Stanisławowa i 24 października zdobyły Nadwórną, a 29 października stoczyły bitwę pod Mołotkowem i poniósłszy ciężkie straty wycofały się ponownie w rejon Rafajłowej. W listopadzie brygadę podzielono na dwie części, oddziały pod dowództwem Hallera pozostały w Rafajłowej, pozostałe kontynuowały walki na Huculszczyźnie i Bukowinie północnej.

23 stycznia 1915 pod nieobecność w jednostce podpułkownika Hallera[43] Rosjanie przypuścili gwałtowny nocny atak na pozycje 3 pułku Legionów. Legioniści, mimo początkowego zaskoczenia, dzięki opanowaniu i odwadze majora Bolesława Roi i kpt. Henryka Minkiewicza, odparli nieprzyjaciela zadając mu duże straty i biorąc wielu jeńców. Straty po stronie legionów wyniosły w tej potyczce tylko 4 zabitych i 15 rannych[43]. W wyniku ciągłych walk oddziały utraciły jednak blisko 50% stanów osobowych.

Po ustabilizowaniu linii frontu podpułkownik Haller przekazał dowództwo 3. pułku majorowi Minkiewiczowi, a sam pozostał w II Brygadzie jako oficer dyspozycyjny dowódcy. 14 marca 1915 roku awansował do stopnia pułkownika.

7 maja 1915 roku, podróżując wraz z płk. Władysławem Sikorskim, uległ na przepustce w Libidzy pod Częstochową poważnemu wypadkowi samochodowemu, gdy samochód dachował próbując ominąć wyjeżdżający zza zakrętu drogi wóz konny. Noga Hallera została przygnieciona przez auto i złamana w kilku miejscach. Haller trafił na leczenie do administrowanego przez Niemców szpitala na Zawodziu w Częstochowie, w którym nogę złożono i nastawiono za pomocą nowatorskiej wówczas metody z użyciem drutów i szyn. Następne 10 miesięcy Haller przebywał w szpitalu na rehabilitacji[44].

Wiosną 1916 roku wszedł w skład Rady Pułkowników, skupiającej dowódców jednostek legionowych, będącej w opozycji do pro-austriackiej Komendy Legionów. W lipcu otrzymał ponownie przydział i został dowódcą II Brygady Legionów Polskich[45]. Po kryzysie przysięgowym w lipcu następnego (1917) roku (złożył przysięgę na wierność cesarzowi niemieckiemu Wilhelmowi II) dowodził II Brygadą, która weszła w skład podporządkowanego Austrii Polskiego Korpusu Posiłkowego[46].

Dywizja Strzelców Polskich

15 lutego 1918, protestując przeciwko postanowieniom traktatu brzeskiego, wraz z podległą mu II Brygadą Legionów Polskich i innymi oddziałami polskimi przebił się przez front austriacko-rosyjski pod Rarańczą i połączył się z polskimi formacjami w Rosji. Otrzymał przydział na dowódcę nowo sformowanej 5 Dywizji Strzelców Polskich, a od 28 marca 1918 dowodził jednostkami całego II Korpusu Polskiego na Ukrainie. 7 kwietnia 1918 otrzymał nominację na stopień generała.

Bitwa pod Kaniowem

Obecność jednostek polskich na Ukrainie była widziana przez Niemcy jako naruszenie warunków traktatu brzeskiego. W nocy z 10 na 11 maja 1918 bez żadnych uprzedzeń przeważające liczebnie oddziały niemieckie zaatakowały jednostki polskie rozlokowane w okolicy Kaniowa. Po całodziennej walce i wyczerpaniu się zapasów amunicji II Korpus Polski został zmuszony do złożenia broni. Straty niemieckie wyniosły ok. 1500 zabitych i rannych, polskie nie przekraczały 1000. Po rozbiciu Korpusu Józef Haller uniknął niewoli i pod fałszywym nazwiskiem „Mazowiecki” przedostał się przez Kijów do Moskwy, gdzie stanął na czele Polskiej Komisji Wojskowej. Na jej czele próbował organizować oddziały WP na terenie Rosji.

Francja

Mundur gen. Hallera jako dowódcy Błękitnej Armii (Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa)

Dnia 13 lipca 1918 generał Haller dotarł (przez Karelię i Murmańsk) do Francji, od 17 lipca członek Komitetu Narodowego Polskiego. Dnia 4 października 1918 KNP powierzył mu formalne dowództwo nad formującą się armią polską. Jednostki te były organizowane poprzez ochotniczy zaciąg spośród Polaków służących w wojsku francuskim, byłych polskich jeńców wojennych z armii austro-węgierskiej i niemieckiej (około 35 000) oraz Polonii z USA (około 22 000 zwerbowanych w Obozie Kościuszko) i Brazylii (300 osób). Polityczne zwierzchnictwo nad Armią pełnił od 23 lutego 1918 Komitet Narodowy Polski. Na mocy układu z 28 września 1918 Błękitna Armia została uznana przez państwa Ententy za samodzielną, sojuszniczą i jedyną współwalczącą armię polską.

W 1918 oddziały Armii pod dowództwem Hallera (1 pułk strzelców polskich od lipca, a od października cała 1 Dywizja Strzelców Polskich) walczyły z Niemcami na froncie zachodnim w Wogezach i Szampanii.

Błękitna Armia

Zakończenie wojny nie przerwało rozbudowy armii. Jej liczebność wynosiła ostatecznie 68 tysięcy żołnierzy (stan na czerwiec 1919). Uzbrojona w całości przez Francję, osiągnęła wysoką sprawność bojową.

Pierwszy pociąg transportujący oddziały do Polski przekroczył granicę w nocy z 19 na 20 kwietnia 1919. Józef Haller wysłał z Leszna depeszę do Józefa Piłsudskiego informującą o tym fakcie. Piłsudski odpowiedział depeszą następującej treści (pisownia oryginalna)[47]:

Przyjemnie mi było w świeżo zdobytym Wilnie z zachodniego końca Polski otrzymać od Generała depeszę o Jego przyjeździe do kraju. Proszę w moim imieniu wyrazić podwładnym Mu oficerom i żołnierzom moją radość z przybycia ich do Ojczyzny i pewność, że, jak każdy prawy żołnierz polski, osłonią zwycięsko zagrożone granice kraju.

Józef Piłsudski

Do czerwca 1919, wraz z całym sprzętem, armia została przetransportowana do Polski, w większości tranzytem kolejowym przez Niemcy, a także drogą morską przez Gdańsk. Nowoczesna broń Błękitnej Armii, a zwłaszcza samoloty i czołgi Renault FT-17, wydatnie wzmocniły tworzące się Wojsko Polskie. Generał Haller przybył do Warszawy 21 kwietnia 1919 gdzie witany był jak bohater narodowy, a Rada Miasta nadała mu tytuł Honorowego Obywatela miasta stołecznego Warszawy.

Wojna polsko-ukraińska

Uczestniczył w wojnie polsko-ukraińskiej w majuczerwcu 1919 wraz z częścią swojej armii (I Korpus gen. Odry). 15 czerwca 1919 przeniesiony na granicę niemiecką i mianowany dowódcą Frontu Południowo-Zachodniego, na wypadek wojny z Niemcami.

Józef Piłsudski i Józef Haller w czasie przeglądu wojsk powracających ze zwycięskiej operacji Bitwy Warszawskiej 1920 r.

Pomorze

Obraz „Zaślubiny Polski z morzem” (1931)
Wojciech Kossak (1857–1942)

W październiku 1919 Hallerowi powierzono dowództwo Frontu Pomorskiego, utworzonego w celu pokojowego i planowego zajęcia Pomorza, przyznanego Polsce na mocy ustaleń traktatu wersalskiego. Zgodnie z planem przejmowanie ziem pomorskich rozpoczęło się 18 stycznia 1920 od przejęcia Torunia przez oddziały 16 Pomorskiej Dywizji Piechoty. Poszczególne miejscowości przejmowano od wycofujących się wojsk niemieckich aż do 11 lutego 1920, kiedy to ostatni żołnierze opuścili Gdańsk.

Pomimo kilku incydentów, wśród których były próby stawiania zbrojnego oporu, a także liczne przypadki sabotażu, obejmowanie Pomorza dla Polski przebiegało bez większych zakłóceń. 10 lutego 1920 generał Haller wraz z ministrem spraw wewnętrznych Stanisławem Wojciechowskim oraz nową administracją Województwa Pomorskiego przybył do Pucka, gdzie dokonał symbolicznych zaślubin Polski z Bałtykiem. Entuzjazm Pomorzan z przyłączenia do Polski ustąpił jednak częściowo z powodu traktowania przez wojsko przyłączonych ziem jak kraju podbitego (grabieże, nieznajomość miejscowych stosunków itp.)[48]

Błękitna Armia pod dowództwem Generała Józefa Hallera rozgramia Sowietów na przedpolach Warszawy w 1920 roku. Litografia z 1921 roku.

Wojna polsko-bolszewicka

Wizerunek gen. Józefa Hallera na jednym z plakatów propagandowych z okresu wojny polsko-bolszewickiej.
Rozkaz dzienny wydany po wyznaczeniu na stanowisko
Dom gen. Józefa Hallera we Władysławowie

Został mianowany generałem broni ze starszeństwem z 1 czerwca 1919[49]. W 1920 otrzymał funkcję Generalnego Inspektora Armii Ochotniczej, przy organizowaniu której położył duże zasługi. W czasie Bitwy Warszawskiej dowodził Frontem Północnym. Wchodził też w skład Rady Obrony Państwa (lipiec–sierpień 1920).

Dwudziestolecie międzywojenne

Od października 1920 Haller pełnił funkcje administracyjne poza służbą liniową, m.in. Generalnego Inspektora Artylerii (1920–1926)[50] i przewodniczącego Najwyższej Wojskowej Komisji Opiniującej. Był członkiem Rady Wojennej, przewodniczył Związkowi Hallerczyków, a od 3 lipca 1920 do 4 lutego 1923 przewodniczył Związkowi Harcerstwa Polskiego. Również od 27 sierpnia 1920 do 31 lipca 1926 był aktywnym działaczem i Prezesem Głównego Komitetu Polskiego Czerwonego Krzyża PCK. W 1921 r. powołał do życia Koła Młodzieży PCK, co dało podwaliny aktualnemu Ruchowi Młodzieżowemu PCK. W latach 1922–1923 był posłem na Sejm z listy Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej. Z dniem 28 listopada 1922 został przeniesiony w stan nieczynny na czas kadencji sejmowej[51][49]. 5 października 1923 złożył mandat poselski.

Ze względu na swoje nacjonalistyczne poglądy był uważany za osobę współodpowiedzialną za szerzenie nastrojów antysemickich w Polsce, w tym m.in. za rozruchy antyżydowskie w Częstochowie w 1919 roku, w których wzięli udział żołnierze „Błękitnej Armii”, a także za wywołanie atmosfery nagonki na prezydenta Gabriela Narutowicza, jako wybranego „żydowskimi” głosami. Gen. Haller potępił przewrót majowy Józefa Piłsudskiego, w wyniku czego 31 lipca 1926 został przeniesiony w stan spoczynku. W latach 30. był emerytowanym generałem dywizji[52].

W latach 20. wraz z żoną Aleksandrą i synem Erykiem osiedlił się na Pomorzu, w majątku Gorzuchowo koło Chełmna. Dzięki staraniom generała rozpoczęto wówczas budowę tzw. hallerówki – szosy z Chełmży do Grudziądza przez Gorzuchowo[48]. W 1933 odbył podróż do Stanów Zjednoczonych z misją udzielenia pomocy weteranom i inwalidom „Błękitnej Armii”.

W latach 1936–1939 był jednym z organizatorów i przywódców opozycyjnego wobec sanacji Frontu Morges. 10 października 1937 na Kongresie Konstytucyjnym Stronnictwa Pracy został wybrany na stanowisko prezesa Rady Naczelnej SP.

Protektor Korporacji Akademickiej

Gen. Haller utrzymywał kontakty z młodzieżą akademicką. W uznaniu zasług dla narodu polskiego, a w szczególności dla polskiego Pomorza, w 1921 otrzymał tytuł filistra honoris causa i protektora Korporacji Studentów Uniwersytetu Poznańskiego Baltia, m.in. wraz z prof. Janem Kasprowiczem, prof. Edwardem Taylorem (kuratorem Baltii z ramienia Uniwersytetu Poznańskiego), ks. dr. Józefem Prądzyńskim (duszpasterzem korporacji). Patronem i pierwszym filistrem korporacji został Roman Dmowski.

Józef Haller był pierwszym i wieloletnim prezesem Koła Filistrów Baltii, protektorem i współorganizatorem dorocznego, reprezentacyjnego Balu Korporacji Studentów Uniwersytetu Poznańskiego Baltia na Dworze Artusa w Toruniu, ofiarodawcą skraju ziemi pomorskiej w Hallerowie, gdzie odbywały się letnie obozy Korporacji Akademickiej Baltia. Często przychodził również z synem Erykiem (korporantem z monarchistycznej Korporacji Akademickiej Corona) na komersy i inne uroczystości Baltii. W 1923 otrzymał Honorowe Obywatelstwo Ostrzeszowa[53].

II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej przedostał się przez Rumunię do Francji. Oddał się do dyspozycji tworzącego się rządu gen. Władysława Sikorskiego i przewodniczył Międzyministerialnej Komisji Rejestracyjnej. W pierwszych dniach listopada 1939 wszedł w skład rządu jako minister bez teki. Na przełomie lat 1939–1940 odbył kolejną podróż do Ameryki, tym razem aby zachęcić Polonię do wstępowania do tworzącego się we Francji Wojska Polskiego.

Po upadku Francji przedostał się przez Hiszpanię i Portugalię do Wielkiej Brytanii. Tam w latach 1940–1943 pełnił funkcję Ministra Oświaty w Polskim Rządzie na Uchodźstwie.

Lata powojenne

Po zakończeniu wojny Józef Haller zdecydował się pozostać na emigracji i osiedlił się na stałe w Wielkiej Brytanii. Okazjonalnie występował na falach Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa[54]. Zmarł w Londynie 4 czerwca 1960 w wieku 86 lat. Został pochowany na cmentarzu Gunnersbury.

Dzięki inicjatywie polskich harcerzy z 58 TDHP „Biali” jego prochy wróciły 23 kwietnia 1993 do Polski i 15 maja spoczęły w krypcie w kościele garnizonowym św. Agnieszki w Krakowie.

Awanse

  • kapitan – 1909
  • kapitan piechoty – 18 października 1914
  • major – 25 października 1914
  • podpułkownik – 20 listopada 1914
  • pułkownik – 14 marca 1915 i 2. lokatą na liście starszeństwa oficerów piechoty Legionów Polskich z 12 kwietnia 1917
  • generał brygady – 7 kwietnia 1918
  • generał dywizji – 29 listopada 1918
  • generał broni – 21 kwietnia 1920 zatwierdzony z dniem 1 kwietnia 1920 i 1. lokatą w korpusie generałów, 3 maja 1922 zweryfikowany ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919 i 1. lokatą w korpusie generałów

Ordery i odznaczenia

polskie

zagraniczne

Upamiętnienie

Jeszcze za życia Józef Haller został patronem polskiego pociągu pancernego „Hallerczyk” i okrętu wojennego – kanonierki „Generał Haller”. Jest patronem 12 Brygady Zmechanizowanej w Szczecinie[65]. Jego imieniem nazwano m.in. park w Dąbrowie Górniczej, place i ulice w licznych miastach Polski, szkoły, osiedla (w Gorlicach, Stargardzie, Kwidzynie i Świeciu), a także drużyny harcerskie.

Tradycje hallerowskie kontynuuje Stowarzyszenie Rekonstrukcji Historycznej 51 pułku piechoty Strzelców Kresowych z Iłży (www.strzelcy-kresowi.pl) mające w swym składzie sekcję piechoty Błękitnej Armii wspartą RKM chauchat wz. 1915 zdjęcie.

Uchwałą z 4 listopada 2016 Senat RP zdecydował o ustanowieniu roku 2017 Rokiem Józefa Hallera[66].

8 listopada 2016 Narodowy Bank Polski wyemitował dwie poświęcone mu monety kolekcjonerskie z serii Stulecie odzyskania przez Polskę niepodległości – srebrną dziesięciozłotową oraz złotą o nominale 100 złotych, obie bite stemplem lustrzanym[67].

7 maja 2019 popiersie Józefa Hallera odsłonięto w warszawskim kościele Najświętszego Zbawiciela w Warszawie[68].

Decyzją prezesa Instytutu Pamięci Narodowej z dnia 8 stycznia 2020 roku na wniosek prezesa koła Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych w Nowym Targu, grób J. Hallera został wpisany do prowadzonej przez IPN ewidencji grobów weteranów walk o wolność i niepodległość Polski pod numerem ewidencyjnym 321[69].

Józef Haller w filmie i serialu

Zobacz też

Przypisy

  1. W ewidencji wojskowych C. K. Armii był określany w języku niemieckim jako „Joseph Haller von Hallenburg”, potem „Josef Haller von Hallenburg”. Inna forma w języku polskim brzmiała „Józef Haller de Hallenburg”, zob. Kronika. „Głos Rzeszowski”. Nr 31, s. 3, 23 lipca 1916. 
  2. Komitet Narodowy Polski po układzie z rządem francuskim powierzył mu Naczelne Dowództwo wojsk polskich walczących po stronie Ententy.
  3. Marek Orłowski. Generał Józef Haller 1873-1960, Kraków 2007, s. 221.
  4. Marek Orłowski. Generał Józef Haller 1873-1960, Kraków 2007, s. 93.
  5. Marek Orłowski. Generał Józef Haller 1873-1960, Kraków 2007, s. 119.
  6. Marek Orłowski. Generał Józef Haller 1873-1960, Kraków 2007, s. 472.
  7. Marek Orłowski. Generał Józef Haller 1873-1960, Kraków 2007, s. 366.
  8. Marek Orłowski. Generał Józef Haller 1873-1960, Kraków 2007, s. 339.
  9. Marek Orłowski. Generał Józef Haller 1873-1960, Kraków 2007, s. 329.
  10. Marek Orłowski. Generał Józef Haller 1873-1960, Kraków 2007, s. 460.
  11. Księga chwały piechoty, Warszawa 1937–1939, s. 89.
  12. Marek Orłowski Generał Józef Haller Wydawnictwo Arcana, 2007.
  13. Barbara Męczykowska, Józef Haller, Warszawa: IPN, 2021, s. 4.
  14. Barbara Męczykowska, Józef Haller, Warszawa: IPN, 2020, s. 5-6.
  15. Z żałobnej karty. „Biuletyn”. Nr 47, s. 98, Czerwiec 1984. Koło Lwowian w Londynie. 
  16. Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegs-Marine 1896. Wiedeń: 1895, s. 704.
  17. Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegs-Marine 1896. Wiedeń: 1895, s. 773.
  18. Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegs-Marine 1897. Wiedeń: 1896, s. 810.
  19. Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegs-Marine 1898. Wiedeń: 1897, s. 817.
  20. Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegs-Marine 1899. Wiedeń: 1898, s. 821.
  21. a b Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegs-Marine 1900. Wiedeń: 1899, s. 846.
  22. Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegs-Marine 1901. Wiedeń: 1900, s. 855.
  23. Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegs-Marine 1900. Wiedeń: 1899, s. 771.
  24. Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegs-Marine 1902. Wiedeń: 1901, s. 860.
  25. Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegs-Marine 1903. Wiedeń: 1902, s. 856.
  26. Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegs-Marine 1904. Wiedeń: 1903, s. 860.
  27. Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegs-Marine 1905. Wiedeń: 1904, s. 867.
  28. Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegs-Marine 1906. Wiedeń: 1905, s. 878.
  29. Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegs-Marine 1907. Wiedeń: 1906, s. 887.
  30. Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegs-Marine 1908. Wiedeń: 1907, s. 899.
  31. Schematismus der K. K. Landwehr und der K. K. Gendarmerie 1908. Wiedeń: 1908, s. 395.
  32. a b c Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegsmarine 1909. Wiedeń: 1909, s. 942.
  33. Schematismus der K. K. Landwehr und der K. K. Gendarmerie 1909. Wiedeń: 1909, s. 424.
  34. Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegsmarine 1910. Wiedeń: 1909, s. 960.
  35. Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegsmarine 1911. Wiedeń: 1910, s. 964.
  36. Schematismus der K. K. Landwehr und der K. K. Gendarmerie 1908. Wiedeń: 1908, s. 405.
  37. Schematismus der K. K. Landwehr und der K. K. Gendarmerie 1909. Wiedeń: 1909, s. 432.
  38. Schematismus der K. K. Landwehr und der K. K. Gendarmerie 1910. Wiedeń: 1910, s. 436.
  39. Schematismus der K. K. Landwehr und der K. K. Gendarmerie 1911. Wiedeń: 1911, s. 441.
  40. Schematismus für das k. u. k. Heer und für die k. u. k. Kriegsmarine 1910. Wiedeń: 1909, s. 839.
  41. Schematismus der K. K. Landwehr und der K. K. Gendarmerie 1910. Wiedeń: 1910, s. 428.
  42. M. Bielski, Generałowie odrodzonej Rzeczypospolitej. Tom 2, Toruń 1996, s. 16.
  43. a b c d Lewartowski Henryk, Pochmarski Bolesław, Teslar J.A. – Szlakiem bojowym Legionów. Krótki zarys organizacyi i dziejów 2 Brygady Legionów Polskich w Karpatach, Galicyi i na Bukowinie. Oprac...oficerowie Legionów Polskich. Lwów 1915. Nakł. Funduszu Wdów i Sierot po Legionistach.
  44. Jarosław Sobkowski: Kraksa dwóch pułkowników pod Krzepicami i nowatorska operacja na Zawodziu. [w:] Gazeta Wyborcza [on-line]. Agora SA, 2015-05-24. [dostęp 2015-05-25]. (pol.).
  45. Kronika. „Głos Rzeszowski”. Nr 31, s. 3, 23 lipca 1916. 
  46. Mała encyklopedia wojskowa, Warszawa 1970, t. II, s. 723.
  47. J. Piłsudski: Pisma zbiorowe t. V, Instytut Józefa Piłsudskiego, Warszawa 1937, s. 74.
  48. a b Kontrowersyjny generał. 100 lat temu Józefowi Hallerowi przypadł zaszczyt dokonania „zaślubin” Polski z morzem
  49. a b Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 119.
  50. Rocznik Oficerski 1924 ↓, s. 37, 116.
  51. Dziennik Personalny Ministra Spraw Wojskowych z 16 grudnia 1922 r., Nr 56.
  52. Rocznik Oficerski Rezerw 1934 ↓, s. 321.
  53. Honorowi Obywatele. ostrzeszow.pl. [dostęp 2018-01-26].
  54. Kolędy gen. Józefa Hallera. Niezwykłe i wzruszające nagranie, PolskieRadio.pl [dostęp 2020-04-15].
  55. Rozkaz Naczelnego Wodza z 1 stycznia 1920 r. (Dziennik Rozkazów 1920 r. Nr 1, poz. 1).
  56. Departament Wychowania i Promocji Obronności MON: Patroni jednostek wojskowych. [dostęp 2009-06-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-04)].
  57. „Za męstwo okazane w walce z nieprzyjacielem w obronie Ojczyzny”; Rozkaz Ministra Spraw Wojskowych L. 1863 z 28 lipca 1921 r. (Dziennik Personalny z 1921 r. Nr 31, poz. 1297).
  58. Rozkaz Ministra Spraw Wojskowych L. 2022 z 1921 r. (Dziennik Personalny z 1921 r. Nr 40, poz. 1854, s. 1533).
  59. Sprawozdanie Komisji „Odznaki Ofiarnych O.K.O.P. 1920r.”. W: Władysław Ścibor-Rylski (red.): Obrona państwa w 1920 roku. Księga sprawozdawczo-pamiątkowa Generalnego Inspektoratu Armji Ochotniczej i Obywatelskich Komitetów Obrony Państwa. Warszawa: Obywatelski Komitet Wykonawczy Obrony Państwa, 1923, s. 239, 240.
  60. a b c Życie i działalność gen. Hallera.
  61. Archiwum Nowego Przeglądu Wszechpolskiego.
  62. Verzeichnis űber jene Angehörigen der Polnischen Legion welche mit dem preuß. Eisernen Kreuz 2. Klasse ausgezichnet wurden. [w:] sygn. I.120.1.383, s. 23, 24 [on-line]. Centralne Archiwum Wojskowe. [dostęp 2022-08-15].
  63. a b c d e f Dziennik Personalny Ministra Spraw Wojskowych nr. 54 z 11 grudnia 1922 r.
  64. Decyzja Naczelnika Państwa z 12 grudnia 1921 r. (Dziennik Personalny z 1922 r. Nr 9, s. 267).
  65. Minister Obrony Narodowej decyzją nr 51/MON z 10 kwietnia 1996 polecił 12 Brygadzie Zmechanizowanej w Szczecinie przyjąć imię gen. broni Józefa Hallera.
  66. M.P. z 2016 r. poz. 1127.
  67. Monety okolicznościowe w 2016 r.. nbp.pl. [dostęp 2018-02-09]. (pol.).
  68. Przedstawiciele ZHP wzięli udział w odsłonięciu popiersia gen. Józefa Hallera w Warszawie, Związek Harcerstwa Polskiego [dostęp 2020-06-06].
  69. Ewidencja grobów weteranów walk o Wolność i Niepodległość Polski, BIP Instytutu Pamięci Narodowej [dostęp 2020-08-03] (pol.).
  70. ŚMIERĆ PREZYDENTA, FilmPolski [dostęp 2020-04-15] (pol.).
  71. SŁAWA I CHWAŁA, FilmPolski [dostęp 2020-04-15] (pol.).
  72. 1920 BITWA WARSZAWSKA, FilmPolski [dostęp 2020-04-15] (pol.).

Bibliografia

  • Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
  • Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
  • Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1934.
  • W. Lipiński, Walka zbrojna o niepodległość Polski w latach 1905–1918, Warszawa, 1990
  • H. Przybyłowski, Chrześcijańska Demokracja i Narodowa Partia Robotnicza w latach 1926–1937, Warszawa 1980
  • O. Terlecki, Generał Sikorski, t. 1, Kraków 1986
  • Władze RP na obczyźnie podczas II wojny światowej, pod red. Z. Błażyńskiego, Londyn 1994
  • T. Kryska-Karski, S. Żurakowski, Generałowie Polski Niepodległej, Warszawa 1991
  • S. Czerep, II Brygada Legionów Polskich, Warszawa 1991
  • I. Modelski, Dlaczego podczas II wojny światowej nie powstała Armia Polska w Ameryce?, [w:] „Komunikaty Towarzystwa im. Romana Dmowskiego”, t. II, cz. 1, Londyn 1979/1980
  • H. Kosk, Generalicja polska. Popularny słownik biograficzny, Pruszków 1998
  • M. Bielski, Generałowie odrodzonej Rzeczypospolitej. Tom 2, Toruń 1996
  • S. Aksamitek, Generał Józef Haller. Zarys biografii politycznej, Katowice 1989, ss. 275;
  • M. Orłowski, Generał Józef Haller 1873–1960, Kraków 2007, ss. 566;
  • E. Ligocki, O Józefie Hallerze, Życie i czyny na tle współczesności dziejowej, Warszawa 1923, ss. 360;
  • I. Modelski, Józef Haller w walce o Polskę niepodległą i zjednoczoną, Toruń 1936, ss. 135;
  • Wybór korespondencji Józefa Hallera (1918–1940), oprac. M. L. Jagóra,
  • K. Sikorski, „Dzieje Najnowsze” 1982, nr 1–4, s. 139–175;
  • W kręgu Józefa Hallera, Warszawa 2010, ss. 124;
  • J. Haller, Pamiętniki z wyborem dokumentów i zdjęć, Londyn 1964 (wyd. I), ss. 435; Łomianki 2014 (wyd. II), ss. 524.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Orzełek II RP.svg
Autor: Poznaniak, Licencja: CC BY-SA 2.5
Orzełek Wojsk Lądowych II RP
Puck pomnik Halera 1.jpg
Autor: Jan Jerszyński, Licencja: CC BY-SA 2.5
Puck - nabrzeże. Pominik upamiętniajacy Zaślubiny Polski z morzem dokonane przez gen. Józefa Hallera 10 lutego 1920 r. , Polska, woj. pomorskie
Józef Piłsudski and Józef Haller after victory in battle of Warsaw in 1920.png
Józef Piłsudski and Józef Haller after victory in battle of Warsaw in 1920
Ordine imperiale della corona di ferro, austria.png
nastrino Ordine imperiale della corona di ferro
Coat of arms of Poland2 1919-1927.svg
Godło Polski z lat 1919 - 1927.
Armia polska we Francji - przysięga gen Józefa Hallera NAC 1-H-260b.jpg
Armia polska we Francji - objęcie dowództwa przez generała Józefa Hallera. Generał Józef Haller (drugi z prawej) składa przysięgę jako naczelny wódz. Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji. Sygnatura: 1-H-260b
J.Haller signature.jpg
Signature of general Józef Haller (1873-1960).
Haller-mundur Blekitnej Armii.jpg
(c) Alexvonf, CC-BY-SA-3.0
Mundur gen. Hallera jako dowódcy Błękitnej Armii.
Grande ufficiale OCI Kingdom BAR.svg
ribbon of the medal of grand officier of the Order of the Crown of Italy, during the Kingdom of Italy.
Signum laudis2.gif
Baretka Signum laudis
J Haller by Kossak.JPG
Józef Haller rzuca pierścień w fale Bałtyku 10 lutego 1920 r.
AUT Franz Joseph 50 years of reign - Military Medal.svg
Autor: Mimich, Licencja: CC BY-SA 3.0
Military Medal for 50 years of reign of Emperor Franz Joseph (=Signum Memoriae)
Jozef Haller.jpg
General Józef Haller
EST Cross of Liberty Personal Courage.png
Autor: EricSerge, Licencja: CC BY-SA 3.0
Estonian Cross of Liberty for Personal Courage ribbon bars
AUT Jubiläumskreuz 1908.png
Autor: Mimich, Licencja: CC BY-SA 3.0
Krzyż Jubileuszowy 1908 (Austro-Węgry)
PL Epolet gen broni.svg
Naramiennik generała broni Wojska Polskiego (1919-39).
Medaille commemorative de la Guerre 1914-1918 ribbon.svg
Autor: Boroduntalk, Licencja: CC BY 3.0
Ribbon bar: Médaille commémorative de la Guerre 1914-1918. France.
Ossow Jozef Haller Monument 2019 P01.jpg
Autor: Fallaner, Licencja: CC BY-SA 4.0
Józef Haller Monument in Ossów
Wappen Kaisertum Österreich 1815 (Klein).png
Lesser coat of arms of the Austrian Empire form the Congress of Vienna in 1815 until the Austro-Hungarian Compromise of 1867. It then represented the Cisleithanian territories of Austria-Hungary in the Reichsrat until 1915.

It shows the arms of Habsburg-Lorraine encircled by the chain of the Order of Golden Fleece, surmounted on the crowned Austrian imperial double-headed eagle clutching in its claws the Imperial orb, sceptre and sword, with the Imperial Crown of Rudolf above.

After 1915 the inescutcheon only displayed the red-white-red arms of Austria.
Croix de Guerre 1914-1918 ribbon.svg
Autor: Boroduntalk, Licencja: CC BY 3.0
Ribbon bar: Croix de Guerre 1914-1918 (France)
Odznaka Ofiarnych OKOP.jpg
Odznaka Ofiarnych Obywatelskiego Komitetu Obrony Państwa 1920 roku
Szczecin pomnik generala Hallera.jpg
Autor: Kapitel, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pomnik gen. Józefa Hallera przy al. Wojska Polskiego 250 w Szczecinie (autor pomnika: Dorota Dziekiewicz-Pilich, rok odsłonięcia: 2020)
Wladyslaw Sikorski 2.jpg
Władysław Sikorski, Polish commander in chief and prime minister during World War II
Władysławowo - pomnik gen Józefa Hallera.jpg
Autor:
Camera2 mgx.svg

This photo was taken by Przemysław Jahr
Autorem zdjęcia jest Przemysław Jahr

Wykorzystując zdjęcie proszę podać jako autora:
Przemysław Jahr / Wikimedia Commons

, Licencja: CC BY-SA 3.0
Władysławowo - pomnik gen .Józefa Hallera.
Orzełek legionowy.svg
Orzełek legionowy
Hallerowka.jpg
Autor: Goku122, Licencja: CC BY-SA 4.0
Józef Haller's house in Władysławowo
Haller plakat 1920.jpg
Autor: Stanisław Sawiczewski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Propaganda poster from Polish-Soviet War
Pomnik generała Józefa Hallera na Placu św. Katarzyny w Toruniu widziany z boku.jpg
Autor: Grzegorznadolski, Licencja: CC0
Pomnik generała Józefa Hallera na Placu św. Katarzyny w Toruniu widziany z boku