Język niemiecki

Deutsch

Obszar	Europa[a]
Liczba mówiących	język ojczysty dla 95 mln osób[1], uczących się 80 milionów osób[2])
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki indoeuropejskie Języki germańskie Języki zachodniogermańskie Język niemiecki
Status oficjalny
język urzędowy	Austria  Belgia  Liechtenstein  Luksemburg  Niemcy  Szwajcaria  Unia Europejska (język oficjalny i roboczy) Pozostałe miejsca: Trydent-Górna Adyga, Włochy (język urzędowy regionu autonomicznego, obok włoskiego) Polska (język urzędowy/pomocniczy w 22 gminach województwa opolskiego) Alzacja, Mozela, Francja (język regionalny regionu administracyjnego i departamentu regionu Lotaryngia) Krahule/Blaufuß, Słowacja (język urzędowy gminy, obok słowackiego) Watykan (oficjalny język Gwardii Szwajcarskiej)
Organ regulujący	Międzypaństwowa Komisja Ortografii Niemieckiej
UNESCO	1 bezpieczny↗
Ethnologue	1 narodowy↗
Kody języka
Kod ISO 639-1↗	de
Kod ISO 639-2↗	deu/ger
Kod ISO 639-3↗	deu
IETF	de
Glottolog	stan1295
Ethnologue	deu
GOST 7.75–97	нем 481
WALS	ger, gbl, gha, gma, gth, gti
SIL	deu
Występowanie
Świat niemieckojęzyczny
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku niemieckim Słownik języka niemieckiego w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język niemiecki (niem. deutsche Sprache, Deutsch /dɔʏ̯t͡ʃ/) – język z grupy zachodniej rodziny języków germańskich. W lingwistyce traktuje się go jako grupę kilku języków zachodniogermańskich, które bywają określane jako języki niemieckie; standardowy język niemiecki (Standard Hochdeutsch) oparty jest na Biblii Marcina Lutra, która z kolei opiera się na języku mówionym z Górnej Saksonii i Turyngii.

Języki zachodniogermańskie

W skład języków zachodniogermańskich, które przede wszystkim ze względów politycznych, a nie lingwistycznych są powszechnie uważane za „jeden język niemiecki” wchodzą:

• alemański (Szwajcaria, Liechtenstein, Alzacja, Szwabia, w tym południowa część landu Badenia-Wirtembergia i Vorarlberg)
• bawarski (Górna Bawaria, Dolna Bawaria, Górny Palatynat, Południowy Vogtland, Austria – oprócz kraju związkowego Vorarlberg, Samnaun w Gryzonii, Prowincja Bolzano, dawniej także część Szumawy i Lasu Czeskiego na terenie Czech i Moraw)
• górnofrankijski (Frankonia),
• środkowofrankijski, zwany też zachodniośrodkowoniemieckim (Hesja, Palatynat, mowa okolic Kolonii i wschodniej Mozeli),
• wschodniośrodkowogórnoniemiecki (do którego można zaliczyć „Standard Hochdeutsch”, oraz gwary z obszaru Górnej Saksonii, Turyngii, Anhaltu, południowej Brandenburgii oraz ze Śląska; dawniej również Prusy Górne, Sudety) oraz
• dolnoniemiecki (Dolna Saksonia, Meklemburgia, północna Brandenburgia, Pomorze – obecnie tylko Przednie, dawniej również Prusy Dolne; historycznie również język niderlandzki (dolnofrankijski), a za nim afrikaans stanowią odmianę języka dolnoniemieckiego^[3][4][5]).

Wpływ na inne języki

Języki niemieckie (często w kontakcie z innymi językami) odegrały kluczową rolę w kształtowaniu się kilku innych języków. Przykładem jest tu wykształcony w średniowieczu język jidysz. W XIX wieku natomiast z kilku etnolektów niemieckich w Pensylwanii wykształciła się odmiana pensylwańska.

Z języka niemieckiego pochodzą słowa spotykane też w innych językach, takie jak: kindersztuba, weltschmerz, schadenfreude.

Użytkownicy na świecie

Język niemiecki ma swoich użytkowników w wielu krajach, gdzie nie ma statusu oficjalnego. Są to: Stany Zjednoczone, Brazylia, Kanada, Francja, Argentyna, Rosja, Kazachstan, Australia, Holandia, Wielka Brytania, Hiszpania, Chile, Węgry, Południowa Afryka, Meksyk, Izrael, Rumunia i Czechy.

Według raportu „Deutsch als Fremdsprache weltweit. Datenerhebung 2015” w roku 2015 na całym świecie języka niemieckiego jako obcego uczyło się około 15,4 miliona osób^[6]. Najwięcej osób uczyło się niemieckiego odpowiednio: w Europie – 9,4 mln, w krajach Wspólnoty Niepodległych Państw – 3,1 mln, w Afryce – 0,85 mln, Azji – 0,79 mln oraz w USA i Kanadzie – 0,53 mln. Na poziomie studiów wyższych niemieckiego jako języka obcego uczyło się w 2015 roku ok. 1,3 mln studentów^[6]. Krajem, w którym największa liczba osób uczyła się w 2015 roku języka niemieckiego była Polska – 2,28 mln osób, drugie miejsce zajmowały Wielka Brytania oraz Rosja – po 1,55 mln, a trzecie Francja – 1 mln uczących się^[6]. W Polsce nauka języka niemieckiego oraz francuskiego, jako nośników nowoczesnej zagranicznej kultury i nauki, stawała się popularna od czasów Oświecenia. Dotyczyło to również pozostającego poza władzą państw niemieckojęzycznych Królestwa Kongresowego. W dwudziestoleciu międzywojennym języka niemieckiego w polskich szkołach średnich uczyło się 60% uczniów. W PRL-u rola języka niemieckiego w nauczaniu spadła, pod koniec tego okresu dotycząc 12% uczniów szkół podstawowych i ok. 30% uczniów szkół średnich. Na początku XXI wieku (w roku szkolnym 2011/2012) w polskich szkołach różnego typu język niemiecki był obowiązkowym przedmiotem dla 39% uczniów^[7].

Europa niemieckojęzyczna

Dialekty niemieckie

Ortografia

Alfabet niemiecki jest odmianą alfabetu łacińskiego i składa się z 30 liter. Oprócz 26 liter klasycznych zawiera także przegłosy ä, ö i ü (tzw. umlauty) oraz ß (tzw. Es-Zett lub scharfes S). Przy braku odpowiednich czcionek muszą one być zastępowane odpowiednimi dwuznakami (ä = ae, ö = oe, ü = ue, ß = ss).

A Ä B C D E F G H I J K L M N O Ö P Q R S ẞ T U Ü V W X Y Z
a ä b c d e f g h i j k l m n o ö p q r s ß t u ü v w x y z

Cechą charakterystyczną niemieckiej ortografii jest pisownia wszystkich rzeczowników wielką literą (występująca współcześnie ponadto jedynie w ortografii jęz. luksemburskiego; do 1948 r. obowiązywała ona również w języku duńskim).

W 1998 r. wprowadzono reformę (potem kilkakrotnie modyfikowaną) niemieckiej ortografii, która polega m.in. na wariantowym zniemczeniu pisowni niektórych wyrazów obcych, zwiększeniu liczby wyrażeń pisanych rozdzielnie oraz wielką literą, jak również zamienieniu ß występującego po krótkiej samogłosce na ss oraz zwiększeniu częstotliwości używania litery ä zamiast e. Nowa pisownia formalnie obowiązuje już w Niemczech i Austrii, jest jednak ignorowana przez największe wydawnictwa prasowe.

Wygląd szkolnego pisma ręcznego w języku niemieckim był ściśle uregulowany. Do 1925 r. było to pismo zwane Kurrentschrift (kurrenta; inaczej Spitzschrift), a w latach 1935–1941 Sütterlinschrift (inaczej Deutsche Schrift). Do dzisiaj widać te wpływy w piśmie ręcznym starszego pokolenia Niemców.

Dla niemieckiego ze Szwajcarii i Liechtensteinu charakterystyczny jest brak litery ß w pisowni, zastępuje się ją podwójnym „s” (ss).

Akcent wyrazowy

• Akcent wyrazowy w języku niemieckim pada w zdecydowanej większości wyrazów na pierwszą sylabę w wyrazie, np. dol·met·schen [ˈdɔlmɛt͡ʃən]^[b]. W wyrazach złożonych z dwóch samodzielnych wyrazów np. Plat·ten-spie·ler [ˈplatənˌʃpiːlɐ] wyróżnia się dwa akcenty – główny na pierwszą sylabę pierwszego członu i poboczny na pierwszą sylabę drugiego członu. Wyjątkami są:
  • czasowniki i imiesłowy z nieakcentowanym przedrostkiem, np. übersetzen [ʏbɐˈzɛt͡sən], gemacht [gəˈmaxt] oraz utworzone od nich rzeczowniki, np. Übersetzung [ʏbɐˈzɛt͡sʊŋ], das Gemachte [das gəˈmaxtə];
  • niektóre wyrazy pochodzenia obcego np. Partei [paʁˈtaɪ̯];
  • samogłoski długie są akcentowane.

Fonetyka i fonologia a pisownia niemiecka

• W niemieckiej pisowni występuje wiele wieloznaków, takich jak:
  • ae^[c] – oznacza głoskę /aː/ np. Raesfeld [ˈraːsˌfɛlt].
  • au – oznacza /aʊ/ np. Haus [haʊ̯s]
  • ch – oznacza w sąsiedztwie fonemów /a/, /o/, /u/ i wieloznaku /au/ głoskę [x] tzw. Ach-Laut (przykłady: Nacht [naxt], wach [vax], Bauch baʊ̯χ), po e, i, ä, ö, ü, ei, ai, eu, äu, l, r, m, n, –chen oraz w wyrazach obcego pochodzenia miękkie [ç], zbliżone do wymowy ch w polskim wyrazie chirurg (przykłady: Pech [pɛç], Chemie [çemi:], ich [ʔɪç], China [ˈçiːna], Nächte ['nɛçtə], Eiche [ˈaɪ̯çə], euch [ɔɪ̯ç], Mädchen [ˈmɛːtçən] lub [ˈmeːtçən]), W wyrazach greckich na początku wyrazu przed fonemami /a/,/o/ oraz przed spółgłoską oznacza głoskę [k], np. Charakter [ka'ʁaktɐ], Cholera ['kɔləʁa], Chrom [kʁoːm]
  • chs – oznacza /ks/ (przykłady: wachsen [ˈvaksn̩])
  • dsch – oznacza głoskę [d͡ʒ] występującą wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia, np. Dschungel [ˈd͡ʒʊŋəl]
  • Końcówka -er ulega asymilacji do tzw. r zwokalizowanego^[d] [ɐ] np. Mutter ['mʊtɐ] (zjawisko to nie występuje jednak w niektórych wariantach standardowego niemieckiego (np. u większości Szwajcarów) i jest zastępowane przez [r̩] lub [ər].
  • ie – oznacza [i:] lub [ɪ]. (przykłady: Knie [kniː], ale Vietnam [ˌviɛtˈnam], das Viertel [fɪrtəl])
  • io – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego [joː] lub [iːoː] np. ionisch /ˈjoːnɪʃ/ lub /ˌiːˈoːnɪʃ/
  • ig – oznacza w nieakcentowanym wygłosie dwuznak /ɪç/, a w odmianie /ɪɡ/. np.: fleißig ['flaɪ̯sɪç] i der fleißige Student [deːɐ̯] ['flaɪ̯sɪɡɐ] [ʃtuˈdɛnt]
  • ng – oznacza zwykle głoskę ([ŋ]), np. fangen [ˈfaŋən]. W niektórych wyrazach obcego pochodzenia oznacza [ŋg], np. anglikanisch [aŋgli’kaːnɪʃ]
  • nk – oznacza zbitkę spółgłosek^[e] [ŋk], np. Enkel [ˈɛŋkəl]
  • oe, oi – oznacza głoskę [œ] np. Dietrich Bonhoeffer [ˈdiːtʁɪç ˈboːnhœfɐ] lub oznaczają głoskę /oː/ (przykłady: Soest [zoːst], Voigt [foːkt]). Występują tylko w nazwach własnych.
  • oey^[c] – oznacza głoskę /ø:/ np. Bad Oeynhausen [ba:t'ø:nhaʊzn].
  • ou – oznacza w Namibii [œŭ] lub [ɔŭ], np. Oukie [œŭkiː] albo [ɔŭkiː]
  • Końcówka -ow występujące regionalnie w nazwach miejscowości oznacza długą głoskę /oː/, np. Güstrow [ˈgʏstroː] oraz sporadycznie w niemieckich nazwiskach (gdy występuje w obcojęzycznych nazwiskach czytane jest zgodnie z oryginalną wymową)
  • qu – zwykle oznacza /kv/ np. Quelle ['kv̥ɛlə].
  • rh – oznacza fonem /r/, realizowany jako [r], [ʀ] lub [ʁ] (występuje wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia – np. Rheumatismus [ˌʁɔʏ̯ma’tɪsmʊs]
  • sp – oznacza /ʃp/ z wyjątkiem pozycji wygłosowej, wówczas – sp /sp/ (przykłady: Sport [ʃpɔʁt]), także w wyrazach obcego pochodzenia np. Spartakiade [ˌʃpaʁta’kɪ̯adə] (ale: Wespe ['vɛspə]). Litera s przed dwuznakiem ph oznacza [s]: Sphäre ['sfeːʁə]. Istnieją też dialekty, w których sp zawsze oznacza [sp] lub zawsze [ʃp].
  • st – oznacza /ʃt/ z wyjątkiem pozycji wygłosowej – wówczas /st/. [ʃt] wymawiane jest także w nagłosie wyrazów obcego pochodzenia, np. Stratosphäre [ˌʃtʁatɔ'sfeːʁə] (ale: Bestie ['bɛstɪ̯ə], Vestalin [vɛs’taːlɪn]). Istnieją też dialekty, w których st oznacza zawsze [st] lub zawsze [ʃt].
  • ti – oznacza w śródgłosie przed samogłoską głoskę [t͡sɪ] występującą wyłącznie w wyrazach obcego pochodzenia, np. Vegetation [vegetaˈt͡sɪɔːn].
  • tsch – oznacza /t͡ʃ/ np. Deutsch [dɔɪ̯t͡ʃ]
  • tz – oznacza t͡s np. w wyrazie Katze ['kat͡sə]
  • ue – oznacza głoskę [ʏ] np. Ueckermünde [ʏkɐˈmʏndə] lub /uː/ np. Buer [buːɐ̯]. Występuje w nazwach własnych.
  • ui i uy, występujące w pisowni regionalnej, oznaczają głoskę /yː/, np. Duisburg ['dyːsb̥ʊʁk], Neukirchen- Vluyn [nɔʁt’kɪʁçən 'flyːn], Huy [ˈhyː]. W nielicznych wyrazach, głównie obcego pochodzenia, ui występuje także w pisowni standardowej na oznaczenie dyftongu [ʊɪ̯] (np. Uigure [ʊɪ̯'guːʁə], pfui [pfʊɪ̯]).
  • zig – oznacza [t͡sɪç] np. Zwanzig [ˈt͡svant͡sɪç]
  • zsch^[c] – oznacza głoskę [t͡ʃ], np. Zschopau [ˈt͡ʃoːpaʊ]
  • tzsch^[c] – oznacza głoski [t͡sʃ], np. Friedrich Wilhelm Nietzsche [ˈfʁiːdʁɪç ˈvɪlhɛlm ˈniːt͡sʃə].
  • ai, ay, ei,ey – zwykle oznacza dyftong /aɪ̯/, przykłady: Mais [maɪ̯s], Bayern ['baɪ̯ɐn], Leim [laɪ̯m], Meyer ['maɪ̯ɐ].
  • äu, eu, oi, oy – zwykle oznacza dyftong /ɔɪ̯/. Przykłady: läuten [ˈlɔɪ̯tən], Beutel [ˈbɔɪ̯təl], także w wyrazach pochodzenia greckiego np. Euthanasie [ˌʔɔʏ̯tana’ziː], Alois ['ʔalɔʏ̯s], Hoyerswerda ['hɔʏ̯ɐsv̥ɛɐ̯da˙].
  • Dwie sąsiadujące litery oznaczające tę samą spółgłoskę (np. bb, dd, ff, gg, kk, ll, mm, nn, pp, rr, ss, tt) i należące do jednego morfemu czyta się jako jeden dźwięk, inaczej niż w języku polskim. Przykłady: (Ebbe [ˈɛbə], Kladde [ˈkladə], Schiff [ʃɪf]), Flagge ['flaɡə], zurückkommen [t͡suˈʀʏkːɔmən] toll [tɔl], kommen [ˈkɔmən], Sonne ['zɔnə], Treppe [ˈtʁɛpə], starre [ˈʃtaʁe], essen [ˈɛsən], retten [ˈʁɛtən]. Zapis ten jednocześnie oznacza, że poprzedzająca taką spółgłoskę samogłoska jest krótka.
  • Dwie sąsiadujące litery oznaczające tę samą samogłoskę (aa, oo lub ee) czyta się jako jeden dźwięk (jedną długą samogłoskę), inaczej niż w języku polskim. Przykłady: Saal [zaːl], Boot [boːt], Seele ['zeːlə]. Podwójne uu występujące na przykład w wyrazie Genugtuung [gə'nuːkˌtuːʊŋ] czyta się jednak jako dwie samogłoski ze względu na przebiegającą między nimi granicę morfemów. Z podobnych względów podwójne ii w wyrazie assoziieren w wymowie starannej oznacza dwie samogłoski: [asot͡sɪ'iːʁən]. Również podwójne ee w wyrazie beenden nie oznacza z tego powodu jednej długiej samogłoski: [bə'ʔɛndən].
  • Sąsiadujące litery (np. ck, tz, dt, ph^[f], sch, ah, äh, eh, ih, ..., th^[f], gh, dh, ..., oraz tylko w nieakcentowanych końcówkach w wymowie potocznej: el, em, en i standardowej: er – oznaczają pojedynczą głoskę wynikającą z ogólnie ustalonej zasady odczytywania kombinacji liter. Przykłady: Zucker [ˈt͡sʊkɐ], Schreck [ʃʁɛk], Katze ['kat͡sə], Stadt [ˈʃtat], Physik [fyˈzɪk], Phase ['faːzə] – także w imionach, np. Sophie, Schaf [ʃaːf], Thema ['teːma˙], Wandel [ˈvandl], kleinem [ˈklaɪnm], Herzen [ˈhɛɐt͡sn], Schüler [ˈʃʏːlɐ].

Uwaga: powyższe zbitki liter mogą czasami oznaczać oddzielne głoski, jeśli użyto ich w zapisie oddzielnych morfemów, np.: beurteilen [bə'ʔuʁtaɪlən], beinhalten [bə'ʔɪnhaltən], entzückend [ɛnt’t͡sʏkənt], entscheiden [ɛnt'ʃaɪ̯dən], angeblich ['ʔangeːplɪç], ankommen ['ʔankɔmən], Häschen ['heːsçən] itp.

• Litera c występuje poza dwuznakami jedynie w nowszych zapożyczeniach (np. Creme [kʁɛːm] lub [kʁeːm]), Container [kɔn’teːnɐ], Center ['sɛntɐ], imionach (np. Claudia ['klaʊdɪ̯a]) i nazwach miejscowych. Oznacza głoskę [k] przed samogłoskami a, o oraz u, a także przed spółgłoskami, rzadziej [t͡s] lub [s].
• Litery d, t, n oznaczają głoski apikalne (nie jak w języku polskim koronalne)
• e – oddaje w zapisie długość samogłoski oznaczonej przez literę poprzedzającą – w pisowni standardowej wyłącznie przez literę i (np. viel [fiːl]) – regionalnie także literę o (np. Soest [zoːst]). /eː/ i /ɛː wymawiane są w sposób zbliżony do polskiego „ej”, przykłady: leer [leːɐ̯], Bär [bɛːɐ̯]. Natomiast samodzielne końcowe [ə] wymawiane jest jako zredukowana samogłoska^[g] szwa np. Mücke [ˈmʏkə].
• h – oddaje w zapisie długość samogłoski oznaczanej przez literę poprzedzającą, przykłady: Schuh [ʃuː] i Schuhe ['ʃuːə]). Ortografia niemiecka nie jest w tym wypadku jednak konsekwentna, ponieważ często długości samogłosek nie oznacza się w piśmie. A więc na przykład chociaż w wyrazie Stühle ['ʃtyːlə] litera h oznacza długość samogłoski oznaczanej przez ü, tj. [yː], to już przy tej samej samogłosce w wyrazie Schüler ['ʃyːlɐ] litera h nie pojawia się w zapisie. Dodatkowo h występuje w części wyrazów również tam, gdzie jej funkcja oznaczania długości jest zbędna, ponieważ rolę tę spełniają inne litery, np. w er sieht) ['ʔeːɐ̯ 'ziːt] litera h jest zbędna z punktu widzenia oddawania w zapisie długości samogłoski [iː], ponieważ długość oznacza już dwuznak ie. O regułach użycia litery h w ortografii nie decydują więc wyłącznie względy fonetyczne, ale też historyczne oraz korelacja z innymi formami danego wyrazu (por. omówione sieht, bo sehen). Samodzielna litera h oznacza w nagłosie spółgłoskę [h], różną od [x], przykłady: hin [hɪn], występuje także w rzeczownikach złożonych rothaarig [ˈroːthaːrɪç]. Przed l, m, n, r i po samogłoskach występuje tzw. h-nieme. Przykłady: Jahr [jaːɐ̯] i Jahr [jaːɐ̯], Kuhle [ˈkuːlə], Kuhle [ˈkuːlə], Schuhe [ˈʃuːə], gehen [geːən](dodatkowo długa samogłoska e wymawiana jest w sposób zbliżony do polskiego ej, choć w Austrii wymawia się [geːhən].
• i – oddaje w zapisie długość samogłoski oznaczonej przez literę poprzedzającą, ale występuje jedynie regionalnie w stosunku do litery o (np. Troisdorf ['tʁoːsd̥ɔʁf])
• Ze względu na dialekty istnieją trzy równoprawne warianty realizacji fonemu /r/ – [r], [ʀ] i [ʁ]
• Samodzielne s oznacza [z] w nagłosie przed samogłoską np. Sache [zaxe], w śródgłosie między dwoma samogłoskami np. Glaser [ˈglaːzɐ], natomiast w nagłosie przed spółgłoską, śródgłosie przed spółgłoską, wygłosie oraz w zapożyczeniach z języka angielskiego oznacza [s], przykłady: Sphäre ['sfe:ʁə], Mast [mast], Haus [haʊ̯s], Sex [sɛks] również [zɛks] (zbitki st, sp, sch, ss omówiono powyżej).
• Litera o oznacza /oː/, które wymawia się inaczej niż w języku polskim np. Bote [ˈboːtə]. [o] wymawia się zaś tak samo jak w języku polskim.
• Litera ß oznacza głoskę [s] np. weiß [vaɪ̯s], w odróżnieniu od ss (również oznaczającego [s] np. Fass [fas]) występuje w zapisie po samogłoskach długich i dyftongach. Dodatkowo dla zastąpienia litery ß przy braku odpowiedniej czcionki stosuje się sz lub ss.
• Litera t oznacza przed samogłoską w wyrazach obcego pochodzenia [t͡s]) np. Nation [nat͡si̯o:n]), zaś w wyrazach rodzimie niemieckich [t]), np. Tisch [tɪʃ]
• Litera x oznacza [ks] np. Xerographie [kseʀoɡʀaˈfiː].
• Litera v oznacza w nagłosie głoskę [f] np. Vater [ˈfaːtɐ] z wyjątkiem wyrazów obcego pochodzenia, w których oznacza zazwyczaj głoskę [v], np. w wyrazie Virus ['viːʁus].
• Litera y oznacza w śródgłosie głoskę /yː/ (Lyrik ['lyːʁɪk]), [y] (Physik [fy'ziːk]) lub [ʏ] (Sylt ['zʏlt]), natomiast w wygłosie głoskę [ɪ] (Franz Vranitzky ['fʁant͡s fʁa’nɪt͡skɪ])
• Litera z – oznacza głoskę [t͡s], przykłady: Zorn ['t͡sɔʁn], Zahn [t͡saːn]
• W języku niemieckim występują też tzw. umlauty:
  • Litera ä oznacza głoskę [ɛ] (Äste ['ʔɛstə]) lub /ɛː/ (spät [ʃpɛːt) (zastępowana jest najczęściej przez [eː], np. spät [ʃpeːt]). Dodatkowo dla zastąpienia litery ä przy braku odpowiedniej czcionki stosuje się ae np. w nazwiskach Lothar Herbert Matthäus → Lothar Herbert Matthaeus
  • Litera ö oznacza głoskę [œ], np. (öffnen ['ʔœfnən]) lub /øː/, np. mögen ['møːgən], czasem [ø] np. Föderation [ˌfødɛʁa’t͡sɪ̯oːn], także [øˑ] (Ökonomie [øˑkoˑnoˑˈmiː]). Dodatkowo dla zastąpienia litery ö przy braku odpowiedniej czcionki stosuje się oe np. w nazwiskach Andreas Widhölzl → Andreas Widhoelzl
  • Litera ü oznacza głoskę [ʏ] (Flüchtling ['flʏçtlɪŋ] lub /yː/ (fühlen ['fyːlən]) także [yˑ] (amüsieren amyˑˈziːʀən). Dodatkowo dla zastąpienia litery ü przy braku odpowiedniej czcionki stosuje się ue np. w nazwiskach Andreas Küttel → Andreas Kuettel, stronach internetowych Süddeutsche Zeitung → http://www.sueddeutsche.de/, adresach e-mailowych np. Süddeutsche Zeitung → redaktion@sueddeutsche.de
• Przed samogłoską akcentowaną w nagłosie morfemu występuje zwarcie krtaniowe [ʔ], nieoznaczane w piśmie.
• Spółgłoski dźwięczne ulegają ubezdźwięcznieniu w wygłosie przykłady: halb [halp] (b dźwięczna, p bezdźwięczna), Pferd [pfeːɐ̯t] (d dźwięczna, t bezdźwięczna), Weg [veːk] (g dźwięczna, k bezdźwięczna). Spółgłoski bezdźwięczne [p], [t], [k] wymawiane są z przydechem. Istnieją też ich nieprzydechowe odpowiedniki powstałe w wyniku ubezdźwięcznienia [b], [d] i [ɡ] w nagłosie morfemu po spółgłosce przydechowej, np. w wyrazie abgeben ['ʔapʰkeːbən] (częściej notowane jako ['ʔapg̊eːbən]) głoska [ɡ] w nagłosie morfemu -geben traci dźwięczność, lecz nie zyskuje przydechu po przydechowym [pʰ] w wygłosie morfemu ab-.
• Wyrazy i zwroty zapożyczone z języka angielskiego i francuskiego wymawiane są zwykle w sposób jednakowy z wymową obcą, np. Smith ['smɪθ], Niveau [ni’voː] lub w sposób zbliżony, np. First Lady ['fœəst 'leːdɪ] (ang. ['fəːst 'leɪ̯dɪ]), E-Mail [ˈʔiːmeːl] (ang. [ˈʔiːmeɪ̯l]), Sex [zɛks] (ang. [sɛks]), Etui [e’tyiː] (fr. [e’tɥi])
  • ea – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego [iː] np. Easteregg [ˈiːstɐˌʔɛk]
  • ou – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego Outsourcing [ˈaʊ̯tsɔːsɪŋ]
  • ya – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego [ja] np. Yacht [jaxt]
  • ye – oznacza w wyrazach pochodzenia obcego [jeː] np. Yeti [ˈjeːti]
• W sylabach otwartych (kończących się samogłoską) samogłoskę wymawia się długo np.: fra ·gen [ˈfraːgən]); lub krótko np.: mo·ti·viert [motiˈviːɐ̯t]
• W sylabach zamkniętych (kończących się spółgłoską) samogłoskę wymawia się krótko, przykłady: kom·men, ler·nen, schmer·zen, Lek·tor, Mor·gen. Wyjątek stanowią samogłoski w wyrazach jednosylabowych, zakończone spółgłoską pojedynczą. Samogłoski w tych wyrazach są długie i należy je odpowiednio dłużej wymawiać. Przykłady: der [deːɐ], gut [guːt], wir [viːɐ], Tag [taːk], Weg [veːk], Fuß [fuːs], Spaß [ʃpaːs]. Ponadto należy pamiętać, że nieme „h” jest wskaźnikiem długości poprzedzającej je samogłoski. (Przykłady: Uhr, Stahl, Ohr, ihr, nehmen) Wskaźnikiem zaś krótkości samogłosek poprzedzających są zarówno dwie jednakowe, jak również dwie różne spółgłoski. (Przykłady: kom-men, ler-nen, singen, nicht, Gruppe, Kollege) Podwójne spółgłoski wymawia się w języku niemieckim (w przeciwieństwie do polskiego) tak jak pojedyncze spółgłoski, czyli krótko.
• Samogłoski przed zbitką (parą) spółgłosek należącymi do tego samego morfemu są zawsze krótkie, np. fast [fast], ale już np. er rast [ʔeːɐ̯ ˈʁaːst] z długim [aː], bo -t należy do innego morfemu (do końcówki fleksyjnej).
• Wieloznaki oznaczające spółgłoski oznaczają też krótkość samogłoski przed tą spółgłoską, np. waschen ['vaʃən] – krótkie [a] przed spółgłoską [ʃ].

Niemieckie samogłoski opisuje następująca tabela (na podstawie Lagenscheidts Taschenwörterbuch Deutsch)ː

Istnieją też dwugłoski: /aɪ̯/, /ɔʏ̯/, /aʊ̯/ (rzadko także: /ʊɪ̯/)

Uwagi:

• W wymowie scenicznej^[h] dyftongi niemieckie realizowane są odpowiednio jako /ae̯/, /oe̯/ i /ao̯/
• Samogłoska /ɛː/ zastępowana jest zazwyczaj przez /eː/ np. Mädchen ˈmɛːtçən lub ˈmeːtçən
• W nielicznych wyrazach obcego pochodzenia istnieje też krótka samogłoska /ø/, np. w wyrazie Föderation [ˌfødɛʁa’t͡sɪ̯oːn]
• Samogłoski krótkie w wygłosie (z wyjątkiem ə) ulegają często wydłużeniu i wymawiane są jako półdługie, np. [o˙] np. w wyrazie Kino ['kiːno˙].
• Równolegle do pisowni z wykorzystaniem liter ä, ü, ö występują słowa zawsze pisane przez ae, ue, oe – dotyczy to przede wszystkim niektórych nazw własnych (np. Goethe, Moers).

Przykładowy tekst

Alle Menschen sind frei und gleich an Würde und Rechten geboren. Sie sind mit Vernunft und Gewissen begabt und sollen einander im Geist der Brüderlichkeit begegnen.

['ʔalə 'mɛnʃən zɪnt fʁaɪ̯ ʔʊnt g̊laɪ̯ç ʔan 'vʏʁdə ʔʊnt 'ʁɛçtən gə'boːʁən # ziː zɪnt mɪt fɐ'nʊnft ʔʊnt g̊ə'vɪsən bə'gaːpt ʔʊnt 'z̥ɔlən aɪ̯'nandɐ ʔɪm gaɪ̯st d̥eːɐ̯ 'bʁyːdɐlɪçkaɪ̯t b̥ə'geːgnən]

Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa.

Gramatyka

Język niemiecki zalicza się zasadniczo do typu języków fleksyjnych, przy czym odmiana rzeczownika jest stosunkowo uboga i do oznaczenia liczby i przypadka używa się przede wszystkim rodzajników.

Język niemiecki ma liczbę pojedynczą z 3 rodzajami – męskim, żeńskim i nijakim, oraz liczbę mnogą bez podziału na rodzaje. Rodzaje męski i nijaki wykazują podobieństwo w odmianie, podobnie rodzaj żeński i liczba mnoga. Są 4 przypadki – mianownik, dopełniacz, celownik i biernik, przy czym najrzadziej używany jest dopełniacz (najczęściej zastępuje się go konstrukcjami z przyimkiem).

Czasowniki mają bogatszą odmianę przez osoby, liczby, czasy i strony. Formy czasowników niemieckich nie rozróżniają natomiast rodzaju gramatycznego. Czasownik zawsze jest drugą częścią zdania, chyba że występuje w zdaniu pytającym szczegółowym. Zawsze znajduje się on obok podmiotu.

Zobacz też

• Europa niemieckojęzyczna
• Legenda Muhlenberga
• Wikipedia niemieckojęzyczna

Uwagi

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Wielki słownik niemiecko-polski PONS
• Wielki słownik polsko-niemiecki PONS
• Strona o języku niemieckim, testy, ćwiczenia, zagadnienia gramatyczne
• Słownik niemiecko-polski i polsko-niemiecki
• ozali.org – Słownik niemiecko-polski i polsko-niemiecki
• Prawniczy słownik niemiecko-polski i polsko-niemiecki
• Słownik „Niemiecki jako język obcy” PONS
• Słownik języka niemieckiego Uniwersytet Lipski
• Niemiecki słownik wyrazów obcych Langenscheidt
• Wielki Słownik Języka Niemieckiego Braci Grimm (16 tomów) Projekt Uniwersytetu w Trewirze
• The sounds of German Projekt fonetyki niemieckiej zrealizowany przez University of Iowa]
• Duden Online
• Strona z darmowymi lekcjami języka niemieckiego: słownictwo, gramatyka, śmieszne historie i wolno prezentowane wiadomości